Markery nowotworowe
Substancje chemiczne, których
obecność w organizmie związana
jest z toczącym się procesem
nowotworowym
Zwykle termin zarezerwowany dla
markerów, których obecność
stwierdza się we krwi lub innych
płynach ustrojowych
Markery komórkowe – w błonie
komórkowej (głównie receptory)
Markery humoralne
Syntetyzowane i wydzielane przez
komórki nowotworowe
Powstające w wyniku reakcji
immunologicznych
Finn O. N Engl J Med 2008;358:2704-2715
Three Ways for Self Antigens to Become Tumor Antigens
Antygeny towarzyszące
nowotworom
Antygeny płodowo-zarodkowe
Substancje wytwarzane zarówno
przez komórki nowotworowe jak i
zdrowe tkanki
Cząsteczki będące produktem
degradacji i obumierania komórek
(TPA)
Krążące markery nowotworowe =
wielkocząsteczkowe markery
nowotworowe
Idealny marker
Wysoka swoistość, nie powinny
występować u osób zdrowych
Wysoka czułość
Swoistość narządowa
Stężenie markera powinno
odzwierciedlać stopień
zaawansowania choroby
Zastosowanie:
Diagnostyka
Screening
Diagnoza kliniczna
różnicowanie
Prognozowanie
Ocena stopnia zaawansowania nowotworu
Prognozowanie zachowania guza w
przyszłości
Monitorowanie
Ocena skuteczności terapii
Wykrywanie progresji
Wykrywanie wznowy
Dla prognozowania ważna jest
liniowa zależność pomiędzy masą
guza a stężeniem markera powinna
być liniowa
Najlepsze markery o krótkim czasie
półtrwania
Podstawowe wskazanie
Kontrola przebiegu leczenia
Wyniki fałszywie
dodatnie
Niewydolność nerek i wątroby
Choroba reumatyczna (CA 19-9)
Bezpośrednio po leczeniu – efekt
destrukcji komórek nowotworowych
Reakcje krzyżowe
Badanie lekarskie
Fałszywie ujemne
Wynik leczenia
Degradacja w temperaturze
pokojowej
AFP (alfa-fetoproteina)
Wprowadzona jako marker
nowotworowy w 1964 roku
Diagnostyka raka wątrobowo-
komórkowego, zwłaszcza u chorych
z marskością wątroby
Czułość (dla stężeń > 1000 ng/ml)
ok. 90%
AFP – inne przyczyny
wzrostu
Zapalenie wątroby, marskość
wątroby, choroba Crohna,
polipowatość jelit (zwykle < 500
ng/ml)
Nowotwory jąder (nowotwory
zarodkowe -nienasieniaki)
CEA (antygen
karcinoembrionalny)
Gruczolakoraki jelita grubego i
odbytnicy
Przed podjęciem leczenia wskazuje na
stopień zaawansowania nowotworu
W monitorowaniu – wysoka czułość w
ocenie wznowy procesu
nowotworowego
CEA
Jeżeli leczenia skuteczne –
normalizuje się w ciągu 6-8 tygodni
Ponowny wzrost CEA
O 2-4 ng/ml/6 miesięcy – odrost
guzam przerzuty do mózgu i tkanek
miękkich
> 4 ng/ml/6 miesięcy – meta do
wątroby i kości
Inne przyczyny wzrosu
CEA
Inne nowotwory
Płuca
Sutek
Trzustka
Prostata
Rak rdzeniasty tarczycy
Nowotwory nienabłonkowe
Wyższe wartości u palących!!!!
