EROZJA WODNA, WIETRZNA
I WĄWOZOWA
EROZJA WODNA, WIETRZNA
I WĄWOZOWA
Spis treści
1. Wstęp.
2. Rola działalności człowieka w inicjacji
procesów erozji gleb: w czasach
historycznych i współcześnie.
3. Erozja wodna i jej podział.
4. Erozja wietrzna.
5. Badania natężenia erozji - uniwersalne
równanie straty gleby.
6. Erozja wąwozowa.
7. Przeciwdziałanie erozji.
8. Prawna ochrona gruntów.
9. Literatura.
1. Wstęp.
Gleba - to powierzchniowa warstwa skorupy
ziemskiej. Jest ona wytworem długotrwałych
procesów odbywających się na powierzchni Ziemi.
Wytworzenie 2-3 centymetrów warstwy gleby trwa
około 200-1000 lat. Tworzenie się gleby następuje w
wyniku wietrzenia skał pod wpływem czynników
klimatycznych oraz działalności organizmów żywych.
Rozdrobniony materiał skalny ma zdolność
zatrzymywania wody i powietrza. Sprzyja to
pojawieniu się roślin, które utrwalają glebę. Szczątki
roślinne oraz szczątki i odchody zwierzęce są
rozkładane przez drobnoustroje glebowe, co
prowadzi do zwiększenia ilości próchnicy i wzbogaca
glebę w związki mineralne. Najogólniej biorąc
przeciętny skład gleb przedstawia się następująco:
Składniki organiczne – 5%
Powietrze – 25%
Woda – 25%
Składniki mineralne – 45%
W zależności od rodzaju podłoża, właściwości skał
macierzystych oraz rzeźby terenu, ilości opadów,
działalności mikroorganizmów i szaty roślinnej tworzą
się różne gleby, a ich skład ulega znacznym wahaniom.
Gleby istnieją i utrzymują swoje cechy dzięki
organizmom glebowym. Uznać je więc należy za żywą
warstwę skorupy ziemskiej. Z tych też względów gleby
ulegają ciągłym przemianom, które mogą być
spowodowane czynnikami naturalnymi lub wpływem
działalności ludzkiej.
Najbardziej rozpowszechnione niszczenie gleb jest
spowodowane erozją.
Pod określeniem tym kryje się
zespół procesów
powodujących żłobienie i rozcinanie powierzchni
skorupy ziemskiej przez wody, lodowce i wiatr,
połączone z usuwaniem powstających produktów
niszczenia;
procesy erozji są przyśpieszane przez
uderzanie i tarcie o podłoże przemieszczanego
materiału skalnego - zjawisko zwane
abrazją
, które
polega na ścieraniu podłoża skalnego przez luźny
materiał skalny (głazy, okruchy) ustawicznie
przemieszczany przez prąd rzeczny,
prądy i falowanie morza, wiatr, lodowiec; także na
wzajemnym ścieraniu materiału skalnego, wskutek
czego ulega on rozdrobnieniu i
obtoczeniu. Przy wysokim brzegu morza,
atakowanym przez fale, abrazja prowadzi do
powstania stromego, podciętego urwiska brzegowego
zwanego
klifem
oraz płaskiej powierzchni u jego
podnóża, zwanego
platformą abrazyjną
; zwykle
platforma abrazyjna jest wąska (szerokość od kilku
do kilkunastu m), niekiedy jednak, gdy poziom morza
powoli się podnosi lub ląd się obniża (transgresja
morza), może osiągnąć kilkadziesiąt km szerokości
(np. wybrzeża Norwegii).
Najniebezpieczniejsza dla człowieka jest jednak
erozja gleby, zwłaszcza warstwy uprawnej, wskutek
zmywania
jej cząstek przez wody opadowe i
wywiewania
przez wiatr; erozja gleby prowadzi do
obniżenia wartości rolniczej gleby lub jej całkowitego
zniszczenia; najsilniej, często gwałtownie, występuje
erozja gleby na terenach pagórkowatych, głównie
lessowych i górzystych, pozbawionych naturalnej
szaty roślinnej w wyniku niewłaściwej lub
rabunkowej gospodarki człowieka (np. nadmierny
wyrąb lasów, nieodpowiednia uprawa roli i roślin).
2. Rola działalności człowieka w inicjacji procesów
erozji gleb: w czasach historycznych i współcześnie
Działalność człowieka od momentu jego pojawienia się
na Ziemi była związana z przekształcaniem środowiska
przyrodniczego;
wypalanie lasów
(uzyskiwanie
powierzchni pod uprawę),
wyrąb drzew
(pozyskiwanie
budulca), a obecnie także rozwinięty
przemysł
, zwłaszcza
wydobywczy,
rolnictwo
(degradacja siedliska rolniczego),
budowa miast
,
transport
przekształcają środowisko i
powodują jego degradację; nasilenie chorób
cywilizacyjnych, problem wyżywienia rosnącej liczby
mieszkańców Ziemi i wzrost świadomości ekologicznej
powodują, że coraz większą wagę przywiązuje się do
rekultywacji środowiska zdegradowanego.
Zagospodarowywanie terenów poprzemysłowych i
zniszczonych w wyniku eksploatacji górniczej oraz
wykorzystywanie zwałowisk skał płonnych i wyrobisk
popiaskowych; w przypadku wydobycia metodami
odkrywkowymi (np. węgla brunatnego), przed
przystąpieniem do eksploatacji zdejmuje się i
zabezpiecza wierzchnią warstwę gruntu, która jest
podstawowym środowiskiem życia glebowego i
roślinnego.
Po zakończeniu wydobycia i zasypaniu
wyrobisk rozprowadza się ją na powierzchni,
aby znów mogła pełnić funkcje biologiczne.
Trudnym przedsięwzięciem jest rekultywacja
hałd i wysypisk odpadów; wykształcenie
nawet cienkiej warstewki nowej gleby
pozwalającej na rozwój roślinności trwa wiele
lat; proces ten, obejmujący
sukcesję
wielu
gatunków roślin, można przyspieszyć przez
sztuczne zasiedlenie odpowiednimi
gatunkami.
3. Erozja wodna i jej podział.
Jako przykłady erozji wodnej można podać:
erozję deszczową
- tzw. (ablacja deszczowa,
spłukiwanie) jest najprostszą formą erozji
wywołanej przez wodę płynącą; w wyniku jej
działania luźne osady, a zwłaszcza gleby są
zmywane ze stoków.
erozję rzeczną
- ma największe znaczenie w
kształtowaniu powierzchni Ziemi; prowadzi ona do
powstawania
dolin rzecznych
; przebiega tym szybciej, im
większa jest prędkość przepływu rzeki wywołana
spadkiem rzeki, masa płynącej wody, a także masa
transportowanego przez nią materiału, oraz im mniejsza
jest odporność skał, w których powstaje koryto rzeczne.
