KOMUNITARYZM

POLITYKA SPOŁECZNA

TEMATYKA ZAJĘĆ, ZAGADNIENIA

Ogólne zasady ustroju państwa i podstawy ustroju
gospodarczego Polski. Anna Romańska: Konstytucyjne
podstawy ustroju gospodarczego Polski, Wydawnictwo
Sejmowe, Warszawa 2001, s.70-89, 99-110.

Polityka społeczna w ujęciu teoretycznym i
praktycznym. Julian Auleytner: Polityka społeczna, czyli
ujarzmianie chaosu socjalnego, WSP TWP Warszawa
2002, s.21-59.

Koncepcje polityki społecznej: ujęcie liberalne i
socjaldemokratyczne.

Józefina

Hrynkiewicz:

Kształtowanie się modelu polityki społecznej w okresie
transformacji, w: Modele polityki społecznej. Pożądany
model dla Polski, Civitas Chrystiana, Warszawa 1999.

POLITYKA SPOŁECZNA

TEMATYKA ZAJĘĆ, ZAGADNIENIA (2)

Zabezpieczenie społeczne – rodzaje definicji, elementy

składowe, techniki zabezpieczenia, rodzaje świadczeń.

Zdzisław

Pisz

(red).:

Zabezpieczenie

społeczne,

Wydawnictwo AE we Wrocławiu, 1998.

Koncepcja zabezpieczenia społecznego jako części

gospodarki

rynkowej.

Volker

Leienbach

(red).:

Elementy systemu zabezpieczenia społecznego w

warunkach gospodarki rynkowej, przykład Republiki

Federalnej Niemiec, Stowarzyszenie Nauk i Kształtowania

Stosunków Ubezpieczeniowych, 1994, s.15-19.

Polityka społeczna okresu transformacji: kontekst

rynkowy. Tadeusz Kowalik: Harmonizacja polityki

społecznej i polityki gospodarczej czasu transformacji, w:

Dynamika transformacji polskiej gospodarki, M. Belka, W.

Trzeciakowski (red.), s.101-134., Eugeniusz Kwiatkowski:

Rynek pracy w procesie transformacji systemowej

(tamże), str.237-270.

POLITYKA SPOŁECZNA

TEMATYKA ZAJĘĆ, ZAGADNIENIA (3)

Rola polityki rynku pracy w realizacji skutecznej
polityki

społecznej.

Małgorzata

Król:

Polityka

zatrudnienia, w: A. Frączkiewicz-Wronka, M. Zrałek:
Polityka Społeczna w okresie transformacji, AE w
Katowicach, 2000, s.69-90

Znaczenie ubezpieczenia w polityce społecznej.
Aleksandra

Wiktorow:

Zastosowanie

rozwiązań

ubezpieczeniowych w polityce społecznej – geneza,
rozwój, problemy, w: Społeczne aspekty ubezpieczenia,
Szumlicz T. (red), SGH Warszawa 2005, s.103-110.

Dialog społeczny a określanie kierunków polityki
społecznej. Frieske K.W. i inni: Dialog społeczny. Zasady,
procedury i instytucje w odniesieniu do podstawowych
kwestii społecznych, IPiSS Warszawa 1999.

POLITYKA SPOŁECZNA

TEMATYKA ZAJĘĆ, ZAGADNIENIA (4)

10.

Kierunki  reformy  sfery  socjalnej  w  Polsce  i  Europie  na
przełomie  wieków.  Praca  i  polityka  społeczna  w
perspektywie  XXI  wieku  (praca  zbiorowa),  IPiSS,  Warszawa
1998.

11.

Wpływ akcesji Polski do Unii Europejskiej na standardy
polityki społecznej. Katarzyna Głąbicka (red).: Społeczne
skutki integracji Polski z Unią Europejską, WSP TWP, Warszawa
1999.

12.