Zapalenie i marskość wątroby, PZT,
collitis ulcerosa
ciąża
Gonadotropina
kosmówkowa
Nowotwory zarodkowe jąder, guzy
trofoblasyczne, nabłoniak
kosmówkowy
Zaśniad groniasty
CA 15-3
Rak sutka
Marskość wątroby
Choroby jajników, płuc, sutka
Raki oskrzeli, trzustki, jelita
grubego, szyjka macicy
CA 19-9
Rak trzustki
Rak dróg żółciowych
Rak jelita grubego
Meta do wątroby
Rak żołądka
Ostre zapalenie wątroby, zapalenie
dróg żółciowych, zapalenie trzustki,
choroba reumatyczna
de Groen P et al. N Engl J Med 1999;341:1368-1378
CA 19-9 and Bilirubin Levels in a 75-Year-Old Man with Primary Sclerosing
Cholangitis since 1972 and Cirrhosis
CA 125
Rak jajnika
Zapalenie trzustki
Ciąża
W trakcie menstruacji
Rak endometrium
Rak jasnokomórkowy
Rak jelita grubego
Rak sutka
Rak płuc
Endometrioza
Marskość wątroby
CA 125
Nieobecny w prawidłowych
komórkach jajnika
Przyczyny wzrostu sPSA
PCA - 1g sPSA 3,6ng/ml
BPH - 1g sPSA 0,31ng/ml
zapalenie
uraz
czas półtrwania sPSA 3 dni
PCA - mała produkcja, duże stężenie PSA
Ryzyko istnienia PCA
w zależności od stężenia tPSA
Catalona i wsp. JAMA 1998
0 - 4 ng/ml 1%
2-4 ng/ml 15%
4-10 ng/ml 25%
> 10 ng/ml
>50%
Prawdopodobieństwo wykrycia
PCA
sPSA
ng/ml
DRE (-)
DRE
(+)
< 4
9%
17%
4
-10
20%
45%
> 10
31%
77%
Jakie jest „prawidłowe” sPSA ?
sPSA 4 ng/ml PCA 10%
mężczyzn
3 ng/ml PCA
5% mężczyzn
jeśli DRE (-), to u części z nich
PCA bez znaczenia klinicznego :
mała złośliwość - PCAvol 0,5
ml
Jak uściślić wskazania do biopsji
stercza dla sPSA 4-10 ng/ml ?
sPSA : Pvol - PSAD (density)
-
wolumetria TRUS (stężenie
PSA/objętość gruczołu)
tempo wzrostu sPSA - PSAV (velocity)
> 20% / rok
molekularne formy PSA
zależność sPSA od wieku
Formy molekularne PSA
PSA całkowity
PSA wolny - free PSA - fPSA
PSA związany - complexed PSA -
cPSA
z 1-antychymotrypsyną
(PSA-ACT)
PCA
z 2-
makroglobuliną
(PSA-MG)
W przypadku PCA zwiększenie
udziału frakcji związanej PSA
f/t PSA
C
F
C
C
F
F
Prawdopodobieństwo wykrycia PCA w
zależności od f/t PSA
55%
35%
23%
20%
9%
CYFRA 21-1
Rozpuszczalny fragment
cytokeratyny
Niedrobnokomórkowy rak płuc
Inne nowotwory płaskonabłonkowe
Swoista enolaza neuronowa
(NSE)
Uwalniany głównie z powodu
martwicy komórek
Guzy neuroendokrynne
Glejaki
Urazy
Wstrząs septyczny
Drobnokomórkowy rak płuc
Antygen raka
płaskonabłonkowego
(SCC=Ag)
Rak szyjki macicy
Raki głowy i szyi
Płaskonabłonkowy rak płuc
Chromogranina A
Zawartość ziarnistości wydzielniczych
Jej wydzielanie towarzyszy
wydzielaniu specyficznych hormonów
Marker dla guzów wywodzących się z
komórek neuroendokrynnych:
Rakowiaki
Inne guzy neuroendokrynne
Guzy chromochłonne
Neuroblastoma
Rak rdzeniasty tarrczycy
Chromogranina A
Fałszywie dodatnie wyniki:
Leki stymulujące sekrecję
neuropeptydów ihormonów przewodu
pokarmowego
Istotna niewydolność nerek i/lub
wątroby
Serotonina i kwas 5-OH-
indolooctowy
Rakowiaki – guzy neuroendokrynne
wywodzące się ze środkowej części
prajelita (midgut)
Zwykle, gdy wystąpią przerzuty do
wątroby
Poza rakowiakiem jajnika
Fałszywie dodatnie
Leki:
Węglan litu
Inhibitory MAO
Metyldopa
Morfina
rezerpina
Pokarmy
Awokado
Banany
Śliwki
Orzechu włoskie
Ananas
Pomidory
Kiwi
Grapefruit
melony
Fałszywie ujemne
SSRI (poprzez zmniejszenia
stężenia serotoniny w płytkach)
Kalcytonina i
prokalcytonina
Rak rdzeniasty tarczycy
Test z pentagastryną lub wapniem –
stosowany uprzednio rutynowo u
krewnych pacjentów z MTC (obecnie
zastąpiony przez badania
genetyczne)
Jeżeli dodatnie 3-4 tygodnie po
zabiegu niecałkowita strumektomia
lub przetrwała choroba nowotworowa
Czas podwojenia
kalcytoniny
< 6 miesięcy – przeżycie – 5-letnie
25%, 10-letnie 10%
> 2 lat – przeżycie 10-letnie bliskie
100%
Fałszywie dodatnie
wyniki
Niewydolność nerek
Zapalenia (ciężkie)
Posocznica
Nadczynność przytarczyc
Rzadko choroba Hashimoto
Guzy neuroendokrynne trzustki
Drobnokomórkowe raki płuc
Rakowiaki
białaczki
Prokalcytonina vs.