”Praca” rzek jest permanentna i ma ogromny wpływ na
kształtowanie krajobrazu. Rzeka przepływając określoną
drogę od źródeł do morza nie zachowuje się obojętnie
wobec napotkanych rzeczy. Płynąc w kierunku morza,
niszczy skały i drąży doliny. Przenosi głazy, kamienie i
inne materiały w odległe miejsca. Wprawdzie płynąca
woda ma ogromną siłę, jednak to kamienie i inna materia
pochodząca z wietrzenia, zbierana przez wodę w trakcie
podróży w rzeczywistości niszczy podłoże. Woda porywa
ze sobą materiał skalny z dna i z brzegów. Kamienie
ocierają się o siebie i nawzajem się ścierają. Silny prąd
potrafi rozkruszyć nawet duże bloki skalne. Drobny
materiał, taki jak piasek i muł, ma właściwości trące
podobne do środków czyszczących używanych w
gospodarstwie domowym.
Wraz z biegiem rzeki kawałki te zmieniają się w małe
gładkie kamyczki. Ilość materiału niesionego przez
rzekę zależy od jej prędkości. Przy prędkości nurtu
rzędu
30 km/h
rzeka jest w stanie unieść nawet
wielkie głazy, które toczą się po dnie. Przy
10 km/h
transportowane są tylko małe kamienie. Jeśli woda
porusza się z prędkością
0,5 km/h
, unosi jedynie
piasek i inną
drobnicę
np. muł. Rzeki przenoszą także
materiały rozpuszczone przez wodę np. wapień.
erozja denna
- tzw. (wgłębna) jest wcinaniem się rzeki
w podłoże, co prowadzi do powstania doliny w
kształcie litery V; granicą erozji dennej jest poziom
zbiornika, do którego uchodzi rzeka; ponieważ
przepływ wody w rzece wymaga spadku, erozja denna
trwa do momentu osiągnięcia przez koryto rzeczne
profilu podłużnego, zwanego profilem (krzywą)
równowagi, przy którym w określonych warunkach
rzeka nie eroduje już w głąb ani nie osadza
transportowanego materiału.
Obniżenie poziomu wody w zbiorniku lub
wydźwignięcie obszaru, po którym płynie rzeka,
powodują wzmożenie erozji dennej, które trwa do
chwili osiągnięcia przez rzekę nowego profilu
równowagi; śladami kolejnych faz erozji dennej są
tarasy rzeczne ciągnące się schodkowo wzdłuż doliny
rzecznej. W wyniku erozji bocznej następuje
podcinanie brzegów doliny rzecznej prowadzące do
powstawania meandrów i rozszerzania doliny.
erozja wsteczna
- polega na cofaniu się wodospadów,
progów i załomów skalnych w kierunku działu
wodnego oraz na cofaniu się obszarów źródłowych
(erozja źródłowa); prowadzi do wydłużania doliny,
rozcinania działów wodnych, a często także do
kaptażu rzecznego.
erozja lodowcowa
- (erozja glacjalna, egzaracja)
polega na mechanicznym żłobieniu podłoża przez
płynący lód i zawarty w nim materiał skalny;
prowadzi do powstawania żłobów lodowcowych,
cyrków lodowcowych i innych.
erozja morska
- polega na niszczeniu dna i brzegów
morza przez falowanie i prądy morskie. W strefie
brzegowej zbudowanej ze skał zwięzłych niszczące
działanie przyboju fal może spowodować powstanie
stromej skarpy zwanej klifem, a ciągłe podmywanie
jego podstawy przez fale może doprowadzić do
obsunięcia się jego górnej części, co powoduje że klif
cofa się w głąb lądu nawet o kilka metrów, zaś fale
unoszą rumowisko. Erozja morska atakuje także strefę
dna morskiego u jego podnóża na rozległej
powierzchni, zwanej platformą abrazyjną. Niszczące
działanie dennych prądów morze może doprowadzić
do powstania tzw. twardego dna - obszaru dna
morskiego pozbawionego pokrywy mniej zwięzłych
osadów. Działanie prądów zawiesinowych powoduje
powstawanie kanionów podmorskich w stokach
kontynentalnych. Krótkie ostre fale morskie
powstające podczas zimowych sztormów, usuwają
większość skalnego materiału. Długie fale zaś, będące
następstwem odległych sztormów powstają latem.
Osadzają one więcej piasku i żwiru niż
zabierają. W rezultacie strefa brzegowa
stopniowa powiększa się. Wzdłuż
wybrzeża morskiego można spotkać
zarówno miejsca, gdzie morze buduje jak i
gdzie niszczy. Przykładem jest południowe
wybrzeże Anglii. W Fairlight, koło
Hastings, klif cofa się rocznie o kilka
metrów, tworząc zatokę. Kilka kilometrów
dalej na wschód, w Dungeness, powstaje
kamienisty cypel, stopniowo wchodzący
dalej w morze. Morze przemieszcza piasek
i większe okruchy skalne wzdłuż brzegu,
usuwając materiał z jednego miejsca i
dobudowując plażę w innym.
4. Erozja wietrzna.
Erozja wietrzna jako jeden z procesów eolicznych,
polega na porywaniu i unoszeniu przez wiatr
drobnych cząstek mineralnych i organicznych tzw.
deflacja
co oznacza, że wiatr wywiewa luźny, drobny
materiał skalny (piasek, pył), co zachodzi głównie na
obszarach pustynnych, piaszczystych wybrzeżach
mórz i przedpolach lodowców; deflacja stopniowo
obniża obszar poddany jej działaniu; na obszarze tym
tworzą się charakterystyczne formy terenu, np.
zagłębienia kotlinowe
(misa deflacyjna) lub
pustynie
kamieniste
(hamada); niesiony przez wiatr materiał
może być przenoszony na duże odległości, zwłaszcza
pył może się gromadzić w odległości kilku tys. km od
miejsca wywiania, tworząc osady lessowe. Erozja
wietrzna poprzez wiatr
drąży, rysuje i ściera
powierzchnię skał tzw. korazja, która polega na
żłobieniu, zdzieraniu i wygładzaniu
powierzchni skał
wskutek uderzeń ziarn piasku niesionego przez wiatr,
a różne części skały, zależnie od twardości, w różnym
stopniu ulegają korozji; piasek jest niesiony przez
wiatr zwykle na wysokości 1- 3 m,
żłobi więc ściany skalne tylko na określonej
wysokości, co prowadzi do wytworzenia swoistych
form skalnych, podobnych do grzybów, ambon, stołów
itp.; na urwistych stokach tworzą się
jardangi
- żebra
skalne ułożone zgodnie z kierunkiem wiatru,
przedzielone niszami; w wyniku których tworzą się
również graniaki. Rezultatem niszczącej działalności
wiatru jest obniżanie się powierzchni ziemi i
powstawanie rozmaitych form terenu (np. misa
deflacyjna, co oznacza duże zagłębienie kotlinowe w
powierzchni terenu, powstające wskutek wywiewania
przez wiatr zwietrzałego materiału skalnego. Tworzy
się na obszarach zbudowanych ze skał o różnej
odporności na wietrzenie, w obrębie skał mało
odpornych. Głębokość niektórych mis deflacyjnych
sięga do poziomu wód gruntowych; misy te są
rozpowszechnione np. na Saharze; a w następstwie
akumulacji eolicznej pyłu tworzy się less, a osadzanie
się grubszego materiału powoduje tworzenie się
osadów piaszczystych i powstawanie wydm.
