Pragmatyka
językowa
wg Charlesa Morrisa:
1. syntaktyka - opis relacji między
znakami języka.
2. semantyka - opis relacji między
znakami języka a rzeczywistością.
3. pragmatyka - opis relacji między
znakami języka, rzeczywistością
a sytuacją aktu komunikacyjnego
wyznaczaną zwłaszcza przez
kategorie nadawcy i odbiorcy tekstu.
Przykład
• Formy sg. i pl. różnicują się w
zależności od kategorii liczby, która
albo sygnalizuje
jednostkowy/niejednostkowy charakter
desygnatu (książę : książęta)
albo tylko wskazuje na związek zgody
(książę chce : książęta chcą).
• Dlaczego wyraz książę ma
nieregularną odmianę: książę, księcia
a nie
książę, książęcia lub księć, księcia?
• To problemy właściwe dla syntaktyki
Przykład
• Dlaczego język niemiecki ma co
najmniej trzy wyrazy (Fürst, Herzog,
Prinz), którym odpowiada tylko jeden
wyraz polski książę? Czyżby było
ważne dla społeczności niemieckiej (a
mniej ważne dla polskiej) zjawisko
społeczne, które skutkowało
wytworzeniem bogatego,
wewnętrznie zróżnicowanego pola
wyrazowego z danej dziedziny?
• To problem właściwy dla semantyki
Przykład
• Dlaczego władca używał 1. os. pl.:
my książę chcemy?
• Dlaczego w XVII stosowało się l. mn.
wobec rozmówcy jednostkowego ale
niżej usytuowanego,
np. książę do szlachcica (słuchajcie,
panie mieczniku),
ale nie odwrotnie: (w. ks. m. racz
słuchać)?
• To zagadnienia typowe dla pragmatyki
Zmiany
• Językoznawców interesuje już nie tylko
lingwistyka systemu, której przedmiotem
jest budowa (lub struktura) języka,
ale i lingwistyka tekstu (lub lingwistyka
zachowań językowych), zajmująca się
użyciem języka.
• Polega to m.in. na przejściu od ujęcia
strukturalnego
do
ujęcia
komunikacyjnego.
Zmiany
• W polu zainteresowań językoznawstwa
pojawiają się zjawiska, które dostrzega się
wówczas, gdy weźmie się pod uwagę
- składniki sytuacji komunikacyjnej,
- uwarunkowania pragmatyczne aktu mowy,
- ogólniejsze kulturowe uwarunkowania
wypowiedzi.
• Wyłoniły się badania pragmalingwistyczne,
socjolingwistyczne, psycholingwistyczne,
teoria aktów mowy i in.
John L. Austin:
teoria aktów mowy
Każde wypowiedzenie jest aktem intencjonalnym
(nakierowanym na określony cel).
Podział aktów mowy –
zależnie od relacji do
kategorii prawda-fałsz:
1. konstatacje: „Deszcz pada”
2. performatywy: „Nadaję Ci imię Adam”
Performatyw nie jest prawdziwy lub fałszywy,
nie jest stwierdzeniem.
Wypowiedzenie go jest jednocześnie wykonaniem
czynności.
Jednak np. „deszcz pada” może być i performatywem i
konstatacją zależnie od sytuacji.
John L. Austin: teoria aktów
mowy
3 akty składające się na akt mowy:
1. akt lokucyjny – tworzenie sensownego
wypowiedzenia tj. poprawnych
gramatycznie
i semantycznie zdań
2. akt illokucyjny ‑ określa cel (intencję),
dla którego działanie lokucyjne zostało
podjęte,
wykonanie konwencjonalnej czynności kryjące
się
w powiedzeniu czegoś, np. hołd
3. akt perlokucyjny ‑ wpływ, jaki akty
lokucyjne
i illokucyjne nadawcy wywołują
w postawie lub oczekiwaniach odbiorcy.
John L. Austin: teoria aktów
mowy
• Akt lokucyjny („mówienie czegoś”) składa
się z:
1)
Czynności fonetycznej - wypowiadanie
pewnych dźwięków
2)
Czynności fatycznej - wypowiadanie
pewnych słów zgodnych z pewną gramatyką
3)
Czynności rematycznej - użycie pewnych
wyrazów w pewnym sensie i odniesieniu
(użycie różnych wypowiedzeń w tym samym
sensie i odniesieniu jest czynnością
rematycznie równoważną)
John Searle
Bezpośrednie i pośrednie akty mowy
Klasyfikacja aktów mowy (illokucyjnych)
1. reprezentatywy, asertywy ‑ cel: przedstawienie
stanu rzeczy,
np. twierdzenie, chwalenie się, narzekanie,
przypuszczanie.
2. dyrektywy ‑ cel: spowodowanie, by adresat coś
zrobił,
np. pytania, rozkazy, prośby, zaproszenia,
podjudzania, rady.
