Terytorium w prawie 

międzynarodowym

Wyrok MTS Frontier Dispute, Burkina Faso v. Mali 

(1986) 

Wyrok MTS Frontier Dispute Benin v. Niger (2005) 

pojęcie terytorium

• jest to określony obszar geograficzny lub 

przestrzenna strefa ludzkiej działalności

• traktowane jest także jako terytorium 

państwowego

Terytorium państwowe

• stanowi przestrzeń, w granicach, której 

państwo wykonuje władzę w sposób 
wyłączny i pełny w stosunku do osób, 
rzeczy i zdarzeń

• terytorium jest podstawą wykonywania 

kompetencji państwowych poza jego 
granicami

jest to przestrzeń trójwymiarowa

obejmująca 

• obszar lądowy
• morskie wody przybrzeżne
• wnętrze ziemi 
• oraz przestrzeń powietrzną

rodzaje terytoriów

podlegające suwerenności państwowej

nie podlegające suwerenności państwowej

przykłady 

terytoriów zależnych

• Samoa Amerykańskie (państwo 

administrujące: USA) 

• Guam (USA)
• Anguilla (Wielka Brytania)
• Bermudy (Wielka Brytania)
• Brytyjskie Wyspy Dziewicze (Wielka Brytania)
• Falklandy (Wielka Brytania)
• Gibraltar (Wielka Brytania)
• Nowa Kaledonia (Francja

)

terytoria nie podlegające suwerenności 

państwowej

dzielą się na:

• res communis 
wspólne dziedzictwo ludzkości np. 
morza otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno 

mórz i oceanów

• res nullius 
obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu 

przez inne państwo

teorie prawne terytorium

teoria 
• przedmiotowa 
• podmiotowa 
• przestrzenna 
• kompetencji

teoria przedmiotowa

• teoria ta uznaje terytorium za przedmiot władzy 

państwowej

teoria podmiotowa

• prawo do terytorium może być porównane 

tylko z prawem przysługujące człowiekowi 
w stosunku do samej siebie

teoria przestrzenna

• terytorium nie jest rzeczą, którą włada 

państwo, lecz przestrzenią w obrębie, 
której władza państwowa istnieje i działa

• terytorium stanowi granicę władzy 

państwowej

skład terytorium państwa

składa się z 

• przestrzeni lądowej
• morskiej 
• i powietrznej
• w skład terytorium państwowego wchodzi 

też przestrzeń powietrzna nad obszarem 
lądowym i morskim

zasada ochrony integralności 

terytorialnej

art. 10 Paktu Ligi Narodów
• „Członkowie Ligi zobowiązują się szanować 

i

• utrzymywać przeciwko wszelkiej napaści 

zewnętrznej integralność terytorialną i 
obecną niezależność polityczną wszystkich 
członków ”

art. 2 ust. 4 Karty Narodów Zjednoczonych

• zawiera zakaz groźby i użycia siły 
• „przeciwko integralności terytorialnej i 

niepodległości jakiegokolwiek państwa”

Zwierzchnictwo terytorialne

• jest formą wykonywania przez państwo 

suwerenności na swoim terytorium

zwierzchnictwo terytorialne

oznacza 

• najwyższą władzę 
• pełną i wyłączną
• nad danym obszarem 
• oraz zamieszkującą go ludnością

zwierzchnictwo terytorialne obejmuje

• obywateli
• cudzoziemców, którzy znajdą się na terytorium 

państwa 

• oraz wszystkie rzeczy (przedmioty) podlegają 

władzy i prawu danego państwa

• państwo na własnym terytorium może 

wykonywać takie czynności 

• i podejmować takie działania, które nie są 

zabronione przez prawo międzynarodowe

 

Zasada suwerenności

• żadne państwo nie może korzystać z 

własnej suwerenności terytorialnej w 
sposób

• który narusza suwerenność terytorialną 

innego państwa

ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa 

terytorialnego

• demilitaryzacja

• neutralizacja

Demilitaryzacja

• nakłada na państwo obowiązek 

zlikwidowania oraz zakaz budowy i 
utrzymywania w przyszłości urządzeń i 
obiektów wojskowych na określonej części 
terytorium 

• a także zakaz utrzymywania sił zbrojnych 

na tym terytorium

np. umowa poczdamska przewidywała zupełne 

rozbrojenie 

i demilitaryzację hitlerowskich Niemiec

przykład

obszar wysp Alandzkich w Finlandii

• mieszka tam 20tys mieszkańców mówiących 

po szwedzku

mają swój rząd, parlament i przedstawicieli w 

Helsinkach

• w 1856r na mocy umowy międzynarodowej 

Rosja podpisała umowę (bo Finlandia) 
należała wtedy do Rosji,

• ale po I wojnie światowej 
• kiedy Finlandia odzyskała niepodległość 
• przejęła zobowiązanie Rosji w tym zakresie. 