Procesy eoliczne przebiegają na obszarach
pozbawionych pokrywy roślinnej, szczególnie
intensywnie zachodzą na wybrzeżach morskich,
gorących pustyniach i mroźnych pustyniach
peryglacjalnych oraz na polach ornych w okresach
przerwy wegetacyjnej
. Przy dużym nasileniu erozji
wietrznej można obserwować
burze pyłowe
. W 1934
roku burze takie spowodowały w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Północnej przeniesienie około
300 milionów ton próchnicy na odległość ponad
3000km. Wcześniej burze takie wystąpiły także na
stepach ukraińskich. Obecnie zdarzają się coraz częściej
w Polsce, zwłaszcza na wylesionych obszarach
odznaczających się deficytem wody.
Drugim po erozji powodem niszczenia gleb są
zmiany
stosunków wodnych
na danym terenie. Jest to tzw.
degradacja fizyczna. Zmiany te w większości
spowodowane są gospodarką człowieka i mogą polegać
zarówno na nadmiernym osuszaniu gleb jak i na ich
nawadnianiu. Przyczyną osuszania gleb są kopalnie
głębinowe i odkrywkowe.
W obu przypadkach mamy do czynienia z ogromnymi
wykopami lub drążeniem głębokich szybów, co tworzy
tzw. “lej depresyjny”, do którego spływają wody ze
znacznych obszarów.
Mniejsze lub większe zniszczenie i obniżenie poziomu
wód gruntowych, a tym samym znaczne kłopoty z
pozyskiwaniem wody, powoduje także
regulacja rzek i
wycinanie lasów
. Działania te powodują w każdym
przypadku szybki odpływ wód opadowych do morza.
Dużym zagrożeniem jest także pozyskiwanie nowych
terenów do celów komunalnych lub przemysłowych
poprzez ich osuszanie. W wielu przypadkach bagna i
mokradła znikają, ponieważ dla wielu ludzi są to tylko
nieużytki, które powinny być zamienione w coś
pożytecznego, na przykład pola uprawne, czy tereny
pod budowę dróg. Rolnicy są wręcz zachęcani do
osuszania
terenów podmokłych i niszczenia torfowisk.
W Stanach Zjednoczonych torfowiska zostały
zamienione na pola uprawne, obsadzone drzewami. W
Szkocji torfowiska są eksploatowane do potrzeb
przemysłu energetycznego, a w Irlandii do celów
ogrodniczych. Niektóre państwa wspierają wręcz
rolników w osuszaniu terenów podmokłych i pomagają
rolnikom w kopaniu rowów melioracyjnych, czy przy
instalacji potężnych pomp, dzięki którym z bagien,
moczarów i podmokłych łąk odprowadzana jest woda.
Doprowadza to do obniżenia zwierciadła wód i
wysychania terenów podmokłych, czego konsekwencją
jest wymieranie typowych roślin i zwierząt, a także
bakterii, które powodują budowę gleby.
W dużym stopniu do obniżenia wód gruntowych
przyczynia się także gospodarka wodna dla
potrzeb
wielkich miast
, czyli pozyskiwanie zasobów wodnych
dla celów komunalnych. Wprawdzie woda pobrana dla
wielkich miast nie podlega szybkiemu odpływowi do
mórz, ale jest oddawana do środowiska w postaci
ścieków.
Inną przyczyną niszczenia gleb są niewłaściwie
prowadzone
melioracje
, które polegają na zabiegach
technicznych wykonywanych w celu odprowadzaniu
nadmiaru wód lub nawodnieniu terenów o deficycie
wodnym. Melioracje dotyczą ściśle określonych
terenów. Często jednak wpływają negatywnie na tereny
sąsiednie. Nawet kontrolowane melioracje polne
obniżają poziom wód podziemnych, co szczególnie
niekorzystnie odbija się na gospodarce leśnej,
powodując przesuszanie i niszczenie gleb leśnych.
Niejednokrotnie też w wyniku niewłaściwej melioracji
dochodzi do nadmiernego odwodnienia jakiegoś terenu
oraz wystąpienia nadmiaru wód na innym obszarze.
Jeszcze częściej w wyniku melioracji cenne zasoby wód
zostają w przyspieszonym tempie doprowadzone do
rzek, a następnie do mórz.
Do erozji gleby możemy także zaliczyć dewastację
terenów.
Z przypadkiem dewastacji mamy do czynienia
gdy następuje całkowite zniszczenie gleby, któremu
towarzyszy zazwyczaj silne przekształcenie, a nawet
spustoszenie powierzchni terenu. Sytuacja taka
występuje tam, gdzie ziemię zabrano pod budownictwo
lub gdzie przykryto ją warstwą asfaltu. Podobne zmiany
występują na terenach przemysłowych, gdzie duże
powierzchnie ziemi zostały pokryte zwałowiskami
różnorodnych odpadów kopalnianych, hutniczych lub
innych. Doprowadza się w ten sposób do powstawania
trwałych nieużytków, których zagospodarowanie jest
zwykle bardzo trudne.
Krańcowym przykładem dewastacji jest
odkrywkowe
pozyskiwanie kopalin
. Kopalnictwo odkrywkowe niszczy
nie tylko gleby i powierzchnię terenu, ale całkowicie
dewastuje układ warstw geologicznych w głębi ziemi i to
do znacznych głębokości. W rezultacie zostają zupełnie
zniszczone wszelkie mechanizmy procesów
glebotwórczych, naturalne procesy regulacyjne wód oraz
świat roślinny i zwierzęcy. Po eksploatacji odkrywkowej
pozostaje całkowita pustynia, na której z jeszcze
większym nasileniem występuje
erozja wodna i wietrzna
,
i która staje się na wiele lat źródłem zanieczyszczeń
pyłowych dla sąsiednich, a nawet odległych terenów.
Jednym z czynników erozji jest także degradacja gleb
przez którą należy rozumieć pogorszenie się ich
właściwości i spadek wartości, co przejawia się przede
wszystkim
obniżeniem żyzności
.
Granica między
dewastacją, a degradacją gleb jest płynna
, gdyż daleko
posunięta degradacja jest równoznaczna ze zniszczeniem
gleby. Na określenie stopnia degradacji gleb
wprowadzono określenia gleb:
zdrowych, chorych i martwych.
Przez
gleby zdrowe
rozumie się gleby w których
prawidłowo funkcjonuje układ czynników
biologicznych (organizmy glebowe), fizycznych
(struktura gleby) i chemicznych (makro – i
mikroelementy glebowe).
Do
gleb chorych
zalicza się gleby zniszczone erozją,
zanieczyszczone i mające zmniejszone właściwości
biologiczne. Gleby takie powstają tez w wyniku
uprawiania na nich roślinności niewłaściwej dla
danego typu gleby. Do tej grupy należą również gleby
wyjałowione, pozbawione wielu składników i
wymagające odpowiedniego nawożenia.
Gleby martwe
to gleby pozbawione życia i zdolności
produkcyjnych. W niewielkich ilościach występują one
w warunkach naturalnych w pobliżu czynnych
wulkanów oraz na pustyniach. Częściej jednak są
rezultatem działalności człowieka i wówczas spotyka
się je na hałdach przemysłowych, usypiskach
kopalnianych lub jako luźne, nie dające się
zagospodarować lotne piaski.
