Formułowanie diagnozy 

w paradygmacie 

poznawczo-behawioralnym

 

 

Podstawowe założenia

• Struktury poznawcze (schematy) są 

odpowiedzialne za nadawanie znaczenia - 

subiektywną interpretację zdarzeń

• „Znaczenia” są konstruowane przez osobę, a nie 

są składnikami obiektywnej rzeczywistości, mogą 

być właściwe lub niewłaściwe ze względu na 

relację do danego kontekstu czy celu.

• Zniekształcenia poznawcze : błędy w treści 

(znaczeniu) i poznawczym przetwarzaniu 

informacji (opracowaniu znaczenia)

• Psychopatologia jest skutkiem skonstruowania 

dezadaptacyjnych znaczeń (zakłócających procesy 

adaptacji) i znaczeń odnoszących się do Ja, 

kontekstu środowiskowego i przyszłości (TRIADA 

POZNAWCZA)

 

 

Schematy poznawcze

• Struktura poznawcza: selekcjonuje, koduje i ocenia 

bodźce 

• Zawartość schematów: wiedza sformułowana na 

podstawie wcześniejszych doświadczeń i reakcji osoby 
 

• Wydobywanie z pamięci zdarzeń i informacji 

związanych z nastrojem

• Interpretacja informacji zgodnie z zawartością 

schematów

• Część treści schematów jest niedostępna świadomości 

i nie podlega weryfikacji (wiedza utajona)

• Nasycone emocjami i osadzone we wspomnieniach

 

 

Schematy poznawcze

• Schematy różnią się 

poziomem uaktywnienia

: od utajenia 

po nadrzędność wobec innych. Utajone nie biorą udziału w 
przetwarzaniu informacji, schematy uruchomione kierują 
przetwarzaniem. 

• W psychopatologii schemat zawiera 

szczególnie 

zindywidualizowaną treść

; silnie uaktywnione zastępują i 

czynnie hamują schematy przystosowawcze. W wyniku 
tego wprowadzają do procesu przetwarzania informacji 

stronniczość/ tendencyjność

 (bias).

• „Zmiana poznawcza”- zmiana funkcji poznawczych od 

zwykłych procesów poznawczych do dominacji 
dezadaptacyjnych schematów  

• Schematy poznawcze (interpretacja sytuacji jako 

niebezpiecznej), afektywne (odczucie lęku), motywacyjne 
(chęć wydostania się z sytuacji), instrumentalne 
(mobilizacja do ucieczki), kontroli (modyfikacja/hamowanie 
systemu działania)

 

 

Jak aktywuje się schemat?

• Dysfunkcjonalne przekonania i 

nieprzystosowawcze strategie powodują, 

że pacjent uwrażliwia się na przeżycia i 

doświadczenia, które trafiają w jego 

podatność poznawczą.

Podatność poznawcza

 - istnienie 

przekonań, które są sztywne, skrajne i 

pełne imperatywów

• Silnie uaktywniony schemat dominuje nad 

innymi, włączany jest nawet przez słaby lub 

nieznaczący bodziec.

 

 

Schematy poznawcze 

w zaburzeniach z osi I  i osi II

• Dezadaptacyjne schematy poznawcze w 

zaburzeniach z osi I łatwiej rozpoznać i 
modyfikować, bo równoważne schematy 
adaptacyjne były aktywne przez większość 
życia (np. gdy osoba nie była w depresji)

• Dezadaptacyjne schematy poznawcze w 

zaburzeniach z osi II są utrwalone, aktywne 
przez całe życie w formie cech osobowości i 
strategii interpersonalnych, występuje niewiele 
schematów pozytywnych, dlatego trudniej je 
modyfikować

 

 

Typy schematów poznawczych:

 Przekonania kluczowe

• PK -treść struktur poznawczych, głębokie, podstawowe 

przekonania o sobie, innych i świecie

• Forma PK - są globalne, ogólnikowe, absolutne, sztywne, 

zwykle zdania bezwarunkowe: „Jestem głupi”, „Jestem 
słaba”, „Ludziom nie należy ufać”

• 2 kategorie PK: 

Przekonania o bezradności

: Straciłem kontrolę, Jestem w 

potrzebie, Jestem nieskuteczna, Inni mnie nie szanują

Przekonania o niezasługiwaniu na miłość: 

Nie da się mnie 

kochać, Jestem niechciana, Na pewno zostanę odrzucony

• Powstają w dzieciństwie (relacje, sytuacje)
• Pozytywne i negatywne PK

 

 

Typy schematów poznawczych:

 Przekonania pośredniczące

• PW- bardziej powierzchowne niż PK, ale ściśle z 

nimi związane treściowo

• występują w formie:

Postaw

: „Koncentracja na szczegółach jest 

bardzo ważna”, „Niekompetencja jest 
straszna”

Założeń

: „jeśli proszę o pomoc to jest 

dowód mojej słabości”, „jeśli powiem co czuję, 
to będę gorzko żałować”, Jeśli będę robić na 
innych wrażenie, nie odrzucą mnie”

Zasad

: „Bądź czujny”, „Pokaż, jaki jesteś 

wyjątkowy”

 

 

Myśli automatyczne

• Spontaniczne (nie wynik refleksji), pojawiają się w jawnym 

strumieniu świadomości, niezależne od woli, wzbudzają i 

podtrzymują emocje,

• Pojawiają się po zadziałaniu bodźca, ale treść nie zależy od 

sytuacji - zasada specyficzności poznawczej

• Nieprzystosowawcze MA, zniekształcające postrzeganie 

rzeczywistości, negatywne

• MA – krótkie i przelotne, mogą mieć postać, słów lub 

obrazów

• Osoba uznaje je za prawdę

• 3 typy MA- (kryteria: prawdziwość, przydatność)
• 1) nieprawdziwe
• 2) prawdziwe, ale osoba wyciąga z nich wnioski w sposób 

zniekształcony

• 3) zgodne z rzeczywistością, ale nieprzystosowawcze 

(nieprzydatność)

 

 

 

 

 

 

Zniekształcenia poznawcze

• Myślenie dychotomiczne (czarno-białe, wszystko albo nic, błąd 

fałszywego dylematu)

• Katastrofizacja 
• Przepowiadanie przyszłości
• Pomijanie pozytywów (lekceważenie pozytywnych informacji)
• Uzasadnianie emocjonalne (potwierdzenia za pomocą emocji)
• Etykietowanie 
• Wyolbrzymianie/umniejszanie (minimalizowanie)
• Selektywna uwaga (filtr mentalny, przejście od szczegółu do 

ogółu)

• Arbitralne wnioskowanie (przeskakiwanie do konkluzji, 

wyciąganie pochopnych wniosków)

• Nadmierne uogólnianie („zawsze”, „nigdy”, „wszystko”)
• Czytanie w myślach
• Personalizowanie
• Nadużywanie imperatywów typu: „muszę”, „powinienem”
• Myślenie jednotorowe (efekt lornetki)

 

 

Przykładowa zawartość treściowa 

schematów w zaburzeniach z osi I

zasada specyfiki poznawczej 

• Depresja: negacja siebie: „Jestem do niczego”
• Zaburzenia lękowe: zagrożenie, narażenie na 

niebezpieczeństwo (różne obszary 
niebezpieczeństwa)

- Panika

: oczekiwanie katastrofy:”grozi mi 

niebezpieczeństwo, to pewnie zawał”

- Fobia społeczna

: inni ludzie: „Najważniejsze jest 

to, co inni o mnie myślą”

- Zaburzenie obsesyjno- kompulsyjne

 – własne 

myśli: nieakceptaowana myśl: „Mogę skrzywdzić 
swoje dziecko”, „Mogę się zarazić jakąś chorobą”

- Lęk uogólniony:

 codzienne wydarzenia: „Martwię 

się, że moi bliscy zachorują”

 

 

Zachowania zabezpieczające

• Unikanie poznawcze: omijanie myśli na 

temat uznany za zagrażający

• Unikanie emocjonalne: zabezpieczanie 

się przed doświadczaniem przykrych 
emocji

• Unikanie behawioralne: np. nie 

dotykanie brudnych przedmiotów

 

 

Typowe strategie kompensacyjne

• Unikanie 

negatywnych emocji

• Perfekcjonizm
• Nadmierne poczucie 

odpowiedzialności

• Unikanie bliskości
• Szukanie uznania
• Próba kontrolowania 

wszystkich sytuacji

• Dziecinne 

zachowania

• Próba zadowolenia 

innych

• Okazywanie 

intensywnych emocji

• Celowe okazywanie 

bezradności

• Unikanie 

odpowiedzialności

• Unikanie zwracania na 

siebie uwagi

• Prowokowanie innych
• Oddanie kontroli innym
• Zachowania autorytarne
• Odsuwanie się od innych

 

 

Zaburzenia osobowości z perspektywy 

poznawczej 

• Stabilne wzorce myślenia, odczuwania i działania 

(treść schematów) wyrażają się w strategiach 

interpersonalnych

• Cechy osobowości psychologia poznawcza rozumie 

jako funkcję zbioru podstawowych schematów. Cechy 

te w zachowaniu przejawiają się jako 

„strategie 

podstawowe”

• Strategie powstają w procesie interakcji między 

wrodzoną skłonnością i bodźcami środowiskowymi.