kalcytonina
Bardziej stabilna (kalcytonina może
podlegać szybkiemu,
przedlaboratoryjnemu rozkładowi –
fałszywie ujemne wyniki)
Czas półtrwania niezalezny od
stężenia
tyreoglobulina
Zależna od masy tkanki
tarczycowej
Także destrukcja tyreocytów
skutkuje wzrostem tyreoglobuliny
Niewielka wartość kliniczna w
screeningu raka zróżnicowanego
tarczycy
Pomiar Tg w bioptatach z
węzłów chłonnych
W diagnostyce przerzutów do
węzłów chłonnych
Copyright ©2007 The Endocrine Society
Snozek, C. L. H. et al. J Clin Endocrinol Metab 2007;92:4278-4281
FIG. 1. A, Tg concentrations in fine-needle biopsies
Tyreoglobulina
Czas półtrwania około 3 dni
Po 2 miesiącach po strumektomii
powinna być niewykrywalna
Główne ograniczenie – anty-
Tg
Dodanie u 15-30% pacjentów z
rakiem zróżnicowanym
Jednakże u pacjentów po
radykalnym leczeniu przeciwciała
powinny znormalizować się
Potencjalny substytut dla Tg
nowotwór
Użyteczny marker
Rak jelita grubego
CEA, CA19-9
Rak trzustki
CA19-9
Rak piersi
CA15-3, CEA
Rak gruczołu krokowego
PSA, PAP
Pierwotny rak wątrobowo-
komórkowy
AFP
Rak szyjki macicy
SCC-Ag
Rak żołądka
CEA, CA19-9
Raki płuca
NSE, SCC-Ag, CYFRA 21-1, CEA
Nowotwory zarodkowe jądra
Beta=HCG, AFP, PLAP
Nowotwory jajnika
Ca125, beta-HCG, AFP, CEA
Raki tarczycy
Tg, kalcytonina, CEA
32-letnia chora z wolem guzkowym
Oznaczono Tg w odstępie 6
miesięcznym
Początkowo Tg w zakresie normy, w
badaniu kontrolnym 10 x wzrost
poziomu TG
Czy na tej podstawie można
postawić rozpoznanie raka
tarczycy?
33-letnia pacjentka operowana z
powodu zróżnicowanego raka
tarczycy, następnie leczona
uzupełniająco jodem 131
Po leczeniu na supresyjnych
dawkach LT4 utrzymują się
poziomy Tg poniżej 0,1 ng/ml
Czy można wykluczyć wznowę
procesu nowotworowego?
78-letni mężczyzna ze zmianą
ogniskową w prostacie, badalną per
rectum
W TRUS obszar hypoechogenny z
drobnymi mikrozwapnieniami
PSA 3 ng/ml (N do 4,0)
Czy można wykluczyć nowotwór?
56 letni mężczyzna z marskością
wątroby na tle wirusowego
zapalenia wątroby typu C
Stwierdzono obecność zmiany
ogniskowej
Biopsja cienkoigłowa
niediagnostyczna
Jakie markery nowotworowe mogą
pomóc wyjaśnić charakter zmiany
pacjentka z wywiadem rodzinnym
w kierunku raka sutka i raka jajnika,
z dodatnią mutacją BRCA
Umiarkowane podwyższenie CA
125
Czy jest to jednoznaczne z chorobą
nowotworową?