Wylesianie.
Przykładem antropopresji wielkoprzestrzennej, o
ogromnym znaczeniu, jest wylesianie (deforestacja)
na skutek wyrębu lasu, selektywnego pozyskiwania
drewna, degradacji lasów przez czynniki
antropogeniczne, np. zanieczyszczenia powietrza czy
odwodnienie terenu. Z wylesieniem wiąże się także
proces denudacji, tj. ustawicznego niszczenia profilu
glebowego i wyrównywania powierzchni ziemi w
wyniku erozji wodnej i wietrznej (eolicznej). Do
procesów niszczących glebę należy także zmęczenie
gleb, wyczerpywanie składników troficznych
(pokarmowych) i zmniejszenie powierzchni uprawnej.
Zmęczenie gleby jest to obniżenie żyzności na skutek
zachwiania równowagi dynamicznej przez
nieumiejętne nawożenie lub zanieczyszczenia. Część
zanieczyszczeń jest również wymywana z poziomu
eluwialnego gleby i powoduje zanieczyszczenie wód
powierzchniowych i podziemnych
Wydeptywanie i wypasanie
.
Wśród czynników wpływających na niszczenie
gleb znajdują się i takie, których działanie
jesteśmy w stanie bagatelizować, a które w istocie
powodują znaczne szkody na pewnych terenach.
Do czynników takich należy wydeptywanie gleb
przez ludzi i zwierzęta. Wymownym przykładem są
liczby określające powierzchnię gór do
odwiedzających je turystów przypadających na
jeden kilometr kwadratowy. Wynika z nich, jak
niekorzystnie kształtuje się stosunek liczby
potencjalnych turystów do powierzchni gór.
Jeszcze poważniejsze problemy wystąpiły w
związku z wypasem owiec na górskich halach.
Nadmierny wypas groził zniszczeniem roślinności
hal, a ostre i twarde racice owiec mogły zupełnie
zniszczyć strukturę podłoża. Reszty dokonałaby
erozja wietrzna czy wodna. Sytuacja taka jest
groźna dla wszystkich terenów gdzie nadmierny
wypas zwierząt odbywa się na zboczach
wzniesień.
Urbanizacja i budownictwo
.
Na całym niemal świecie obserwuje się stałe i często
szybkie ubytki terenów, których głównymi zasobami
są mniej lub bardziej żyzne gleby. Ubytki takie są
spowodowane przede wszystkim zajmowaniem
nowych terenów przez budownictwo przemysłowe i
mieszkaniowe, a także rekreacyjne. Również budowa
dróg i innych tras komunikacyjnych zabiera coraz
więcej gruntów ornych i leśnych. W wyniku
intensywnej rozbudowy miast i osiedli, obiektów
przemysłowych i dróg obszar użytków rolnych w
Polsce zmniejszył się od roku 1946 o 1 400 000 ha. W
latach 1970 - 1978 powierzchnia użytków rolnych
zmniejszyła się o 484 000. Zasianie zbóż na tych
straconych terenach mogłoby dać rocznie ponad 1
500 000 ton ziarna. Podobnie kształtują się te
stosunki w innych krajach. Ilość gleb zmywanych
przez wody opadowe i przenoszonych przez rzeki do
mórz w ciągu jednego roku wystarczyłaby w skali
światowej na założenie upraw mogących wyżywić
około 6 000 000 ludzi.
5. Badania natężenia erozji gleb.
Erozja gleb jest wielkim zagrożeniem dla utrzymania
stałości i wielkości produkcji w rolnictwie. W czasie
ostatnich 40 lat prawie 1/3 światowych zasobów ornych
gruntów zostało utracone na skutek erozji i stale jest
tracone z prędkością 10 milionów hektarów rocznie.
Roczna przeciętna strata gleby opisywana jest za
pomocą uniwersalnego równania:
A = RKLSCP
gdzie:
A - przeciętna roczna utrata gleby - wyraża roczny
ubytek gleby w tonach
R - siła erozji spowodowana ulewami i spłukiwaniem
charakterystyczna dla położenia geograficznego.
Wysokie roczne opady czynią mniejsze szkody niż serie
krótkich intensywnych burz.
K - współczynnik erodowalności gleby. Erodowalność
gleby zależy od jej cech fizycznych. Dobrze przesiąkalne
gleby mają mniejszy współczynnik erodowalności.
L - długość nachylenia stoku,
S - współczynnik stromizny stoku,
LxS - stromizna stoku, czynnik topograficzny. Wyraża
stosunek straty gleby na działce o długości 22 m. i
nachyleniu 9%
C - współczynnik pokrycia gleby. Współczynnik zawiera
wpływ systemu upraw oraz systemu gospodarowania.
Lasy i trawy najlepiej pokrywają glebę, mniej rośliny
strączkowe, następnie zboża takie jak pszenica i owies.
Najgorszymi z punktu widzenia erozji gleb są ziemniaki
i kukurydza ponieważ w małym stopniu pokrywają
glebę.
P - podstawowy współczynnik praktyczny.
Współczynnik przedstawia strategie takie jak: uprawy
pasmowe, konturowanie, system tarasów. Współczynnik
P. zależy zarówno od nachylenia jak również
praktycznych zastosowań.
Z obserwacji wynika, że w porównaniu z glebą pod
lasem, gleba łąkowa jest erodowana 5 razy szybciej,
pod pastwiskiem 10 razy, pod zbożami 50 razy a 100
razy szybciej gdy uprawiane są rośliny okopowe.
Szybkość erozji gleb zależy w dużym stopniu od składu
mechanicznego i jej typu. Znane są przypadki erozji
rędzin i gleb nalessowych 1000 szybciej w porównaniu z
tą samą glebą pokrytą roślinnością trawiastą lub
drzewiastą. W skrajnych przypadkach szybkość ta jest
3-4 tysiące razy większa.
Erozja wodna przedstawiana jest w 5 stopniowej skali:
- erozja
słaba
, wywołuje tylko niewielkie zmywanie
cząsteczek gleby z poziomu próchniczego,
regenerującego się podczas racjonalnej uprawy gleby,
- erozja
umiarkowana
, może spowodować zmniejszenie
miąższości poziomu próćhniczego i pogorszyć jego
własności produkcyjne. Wymagane są tu pewne zabiegi
przeciwerozyjne.
- erozja
średnia
, degradująca intensywnie poziom
próchniczy, a często i poziomy głębsze, jest przyczyną
tworzenia się rzeźby erozyjnej - sfalowania zboczy,
tworzenie wąwozów i dolinek.
- erozja
silna
, niszczy przeważnie cały profil glebowy
- erozja
bardzo silna
, niszczy cały profil glebowy, a
nawet część skały macierzystej, powodując
ukształtowanie się krajobrazu erozyjnego.