• Strategie: formy zaprogramowanego działania, które 

mają służyć celom biologicznym; są związane ze 

strategiami etologicznymi; sposoby dopasowania do 

środowiska (np. drapieżnictwo, współzawodnictwo, 

życie w stadzie) stały się aktualnie niedopasowane, 

stąd ich dezadaptacyjność

 

 

Podstawowe przekonania i strategie 

w zaburzeniach osobowości

Zaburzenie 

osobowości

Podstawowe 

przekonanie

Strategia 

(jawne zachowanie)

Zależna

Jestem bezradny

Przywiązanie

Unikająca

Mogę zostać zraniona

Unikanie

Bierno-agresywna

Ktoś może mnie 
kontrolować

Opór

Paranoiczna

Ludzie są niebezpieczni

Ostrożność

Narcystyczna

Jestem wyjątkowy

Wyolbrzymianie 
znaczenia własnej 
osoby

Histrioniczna

Muszę robić na innych 
wrażenie

Dramatyzm

Obsesyjno- 
kompulsyjna

Nie wolno mi popełnić 
błędów

Perfekcjonizm

Antyspołeczna

Innych trzeba pokonywań

Atak

Schizoidalna

Potrzebuę mnóstwa 
przestrzeni

Izolacja

 

 

Osobowość unikająca

• Obraz siebie: nieprzystosowany społecznie, 

niekompetentny zawodowo

• Obraz innych: krytyczni, niezainteresowani, umniejszający
• Przekonania kluczowe: „ Mogę zostać zraniona” „jestem 

do niczego... Bezwartościowy..., nie da się mnie kochać”

• Przekonania warunkowe: „ jeśli ludzie się do mnie zbliżą , 

odkryją prawdziwą mnie i mnie odrzucą, a to byłoby nie 

do zniesienia”

• Zagrożenie: bycie zdemaskowanym jako „oszust”, 

poniżenie, umniejszenie, odrzucenie

• Strategie nadmiernie rozwinięte: unikanie sytuacji, w 

której można być ocenianym, uwrażliwienie na sytuacje 

społeczne, zahamowanie

• Strategie słabo rozwinięte: asertywność, towarzyskość
• Emocje: połączenie lęku i smutku

 

 

Osobowość histrioniczna

• Obraz siebie: czarująca, robiąca wrażenie na innych, 

zasługująca na uwagę

• Obraz innych: zaangażowana w relację, dopóty dopóki ma 

uwagę, jest w centrum, uzyskuje aprobatę i podziw

• Przekonania kluczowe: jestem zasadniczo nieatrakcyjna, 

inni muszą mnie podziwiać, żebym mogła być szczęśliwa, 
kompensacyjnie: jestem kochana, zabawna i ciekawa

• Przekonania warunkowe: jeśli robię na innych wrażenie to 

jestem wartościowa, jeśli inni nie reagują to są wstrętni

• Strategie nadmiernie rozwinięte: ekshibicjonizm, 

ekspresyjność, impresyjność, dramatyczne demonstracje 
mające na celu przywiązanie innych do siebie

• Strategie słabo rozwinięte: refleksyjność, kontrola, 

usystematyzowanie

• Emocje: wesoły i pozytywny nastrój, lęk przed 

odrzuceniem, 

 

 

Ogólny model zaburzeń - model ABC Ellisa

A- wydarzenie aktywujące (bodziec)
B – przekonania (myśli)
C- konsekwencje (reakcje emocjonalne, 

fizjologiczne i zachowania)

Funkcjonalne i dysfunkcjonalne przekonania

 

 

 

 

 

 

 

 

Diagnoza w psychologii poznawczej - 

konceptualizacja

• Kroki: 
• 1. Określenie problemu
• 2. Mechanizm podtrzymywania 

problemu

• 3. Geneza problemu

 

 

Konceptualizacja – określenie problemu - 

„CO?”

- sformułowanie problemu w kategoriach sposobu myślenia, 

odczuwania i zachowania

- wpływ (jego siła, zasięg) problemu na funkcjonowanie 

pacjenta (m.in. siła motywacji do zmiany, rola w życiu 
pacjenta, dlaczego decyzja o terapii teraz)

- zewnętrzne okoliczności a wewnętrzne myśli i przekonania
- Przekonania na temat terapii
- Formułowanie hipotez dotyczących diagnozy i listy 

problemów

- Metoda konceptualizacji „co?”- pytanie o cud, skalowanie, 

klaryfikacja, sondowanie, dialog sokratejski

- Lista problemów a objawy zaburzeń psychicznych

 

 

Konceptualizacja – sposób 

podtrzymywania problemu - „JAK?”