3. komisywy ‑ cel: zobowiązanie się mówiącego, że
coś zrobi samym aktem mowy,
np. obietnice, groźby, ślubowania, przysięgi, oferty,
4. ekspresywy ‑ wyrażają postawę psychiczną
mówiącego wobec danego stanu rzeczy, np.
gratulacje, podziękowania, kondolencje.
5. deklaratywy ‑ zmieniają instytucjonalny stan
rzeczy,
np. wypowiedzenie wojny, akt chrztu, aresztowanie.
Kognitywna klasyfikacja aktów mowy
(Ignacio
Vazquez-Orta)
Konstytutywne – tworzą rzeczywistość społeczną. Dzieje się
to tylko wtedy, kiedy coś zostaje wypowiedziane przez
właściwą osobę, w określony sposób i w odpowiednim
momencie np. ksiądz podczas chrztu
a) ekspresywne: dziękować, chwalić, przepraszać,
pozdrawiać.
b) deklaratywne: nazywać, poślubić, skazywać, ogłaszać
Informatywne – wszystkie akty mowy, które służą przekazaniu
odbiorcy informacji, uzyskaniu informacji od odbiorcy bądź
stwierdzeniu, że mówiący nie ma pewnych informacji.
a) asertywne: twierdzić, wyrażać, opisywać, zakładać.
b) pytania o informacje: pytać.
Obligatywne – nadawca zobowiązuje odbiorcę lub samego
siebie do działań w przyszłości.
a) dyrektywne: prosić, kazać, proponować, radzić.
b) komisyjne: obiecywać, proponować.
Paul Grice
Zasada kooperacji: traktujmy
ludzkie zachowania językowe
jako sensowne i racjonalne.
"Wnoś swój wkład do konwersacji tak,
jak tego wymaga przyjęty cel
tej konwersacji”.
Maksymy szczegółowo opisujące działanie zasady
kooperacji:
1. ilości: "Niech twój wkład w konwersację zawiera
tyle informacji, ile jej potrzeba"
2. jakości: „Mów prawdę"
3. odniesienia: „Mów na temat"
4. sposobu: "Wyrażaj się przejrzyście"
Paul Grice
Celowe pogwałcenie którejś z maksym
Nadawca w sposób celowo niezauważalny dla
odbiorcy łamie którąś maksymę, wprowadza go
w błąd co do swych intencji = kłamstwo i
oszustwo językowe.
Nadawca w sposób zauważalny dla odbiorcy
łamie którąś maksymę = implikatura
konwersacyjna.
= dodatkowe znaczenie, nie podane wyraźnie
przez nadawcę, ale odbierane przez odbiorcę
jako zamierzone. Odbiorca zakłada, że nadawca
przestrzega zasady kooperacji, zatem uznaje, że
złamanie którejś z maksym było celowe, a więc
znaczące, i wnioskuje o znaczeniu na
podstawie kontekstu.
implikatura konwersacyjna
ilości
- Jan wyjechał z kraju.
- Wyjechał to wyjechał.
= co nas to
obchodzi
jakości
- Teheran jest w Turcji.
- A Londyn w Armenii.
= jesteś
nieukiem
odniesieni
a
- Jak ci się podoba mój
portret?
- Rama jest ładna.
= portret jest
nieudany
sposobu
- Nie bardzo rozumiem, co
to jest ten idiografizm.
- Bo ahistoryczny
idiografizm kierunku
analitycznego znajdował
swe uzupełnienie w
kierunkach tworzących
strukturalne uogólnienia.
= i tak tego
nie zrozumiesz
PRESUPOZYCJA
(Peter F.
Strawson)
• zdanie wynikające zarówno
z tego wypowiedzenie jak i z jego zaprzeczenia
Obecny król Francji jest łysy.
Francja ma obecnie króla.
Obecny król Francji nie jest łysy.
Najczęściej zdanie presuponowane zawiera deskrypcję określoną
("obecny król Francji”).
W języku naturalnym
sens wyrażenia nieprzedstawiany w pełni
i zawierający w sobie ukryte myśli.
Oficjalne źródła podają... istnieją też źródła
nieoficjalne.
Szukamy porozumienia nie ma porozumienia.
Presupozycja przemyca czasem nieprawdziwe fakty:
Kiedy przestałeś bić żonę? biłeś żonę.
Geoffrey Leech
MAKSYMY GRZECZNOŚCI
- maksyma taktu
minimalizuj koszt innych; maksymalizuj korzyść
innych;
- maksyma wspaniałomyślności
minimalizuj swoją korzyść; maksymalizuj swój koszt;
- maksyma aprobaty
minimalizuj
krytykę
innych;
maksymalizuj
chwalenie innych;
- maksyma skromności
minimalizuj chwalenie siebie; maksymalizuj krytykę
siebie;
- maksyma zgody
minimalizuj punkty niezgodne między tobą a
innymi;
maksymalizuj punkty zgodne między tobą a innymi;
- maksyma współczucia
minimalizuj antypatię między tobą a innymi;
maksymalizuj sympatię między tobą a innymi.