Tabela 1 Zagrożenie gruntów rolnych i leśnych
erozją wodną
Województwa
Ogółem powierzchnia zagrożona
km
2
Polska
89074,9
28,5 %
Dolnośląskie
5665,9
28,4
Kujawsko-pomorskie
5141,9
28,6
Lubelskie
7587 30,2
Lubuskie
3113 22,3
Łódzkie
3735,9
20,5
Małopolskie
8572,2
56,6
Mazowieckie
5356,7
15,0
Opolskie
1160,2
12,3
Podkarpackie
6502,1
36,3
Podlaskie
5561,1
27,6
Pomorskie
7507,4 41,0
Śląskie
5005,4
40,7
Świętokrzyskie 4867,6
41,7
Warmińsko-mazurskie7079
29,2
Wielkopolskie
5023,8
16,8
Zachodniopomorskie
7204,7
31,5
6. Erozja wąwozowa
Erozja wąwozowa, występuje na około 20% obszaru
Polski. Najbardziej pocięte przez wąwozy są lessowe
tereny Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej i Lubelskiej
wraz z Roztoczem w okolicy Kazimierza, Nałęczowa i
Puław.
Drugi obszar o rozwiniętej sieci wąwozów stanowi
wschodnią część regionu gór i pogórzy. Największa
koncentracja wąwozów występuje jednak w krainie
Pogórzy: Przemyskiego, Bukowskiego i Dynowskiego.
Przyczyną ich gęstego usytuowania jest występowanie
tam gleb podatnych na rozmywanie, wytworzonych ze
skał pyłowych o własnościach i budowie profilu
podobnych do lessów i gleb wytworzonych z gliny.
Występuje tam dominacja użytków rolnych, przy
znacznym wylesieniu oraz niewłaściwym usytuowaniu
w rzeźbie terenu dróg gruntowych. Intensywnie pocięty
przez wąwozy jest również Płaskowyż Rybnicki.
Erozja
wąwozowa
najsilniej
degraduje
obszary
charakteryzujące się najwyższą żyznością. Wąwozy
sprawiają wiele utrudnień w gospodarce rolnej przez
kształtowanie pól o nieregularnych formach.
Utrudniają mechanizację prac agrotechnicznych i
transport, przekształcając te tereny w nieużytki.
Erozja wąwozowa wpływa także negatywnie na
stosunki wodne gleby, wywołując przesuszenie lub
podmakanie gruntów przyległych do wąwozów oraz
powoduje zamulenie urządzeń melioracyjnych i
deformowanie koryt rzecznych rumowiskiem
wyniesionym z wąwozów.
7. Przeciwdziałania erozji.
Zasadnicze działania mające na celu ochronę gleb
sprowadzają się do przeciwdziałania erozji gleb, do
utrzymania w nich właściwych stosunków wodnych
oraz do zahamowania przenikania zanieczyszczeń do
gruntów.
Ochrona gleb i gruntów polega na racjonalnym
gospodarowaniu zasobami gleb i ochronie ich
wartości produkcyjnych oraz innych, niezbędnych do
zachowania równowagi przyrodniczej, w
szczególności zapobieganie i przeciwdziałanie
zmianom, a w razie uszkodzenia lub zniszczenia
przywracanie właściwego stanu.
Złoża kopalin podlegają ochronie polegającej na
racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami oraz
kompleksowym wykorzystaniu kopalin, w tym
również kopalin towarzyszących.
Grunty rolne
wysokiej jakości i grunty leśne
nie powinny być
przeznaczane na cele nierolnicze i nieleśne
, w tym
także na cele inwestycyjne (niestety zasada ta nie
jest powszechnie przestrzegana, głównie z powodu
postępującej w wielu krajach urbanizacji).
Użytkując grunty należy zapewnić
ochronę gleb
przed erozją
,
niszczeniem mechanicznym oraz
zanieczyszczeniem substancjami szkodliwymi dla
człowieka
, roślin i zwierząt, a w przypadku
użytkowania rolniczego lub leśnego należy
stosować właściwe metody i
środki uprawy
, tj.
płodozmiany i nawożenie organiczne, niezbędne do
zachowania lub stworzenia właściwych warunków
rozwoju organizmów i stosunków wodnych w
glebie.
Do zabiegów przeciwerozyjnych należy
zalesianie wzgórz
piaszczystych i tworzenie
pasów
wiatrochronnych oraz niwelacyjnych
progów
stokowych, właściwa agrotechnika,
kształtowanie optymalnych
stosunków wodnych
,
rekultywacja gruntów zniszczonych oraz
stosowanie stabilizatorów glebowych, tj.
chemicznych środków przeciwerozyjnych, które
zlepiają cząstki piasku lub lessu w większe i
bardziej stabilne aglomeraty.
Środki chemiczne
i
biologiczne,
wprowadzane bezpośrednio lub
pośrednio do gleby, należy stosować w ilościach
i w sposób nie naruszający równowagi przyrody,
a zwłaszcza nie powodujący szkodliwego
zanieczyszczenia gleby lub wody, niszczenia
zwierząt i roślin oraz funkcjonowania
ekosystemów. Prowadząc eksploatację złóż
kopalin należy przedsiębrać środki niezbędne do
ochrony zasobów złóż, ochrony powierzchni
ziemi oraz wód powierzchniowych i
podziemnych, a także sukcesywnie prowadzić
rekultywację
terenów poeksploatacyjnych.
Degradację gleby można ograniczyć zapobiegając jej
przyczynom lub zwalczając skutki. Odpowiednie i w
porę przeprowadzone zabiegi agrotechniczne mogą
częściowo powstrzymać degradację gleby.
Zapewnienie optymalnej równowagi substancji
chemicznej w glebie wymaga: uzupełniania
wyczerpanych substancji, wyrównywania proporcji
poszczególnych pierwiastków chemicznych,
korygowania
odczynu gleby
. Wyczerpywaniu się
składników troficznych (pokarmowych) zapobiega się
przez nawożenie gleb odpowiednimi nawozami w
optymalnych ilościach, z zachowaniem praw
nawożenia, a więc prawa minimum (J. von Liebiega),
prawa zwrotu składników pokarmowych
(A. Voisina),
prawa równowagi substancji mineralnych
(J. Loeba) i
prawa maksimum
oraz
prawa nadwyżek mniej niż
proporcjonalnych
(E.A. Mitscherlicha). W Polsce
ponad 80% gleb uprawnych wymaga
systematycznego wapnowania gleb.
Do zabiegów powodujących wzrost areału gruntów
rolnych i leśnych należy rekultywacja i
zagospodarowywanie nieużytków powstałych w
wyniku działalności człowieka, zagospodarowywanie
odłogów i różnego rodzaju nieużytków naturalnych,
np. terenów zabagnionych i zawodnionych,
zagospodarowywanie wąwozów erozyjnych, scalanie
i wymiana gruntów oraz odkwaszanie i
odkamienianie gleb.
Rekultywacja gruntów zdewastowanych i
zdegradowanych przez przemysł jest to działanie
mające na celu nadanie im lub przywrócenie wartości
użytkowej; obejmuje: kształtowanie rzeźby terenu
oraz regulowanie stosunków wodnych, odtworzenie
gleb metodami technicznymi (np. pokrycie terenu
warstwą ziemi próchniczej, użyźnienie materiałami
odpadowymi), budowę dróg dojazdowych, a
następnie neutralizację utworów glebowych silnie
zanieczyszczonych i użyźnienie utworów jałowych,
wprowadzenie roślinności odtwarzającej warunki
biologiczne w glebie i hamującej erozję, odbudowę
biologiczną lub biologiczno-techniczną skarp itp.