- dlaczego pacjent nie rozwiązał problemu?
- Poszukiwanie reprezentatywnych dla problemu 

sekwencji (koło zależności ABC) : 
bodziec wyzwalający- myśli- reakcje 
emocjonalne, fizjologiczne, behawioralne 

- Zniekształcenia poznawcze, zachowania 

zabezpieczające. 

 

 

Konceptualizacja – geneza problemu - 

„DLACZEGO?”

- Cel: określenie schematów poznawczych, 

typowych emocji i zachowań określających styl 
osobowości pacjenta – PRZEKONANIA KLUCZOWE

- Ukierunkowane poszukiwanie informacji, 

formułowanie hipotez

- Stosowanie modelu: podatność-stres
- Identyfikacja czynników chorobotwórczych i 

odpornościowych

Czy to, o czym mówimy, wyjaśnia to, co się z 

panem dzieje obecnie?

 

 

 

 

Wybrane techniki poznawcze w diagnozie 

–

• SONDOWANIE – TECHNIKA ”STRZAŁKI W DÓŁ”
• SKALOWANIE
• KLARYFIKACJA
• DIALOG SOKRATEJSKI

 

 

SONDOWANIE – 

TECHNIKA”STRZAŁKI W DÓŁ”

• Cel: odkrywanie systemu znaczeń nadawanych 

bodźcom – treści MA, PK, PW

Wydarzenie, w którym pojawiają się emocje 

(kiedy było pani najbardziej przykro C), 

co jest bodźcem? (co się działo, czyjaś 

wypowiedź, zachowanie A)

• Co to oznacza(ło) dla pana?
• A jeśli byłaby to prawda, co by to mówiło o 

pani?

• Jeśli tak, to jakie ma to dla pani znaczenie? 

 

 

Sondowanie – przykład

 

• T: Jaka myśl pojawiła się u Pani wtedy, podczas przerwy 

obiadowej?

• P: Linda mnie ignoruje (wybiórcza uwaga, 

personalizacja)

• T: I co to oznaczało?
• P: Że nie potrafię nawiązywać relacji z ludźmi 

(przypisanie sobie, nadmierne uogólnianie)

• T: Co to oznacza
• P: Nigdy nie będę mieć żadnych przyjaciół (prognoza 

absolutna)

• T: Co to oznacza - nie mieć żadnych przyjaciół 
• P: Że jestem zupełnie sama (schemat kluczowy)

Źródło: Beck, Freeman, Davies (2004)

 

 

SKALOWANIE

• Cel: określenie intensywności (subiektywnego 

poczucia nasilenia) emocji i przekonań, 
określenie zniekształceń poznawczych 
(myślenia dychotomicznego,uogólniania)

• Jak bardzo jest pan smutny, proszę określić na 

skali od 1 do 10, jeśli przyjąć, że 0 to brak 
smutku a 10 to najgłębszy smutek, jaki 
kiedykolwiek pan odczuwał

• Ważne! Odniesienie do doświadczeń pacjenta 

a nie do nasilenia emocji w ogóle)

• Technika podzielonego tortu (wykres kołowy)

 

 

KLARYFIKACJA

CEL: wyrażenie pragnienia rozumienia pacjenta przez 

terapeutę i zdefiniowanie pojęć używanych przez 
pacjenta

P: Mam depresję
T: Co pan przez to rozumie?
P: Nie mogę nic robić.
T: „Nic” - to znaczy?
P: Zaczynam wiele rzeczy i nie kończę...
T: Mówi pan „wiele rzeczy” - co konkretnie ma pan na 

myśli?

 

 

DIALOG SOKRATEJSKI

• CELE: diagnoza trudności w systemie poznawczym 

pacjenta, zrozumienie przez pacjenta zależności: myśli- 
emocje- zachowanie, odkrycie tendencyjności w 
myśleniu (dysfunkcjonalności), sformułowanie 
alternatywnych sposobów myślenia

• Odkrywanie przekonań z wiedzy utajonej, dostępnych 

jednak świadomej analizie

• Co miałoby to oznaczać dla pana?, co zdarzyłoby się 

wtedy? I potem co by się stało? O czym by to 
świadczyło? 

• Terapeuta nie sugeruje, nie radzi, nie wyraża własnych 

opinii

• Terapeuta jest empatyczny, często podsumowuje, pyta 

pacjenta o syntezę i wnioski