neutralizacja

   

jest to umowne wyłączenie możliwości działań wojennych 
na danym terytorium 

• oraz nakaz powstrzymania się od wykorzystania 

go w charakterze bazy do prowadzenia takich 
działań

stosowana zwłaszcza w przypadku międzynarodowych 
dróg wodnych np. w 1881r. taki status uzyskała Cieśnina 
Magellana

• czasami naturalizacja występuje łącznie z 

demilitaryzacją 

•

np. w stosunku do Antarktyki od 1 grudnia 1959r. 

nabycie terytorium państwowego

• stanowi dopuszczalne przez prawo rozciągnięcie 

zwierzchnictwa terytorialnego, które zezwala na 
wykonywania kompetencji państwowych

• oraz na dysponowania nabytym obszarem erga 

omnes

Nabycie terytorium

• może mieć charakter

• pierwotny, kiedy państwo zawłaszcza terytorium, które do 

tej pory nie pozostawało pod władzą innego państwa

• pochodny, jeśli nabyte terytorium należało wcześniej do 

innego państwa

Nabycie pierwotne

• może polegać na:
• zawłaszczeniu ziemi niczyjej (okupacji)
• przyroście

Okupacja

• rozumiana jako zawłaszczenia ziemi niczyjej miała 

znaczenie w okresie ekspansji kolonialnej w XV - 
XIX wieku

• okupacja polegała na dokonaniu 
• efektywnej, 
• rzeczywistej aneksji danego terenu 
• i traktowaniu go jako części swego terytorium

Przyrost

• jest wynikiem powiększenia terytorium na skutek 

działania sił przyrody lub działalności człowieka

• może do niego dojść w wyniku 
• zjawisk zachodzących na morskim wybrzeżu
• morzu terytorialnym 
• lub rzekach granicznych

Rodzaje nabycia pochodnego

• cesja terytorialna

• plebiscyt

cesja

• na mocy umowy międzynarodowej następuje 

transfer terytorium w sytuacji kiedy 

• jedno państwo przestaje 
• a drugie rozpoczyna wykonywanie zwierzchnictwa 

terytorialnego nad przekazanym obszarem

Cesja terytorialna

• polega ona na odstąpieniu przez jedno państwo 

części swojego terytorium drugiemu państwu 

• podstawą cesji jest międzynarodowa umowa,
• w której jedno państwo zrzeka się swoich praw
• do określonego obszaru 
• na rzecz innego państwa

rodzaje cesji

cesja wzajemna, 
jednoczesna wymiana terytoriów między dwoma 
państwami

np.scedowanie przez ZSRR na Polskę części obszaru w 
rejonie Drohobycza w zamian za część terytorium 
Polski w rejonie województwa lubelskiego 

cesja odpłatna
w zamian za przekazanie części terytorium państwo 
otrzymuje zapłatę. 

np. w przypadku sprzedaży Luizjany Stanom 
Zjednoczonym przez Francję

Plebiscyt

• jest to sposób na powiększenie części terytorium 

poprzez głosowania ludności

np.plebiscyt w Polsce na Górnym Śląsku w 
1921r.

sposoby nabycia terytorium

• tytuły 
• pierwotne 
Acquisitio originaria oznacza rozciągnięcie 
zwierzchnictwa na terytorium nie będące dotąd 
częścią innego podmiotu
• pochodne
acquisitio derivativa to nabyć terytorium innego 
państwa

sposoby utraty terytorium

• cesja 
• zasiedzenie
• efektywna okupacja
• derelikcja

derelikcja

• państwo przestaje wykonywać swe 

kompetencje na danym obszarze 

• i porzuca je, 
• co prowadzi do przekształcenia w ziemie 

niczyją

granice państwa

• granica jest to powierzchnia prostopadła do 

powierzchni kuli ziemskiej, która oddziela 
terytorium państwa od innych obszarów, 

• oddziela terytoria innych państw lub terytoriów 

nie podlegających niczyjej suwerenności 

• granica wyznacza boczne krańce terytorium 

państwowego, 

• nie obejmuje jego krańców górnych, 
• tj. granic miedzy przestrzenią powietrzną a 

przestrzenią kosmiczną

Granice mogą wynikać z naturalnego

• ukształtowania terenów zajmowanych 

przez dwa państwa, które są rozdzielone 
np. rzeką, górami, morzem itp. 