Kierunek rekultywacji i zagospodarowania nieużytków
może być:
rolniczy
(z przeznaczeniem terenu pod
grunty orne, użytki zielone, sady, ogrody),
leśny
(zalesienia i zadrzewienia ochronne oraz produkcyjne),
wodny
(budowa stawów i zbiorników),
rekreacyjny
(urządzenie terenów wypoczynkowych i
turystycznych), a także
infrastrukturowy
(budowa
zakładów przemysłowych, obiektów komunikacyjnych i
gospodarki komunalnej). Wybór kierunku rekultywacji
gruntu zależy od cech użytku, np. rzeźby terenu,
składu mechanicznego gruntu, warunków wodnych,
potencjalnej produkcyjności, toksyczności gruntu.
Najbardziej zagrożona erozją wietrzną jest centralna
i południowa część Niżu Środkowopolskiego, a
następnie wyżyny południowo-wschodnie i Pogórze
Sudeckie. Zagrożenie na Niżu wynika z przewagi
gleb lekkich, na wyżynach i pogórzu występują
gleby pyłowe i urozmaicona topografia, a ponadto
mała lesistość.
Najbardziej wrażliwe na erozję wietrzną są utwory
piaskowe i torfy. W klimatycznych warunkach Polski
erozji wietrznej ulegają najsilniej piaski luźne i słabo
gliniaste oraz przesuszone torfowiska. Przyczyną
jest nie tylko wyjątkowa podatność tych utworów na
erozję, ale często również niska zawartość w nich
składników pokarmowych, a co nie sprzyja
rozwojowi roślinności, szczególnie traw i roślin
motylkowych umacniających glebę.
Erozji wietrznej ulegają współcześnie w Polsce
również różnego rodzaju hałdy, szczególnie
zawierające popiół, powstające przy elektrowniach
cieplnych.
Silny wiatr może zasypać pyłem torfowym
urządzenia melioracyjne. Często wiatry wywołują
“burze pyłowe” niszczące na znacznych
przestrzeniach plantacje roślin i urządzenia
melioracyjne. Erozja wietrzna na torfach jest
szczególnie niebezpieczna dla roślin we wczesnych
okresach ich wegetacji, w maju i czerwcu, gdy
rośliny są młode. Dotyczy to zwłaszcza roślin
warzywnych mniej odpornych na działanie wiatru.
Negatywnemu działaniu erozji wietrznej częściowo
można przeciwdziałać przez zastosowanie
następujących środków zapobiegawczych:
Założenie
pasów ochronnych
z drzew i krzewów.
Drzewa sadzi się na glebie torfowej pasami w
odległości 60 - 100 m., a także wzdłuż rowów
melioracyjnych. Pasy drzew należy sadzić
prostopadle do kierunku najczęściej wiejących
wiatrów. Materiałem roślinnym stosowanym do tego
celu są odmiany wierzby, które stosunkowo szybko
rosną i w ciągu 4 lat osiągnąć może wysokość 5 m.
Są także próby stosowania na glebach torfowych
topoli, które rosną również szybko, zwłaszcza na
suchych partiach torfowiska. Doskonałą ochronę
przed szkodliwym działaniem wiatru dają różne
gatunki drzew iglastych:
świerk, jodła, sosna
; ich
zaletą jest to, że krzewią się od samego dołu. Drzewa
iglaste przewyższają ponadto drzewa liściaste tym, że
są przez cały rok zielone, dając tym samym
skuteczniejszą ochronę przed wiatrem również w
okresie jesienno-zimowym. Zwykle drzewa sadzi się
w dwóch rzędach, w rozstawie 2-3 m. na poprzeczne
pasy używa się również tych roślin, które
charakteryzują się dużą masą zieloną. Mogą to być
np.:
krzaki dzikiej róży, śnieguliczki białej, wierzby
itp.
Ustawianie
płotków
ochronnych. Dobrze chronić
przed erozją wietrzną mogą w pewnych
okolicznościach “płotki” z desek, jakich używa się do
ochrony przed śniegiem dróg i torów kolejowych. Do
tego celu przydatne są również siatki plastikowe lub
druciane, na których zawiesza się folię.
Stosowanie pasów ochronnych z roślin zbożowych.
Wiele roślin warzywnych lub przemysłowych chroni
przed erozją wietrzną przez wysianie co kilka
metrów
pasa zbóż
. Roślinami ochronnymi są
zazwyczaj owies, jęczmień, żyto lub pszenica, zwykle
odmiany odporne na mróz i wyleganie. Gęstość
siewu zbóż jest podobna lub nieco większa niż
stosowana w uprawach normalnych. Pasy ochronne
ze zbóż wysiewa się zwykle na szerokość 2,5 - 3,0m.
W zależności od siły wiatru pas zboża może dać
ochronę roślinom warzywnym na szerokość ok. 10
m. W okresie gdy wiatry nie zagrażają już uprawom,
zboża kosi się i uzyskuje paszę. Miejsca po pasach
ochronnych służyć mogą później jako drogi
dojazdowe na pola.
Stosowanie materiału roślinnego do pokrycia gleby
torfowej. Dodanie na powierzchnię rozpylonej gleby
torfowej włóknistego materiału organicznego
polepsza strukturę i zapobiega rozpyleniu oraz
przenoszeniu drobnego torfu przez wiatr. Do tego
celu używa się najczęściej zielonej masy żyta,
jęczmienia i owsa.
Wykonanie odpowiednich
zabiegów
agrotechnicznych i melioracyjnych
. Gleby torfowe
powinny być utrzymane w stanie ścisłym, w związku
z tym należy wykonać jak najmniej zabiegów
uprawowych. Ścisłość glebie torfowej nadaje częste
wałowanie. Erozji wietrznej zapobiega także stałe
utrzymanie gleby wilgotnej. Uzyskuje się to
zarówno przez nawadnianie podsiąkowe, jak i
deszczowanie. W wielu przypadkach przeciwdziałać
erozji wietrznej można przez wykonanie głębokiej
orki na torfowisku. W ten sposób na powierzchnię
zostaje wyorana warstewka mniej rozłożonego i
rozdrobnionego torfu. Torf tej warstwy nie jest
intensywnie wywiewany przez wiatr jak z
wierzchniej , rozpylonej warstwy.
Erozja gleb wpływa w poważnym stopniu na
obniżenie plonów. Obliczone szacunkowe straty
roczne plonów w przeliczeniu na ziarno pszenicy
wynoszą około 1 mln. ton.
Zagrożenie potencjalne gleb erozją wietrzną według
województw
Województwa Ogółem powierzchnia zagrożona w tys. ha
w %
Polska
8633,2
27,6
Dolnośląskie
537,4
26,9
Kujawsko-pomorskie
615,6
34,3
Lubelskie
892,8
35,5
Lubuskie
67,6
4,8
Łódzkie
833,0
45,7
Małopolskie
380,6
25,1
Mazowieckie
1173,9
33,0
Opolskie
269,4
28,6
Podkarpackie
223,2
12,5
Podlaskie
858,8
42,6
Pomorskie
253,4
13,9
Śląskie
427,8
34,8
Świętokrzyskie
433,4
37,1
Warmińsko-mazurskie416,5
17,2
Wielkopolskie
802,5
26,9
Zachodniopomorskie
447.3
19,5
Zapobieganie erozji gleb związane jest z działaniami
przeciwerozyjnymi, rolniczymi i melioracyjnymi.
- tarasowanie stromych stoków,
- prowadzenie dróg małymi spadami,
- prawidłowy kierunek upraw ( prostopadły do spływu
wód)
- unikanie monokultur i stosowanie płodozmianu,
- zaprzestanie orki i wypasu zwierząt na stromych
zboczach,
- zaprzestanie nadmiernego wyrębu drzew,
- zwiększenie zalesień i zadrzewień, w szczególności
na zboczach,
- zakładanie ochronnych pasów zieleni,
- budowanie progów na potokach w celu zmniejszenia
prędkości - spływu wody,
- wyeliminowanie ciężkiego sprzętu i maszyn
rolniczych ( na stokach).
10. Wpływ człowieka na stan gleb
Na stan gleb wpływ ma zarówno działalność rolnicza
(w części i leśna), jak i poza rolnicza. Działalność
rolnicza, poza poprawą właściwości i urodzajności gleb
powodować może w niektórych przypadkach ich
degradację. W pierwszej kolejności wymienić należy
procesy erozji gleb. Wprawdzie erozja wodna i
wietrzną są, jako takie, procesami naturalnymi,
geomorfologicznymi, to jednak użytkowanie rolnicze
gruntów, głównie orne, wyraźnie przyspiesza te
procesy. Według ocen, około 39% obszaru Polski
zagrożone jest erozją wodną i około 28% powierzchni
gruntów ornych – erozją wietrzną. Silną i średnią
erozją wodną zagrożonych jest łącznie około 16%
powierzchni. Dotyczy to głównie terenów górskich i
górzystych, także terenów wyżynnych. Erozją średnią
zagrożone są znaczne obszary pojezierzy. W obrębie
obszarów zagrożonych erozją potencjalną (średnią i
silną) około 50–60% powierzchni podlega faktycznie
erozji powierzchniowej czynnej, gdzie występują
wyraźne oznaki degradacji gleb.
Dotyczy to około 8–10% powierzchni gruntów ornych.
Erozją potencjalną słabą zagrożone jest około 18%
powierzchni kraju. Erozja czynna słaba występuje na
znacznie mniejszych obszarach i obejmuje około 10%
gruntów ornych. Erozja w tym stopniu nasilenia nie
powoduje zbyt dużej degradacji gleb, można ją zresztą
ograniczyć przez zabiegi agrotechniczne. Natomiast na
terenach podlegających erozji średniej i silnej
potrzebne są już zabiegi specjalne, np. zmiana
struktury użytkowania, stosowanie uprawy w poprzek
stoku i inne.
Poza erozją wodną powierzchniową na niektórych
obszarach występuje erozja wąwozowa, powodująca
niekiedy silną degradację gleb. Najsilniej
rozczłonkowane krainy, narażone na erozję wąwozową
to: Beskidy Wschodnie i środkowe, Wyżyna Lubelska
wraz Roztoczem, następnie wschodnia i środkowa
część Pogórza środkowobeskidzkiego, Niecka
Nidziańska, wschodnia część Wyżyny Kielecko-
Sandomierskiej i południowa część Wyżyny Śląskiej.
Łączna długość wąwozów w Polsce wynosi 34,5
tysiąca kilometrów, a ogólna powierzchnia około 86
tysięcy hektarów. Znaczna część wąwozów to
wąwozy stare, przeważnie zalesione lub zarośnięte
darnią. Część zaś to wąwozy czynne, degradujące
systematycznie przylegające tereny. Czynnikami
sprzyjającymi powiększaniu się istniejących i
powstawaniu nowych wąwozów są: występowanie
gleb lessowych i lessowa tych, a także pylasto-
gliniastych, urozmaicona rzeźba terenu i umocnione
drogi gruntowe biegnące wzdłuż spadku terenu.
Szczególne znaczenie torfowisk dla środowiska
geograficznego wynika ze specyfiki przyrodniczej,
determinowanej elementami fizjograficznymi,
takimi jak położenie, stosunki wodne, właściwości
florystyczne itp. W Polsce gleby bagienne i
pobagienne zajmują powierzchnię około 2,6 mln ha,
a w tym połowę stanowią gleby torfowe i torfowo-
murszowe
Użytkowanie rolnicze (łąkowe) uwarunkowane jest
na ogół uprzednią regulacją (odwodnieniem)
torfowiska. Konsekwencją tego jest postępujący
proces tzw. murszenia i mineralizacji, z czego
wynika ubytek masy glebowej, powodujący
spłycanie się tych gleb aż do ich zupełnego zaniku.
Tempo tych zmian jest uzależnione od warunków
klimatycznych i stopnia (głębokości) odwodnienia.
W warunkach Polski roczne obniżanie się
powierzchni zmeliorowanych złóż torfowych,
użytkowanych jako łąki, wynosi około 1 cm na rok.
Przy nadmiernym przesuszeniu i łąkowym
użytkowaniu ubytek roczny wynosi 1,3–1,5 cm, a
przy użytkowaniu polowo-warzywnym do 3 cm/rok.
Duże zmiany warunków hydrologicznych gleb
(zawodnienie lub przesuszenie) powoduje górnictwo
oraz czerpanie wód wgłębnych dla celów
przemysłowych i komunalnych. Pogarsza to stosunki
wodne gleb i często prowadzi do ich degradacji (np.
rejon kopalni “Bełchatów”).
Około 4% powierzchni użytków rolnych wykazuje
podwyższone zawartości metali ciężkich, które
kwalifikować można jako słabe zanieczyszczenie.
Powierzchnia użytków rolnych kwalifikująca się jako
chemicznie zdegradowana (w różnym stopniu)
wynosi łącznie w kraju około 150 tysięcy hektarów,
tj. poniżej 1% powierzchni użytków rolnych), zaś
obszary skażone w takim stopniu, że konieczne stało
się ich wyłączenie z upraw rolniczych – nie
przekraczają 60 tysięcy hektarów (nie licząc
powierzchni tzw. stref ochronnych przy zakładach
produkcyjnych). Największym obszarem o
najbardziej zanieczyszczonych glebach jest teren
województwa katowickiego, a szczególnie obszar
Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
11. Ochrona gleb przed erozją.
W kraju do najbardziej podatnych na rozmywanie zalicza
się żyzne gleby lessowe zalegające wyżyny środkowe.
Koncentracja strug wodnych spływających po zboczu
wiedzie do stopniowego formowania wąwozów, co jest
jednoznaczne z bezpowrotna utratą gruntów rolnych.
W technologii zwalczającej wąwozowienie lessów na
czołowej pozycji są specjalistyczne zmianowania ,
uprawy wstęgowe , tarasowanie oraz zmiana kierunku i
usytuowania dróg polnych. Zaniechanie tych prac
powoduje bezpowrotne tracenie najżyźniejszych gleb,
przyśpieszone zamulanie sieci drenarskiej i zbiorników.