• mogą być także wytyczane w sposób 

sztuczny, 

• tzn. bez uwzględnienia rzeźby terenu

Nienaruszalność granic

deklaracja ONZ z 1970 roku 
• każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od 

groźby lub użycia siły celem naruszenia 

istniejących międzynarodowych granic innego 

państwa jako środka rozwiązywania sporów 

międzynarodowych, włączając w to spory 

terytorialne i problemy dotyczące granic

deklaracja KBWE 
• państwa uczestniczące uznały wzajemnie za 

nienaruszalne wszystkie granice każdego z nich, 

jak również granice wszystkich państw w Europie i 

zobowiązały się do powstrzymania teraz i w 

przyszłości od atakowania tych granic

Podział granic ze względu na sposób ich 

ustalania

• orograficzne 
uwzględniające ukształtowanie powierzchni 
• geometryczne
przebiegające niezależnie od rzeźby terenu 
• astronomiczne 
biegnące wzdłuż południków i równoleżników
np. między USA a Kanadą

etapy ustalania granicy

ogólne określenie i opis granicy
 
• oraz wyznaczenie jej linii przebiegu na 

mapie o dużej skali

• delimitacja granicy w umowie 

międzynarodowej 

• i demarkacja granicy

Delimitacja granicy państwowe j

• polega na ustaleniu przebiegu granicy 

państwowej

• obejmuje sporządzenie opisu granicy 
• oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o 

stosunkowo małej skali

Demarkacja granicy państwowe j

• ma na celu szczegółowe wytyczenie 
• i oznakowanie przebiegu granicy 

państwowej w terenie

• przeprowadzana jest ona przez komisję 

mieszaną 

Ograniczenia w wykonywaniu 

zwierzchnictwa terytorialnego

• korytarz tranzytowy
• korytarze lotnicze (korytarze powietrzne)
• prawo nieszkodliwego przepływu przez 

morze terytorialne 

• bazy woskowe 

Przykład korytarza tranzytowego

• przez Litwę kursują specjalne pociągi z 

Obwodu Kaliningradzkiego

• nie można takiego pociągu zatrzymać, 

przeszukać

• obywatele Obwodu mają specjalne wizy na 

podróżowanie tym pociągiem

2 kanał międzynarodowy

• kanał musi spełniać pewne warunki: 
• musi łączyć 2 morza, musi być 

żeglowny (ale nie jest potrzebna 
umowa międzynarodowa jak w 
przypadku rzeki). Państwo może 
samo notyfikować o tym, że określa 
kanał jako międzynarodowy

Przykłady kanałów

• Sueski łączy

morze śródziemne z morzem czarownym- traktat z 1888r

• Kiloński  łączy

morze bałtyckie z morzem północnym- traktat wersalski 

z  1919r

• Koryncki  łączy
morze egejskie z morzem jońskim
• kanał Panamski łączy

ocean spokojny z oceanem atlantyckim- traktaty z 1903r. 

Rzeki międzynarodowe 

Dunaj, Ren, Niger, Indus, Amazonka

• są to rzeki przepływające przez terytorium 

co najmniej dwóch państw 

• jest to rzeka żeglowna mająca ujście do 

morza, na której obowiązuje swoboda 
żeglugi dla statków wszystkich państw 

Status prawny Dunaju

• płynie przez RFN, Austrię, Słowację, Węgry, 

Chorwację, Serbię, Rumunię, Bułgarię i Mołdawię.

• Pierwsze uregulowania  zawarte w traktacie 

paryskim z 1856 r.

• obecnie status prawny Dunaju reguluje 
• konwencja belgradzka z 18 sierpnia 1948 r.
• żegluga na Dunaju jest wolna i otwarta dla 

obywateli, statków handlowych i towarów 
wszystkich państw na zasadzie równości

• nadzór na wykonaniem powierzony Komisji 

Dunaju

Status prawny Renu

• szczegółowe przepisy dotyczące Renu zostały 

ustanowione przez konwencję moguncką 31 marca

1831 r. 
• Obecny status Renu jest określony przez konwencję 

mannheimską z 17 października 1868 r., 

(w 1963 r. w Strasburgu konwencja mannheimska 
została poddana rewizji)
• przewiduje wolność żeglugi statków wszystkich państw
• do obowiązków państw nadbrzeżnych należy 

utrzymanie żeglowności na wszystkich odcinkach Renu