W krainie górskiej i podgórskiej wprawdzie rzeźbę i
nasilenie opadów cechuje duża intensywność, ale gleby
są w tych regionach odporne na rozmywanie. Ich
zabezpieczenie przed procesami stokowymi polega na
zalesieniu i zadarnieniu większych stromizn, zaś tam ,
gdzie uprawy są niezbędne, wkracza tarasowanie i
wstęgowy układ pól. Szczególnie sieć dróg terenowych,
dowolnie usytuowanych, z czasem staje się miejscem
pogłębiających i poszerzających jarów.
Wysokie koszty racjonalnej przebudowy (serpentyny)
są przeszkodą trudna do pokonania. Niejednokrotnie
mogłaby tu pomóc zmiana ich trasy z prostopadłej do
warstwic na skośną.
Gleby terenów urzeźbionych należy skutecznie niż do
tej pory chronić przed erozją, stosując odpowiednie
zmianowania, uprawy wstęgowe i tarasy, zadarnienie i
zadrzewienia bardziej stromych stoków oraz zalesienie
i umocnienie wąwozów. W terenach górskich i
podgórskich , a także na wyżynach przebudowy i
umocnień wymagają drogi gruntowe.
2.2. Erozja wgłębna
Współczesne tempo pogłębiania koryt jest 2 do 4 razy
większe niż 25 lat temu (dane 1983). Główne
przyczyny tego zjawiska jest szeroko pojęta
antropopresja. Pośrednia ingerencja człowieka w
procesy fluwialne zaznacza się już od wieków i trudno
nie doceniać jej roli. Polega ona głównie na zmianie w
użytkowaniu ziemi. Polega ona na przede wszystkim na
zastępowaniu naturalnych lasów polami uprawnymi
lub innymi użytkami.
Takie zmiany w warunkach górskich prowadzą do
zaburzenia obiegu wody oraz związanego z tym
przyśpieszenia dostawy produktów wietrzenia ze
stoków do doliny rzecznej. Zaburzenia obiegu wody w
omawianym przypadku polega na przyspieszeniu
spływu powierzchniowego wód opadowych lub
roztopowych, co prowadzi do wzrostu wysokości i
skrócenia czasu trwania fal powodziowych w potokach
i rzekach głównych. W efekcie powoduje to
koncentrację energii wody płynącej w krótkim czasie,
co zgodnie z prawami hydrodynamiki stwarza
możliwości przenoszenia przez rzekę większej ilości i
grubszej frakcji materiału dennego. Równoległe
pogłębienie niskich stanów wody i wydłużenie czasu
ich trwania sprzyja sedymentacji nawet
drobnoziarnistych osadów mineralnych w znacznie
większej ilości niż w rzece o wyrównanym przepływie.
W rezultacie występuje proces osadzania w korycie
rzeki łach żwirowych - piaszczystych, co jest
przyczyną poszerzania koryt przy zahamowaniu lub
ograniczeniu ich pogłębienia. Nasilenie rolniczego
użytkowania ziemi zazwyczaj potęguje ten proces.
Zależy to jednak od rodzaju i sposobu upraw.
Eksperymenty polowe pozwoliły stwierdzić, że np.
z pól zajętych pod uprawy ziemniaków zmyw gleby
jest kilka do kilkudziesięciu razy większy niż z pól
zajętych pod uprawy zbóż czy użytki zielone.
Zatem spowodowane przez człowieka zmiany w
proporcji upraw, a szczególnie wzrost powierzchni
upraw okopowych, znajduje odzwierciedlenie w
ilości drobnej zwietrzeliny dostarczanej do koryt
rzecznych. Biologiczna zabudowa brzegów koryt i
niskich równin zalewowych może być najtańszym
zabiegiem, przynajmniej częściowo ograniczającym
tempo erozji wgłębnej, a szczególnie jej skutki
ekologiczne. Dlatego zachowanie istniejących i
zwiększanie powierzchni lasów łęgowych jest
najbardziej wskazanym zabiegiem w dolinach
rzecznych.
Zagrożenie gleb erozją.
Erozja gleb jest jednym z czynników degradujących
rolniczą przestrzeń produkcyjną. Trwałe zmiany
warunków przyrodniczych, powstałe na skutek erozji
powodują obniżenie potencjału produkcyjnego ziemi i
warunków ekologicznych krajobrazu.
Procesy erozyjne niszczą najbardziej urodzajną część
gleby tzw. poziom akumulacyjny. Bardzo często
erodowane są również i głębsze warstwy, aż do skały
macierzystej. Na zerodowanych partiach pogarsza się
zdolność retencyjna gleb, w wyniku czego woda
opadowa spływa po powierzchni, gromadząc się w
zagłębieniach terenowych i ciekach wodnych. W
rezultacie erozyjnego degradowania gleb,
deformowania rzeźby terenu, zakłócania stosunków
wodnych, niszczenia urządzeń technicznych i
pogarszania się warunków do wzrostu i rozwoju
roślin, maleją homeostatyczne zdolności
ekosystemów, zapewniające trwałość i możliwość
samoregeneracji krajobrazu.
9. Prawna ochrona gruntów.
Prawna ochrona gruntów rolnych i leśnych,
uregulowana ustawą z 1995 działalność mająca
zapobiegać negatywnym wpływom industrializacji
urbanizacji na ziemiach wykorzystywanych do
produkcji rolnej i leśnej; polega na: ograniczaniu
przeznaczania takich gruntów na cele nierolnicze i
nieleśne; nadawaniu nieużytkom i gruntom
zdegradowanym wartości użytkowych rolniczych
(leśnych); zapobieganiu degradacji i dewastacji takich
gruntów, a także na obowiązku ich rolniczego i leśnego
wykorzystania, w tym na poprawianiu ich wartości
użytkowych. Ochrona jest realizowana zwłaszcza przez
zakaz zmiany przeznaczenia gruntu bez odpowiedniego
pozwolenia administracji rolnej i bez kontroli sposobu
jego użytkowania oraz jest obwarowana systemem
prohibicyjnych kar pieniężnych za naruszenie
określonych prawem warunków wykorzystania
gruntów.
12. Literatura
1. Ziemnicki S. Ochrona gleb przed erozją. PWRiL. 1978
2. Erozja gleb i jej zapobieganie. Wydawnictwo
Akademii Rolniczej w Lublinie 1991
3. Maciak F.. Ochrona i rekultywacja środowiska.
Wydawnictwo SGGW. Warszawa 1996
4. Ochrona środowiska. Główny Urząd Statystyczny.
Warszawa 1999
5. Corbel J., 1968: Erozja na powierzchni Ziemi -
studium ilościowe. (Metody - Technika - Wyniki)
Przegląd zagranicznej literatury geograficznej IG PAN,
z.2/3, pp.147-180).
6. Erozja wodna. 1978 (pr. zb. pod red. S.Ziemnickiego),
PWRiL.
7. Ochrona agroekosystemów zagrożonych erozją.
Materiały Ogólnopolskiego Sympozjum Nauk. Puławy,
11-13 września 1996, IUNG, AR w Lublinie, UMCS.
8. Zeszyty Postępów Nauk Rolniczych :”Z badań nad
erozją gleb w Polsce” z. 119, 130, 151, 170, 193, 222,
292, 357.
9. Ziemnicki S., 1968: Melioracje przeciwerozyjne.
PWRiL.