Usytuowanie  państwa  wobec  sektora  socjalnego  na
wybranych  przykładach.  Stanisława  Golinowska:  Państwo
opiekuńcze w Polsce na tle porównawczym, w: Praca i polityka
społeczna  w  perspektywie  XXI  wieku,  IPiSS  Warszawa  1998,
s.231-243

POLITYKA SPOŁECZNA

WYBRANE LEKTURY (POZA WYMIENIONYMI)



Auleytner J.: Polityka społeczna, czyli ujarzmianie

chaosu socjalnego, WSP TWP Warszawa 2002



Barr N.: Ekonomika polityki społecznej, Poznań

1993.



Frączkiewicz-Wronka A., Zrałek M.: Polityka

społeczna w okresie transformacji, AE w

Katowicach, 2000



Pisz Z. (red.): Zadania społeczne, Wydawnictwo AE

Wrocław, 1999.



Zieliński T.: Ubezpieczenia społeczne pracowników,

WN PWN, Warszawa-Kraków 1994.

PRAWA OBYWATELSKIE

W ZAKRESIE ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO



Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku
gwarantuje obywatelom:



Bezpieczne i higieniczne warunki pracy
(art.66,1),



Zabezpieczenie społeczne w razie niezdolności
do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo
oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego
(art.67,1),



Zabezpieczenie w razie pozostawania bez pracy
(art. 67,2),



Ochronę zdrowia (art.68,1).

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

DEFINICJE POJĘCIA



Zabezpieczenie społeczne jest systemem

świadczeń do których obywatele mają prawo

lub z których mają możliwość korzystania w

wypadkach

warunkach

określanych

odpowiednimi przepisami.

(A. Rajkiewicz, Polityka społeczna, PWE 1979, str.432).



(....)

całokształt

środków

działania

instytucji społecznych, za pomocą których

społeczeństwo stara się zabezpieczyć swoich

obywateli przed niezawinionym przed nich

niedostatkiem,

przed

groźbą

niemożności

zaspokojenia

podstawowych,

społecznie

uznanych za ważne, potrzeb.

(J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne, Warszawa 1966,

str.28).

POLITYKA SPOŁECZNA

DEFINICJE POJĘCIA



Polityka  społeczna:  uporządkowana  grupa
przedsięwzięć  państwa  wobec  obywateli,
która  generalnie  ma  na  celu  poprawę
warunków ich bytowania.



Suma tych przedsięwzięć jest wzmacniana
działaniami

samorządów,

związków

zawodowych,

stowarzyszeń

społecznych,

kościołów oraz związków wyznaniowych.
=> Kierowane (…) na rzecz zaspokojenia
potrzeb, których rodzina nie jest w stanie
zaspokoić samodzielnie.

POLITYKA SPOŁECZNA

CEL, PRZEDMIOT



Cel polityki społecznej:



poprawa

położenia

materialnego

wyrównywanie

szans

życiowych

grup

społeczeństwa

ekonomicznie

socjalnie

najsłabszych¹.



Przedmiot polityki społecznej:



struktura  bądź  organizacja  społeczna  zaś  jej
zadaniem  badanie  zmian  powstających  (…w
nich)  wskutek  przedsięwzięć  o  charakterze
publicznym i społecznym².

¹Por. Auleytner J.: Polityka społeczna. Teoria a praktyka, Warszawa 1997, str.20.
²Por. Krzeczkowski K.: Polityka społeczna. Wybór pism, Łódź 1947 str. 20.

POLITYKA SPOŁECZNA

KWESTIE SPOŁECZNE



Źródłem

polityki

społecznej

są

kwestie

społeczne:



Historycznie, kwestia robotnicza, współcześnie
kwestie wynagrodzeń, uprawnień emerytalnych,
ochrony zdrowia, edukacyjne.



Kwestia społeczna – „problem o najwyższym
stopniu

dotkliwości

dla

szerokich

rzesz

społecznych (co najmniej kilkaset osób), który
generuje sytuacje krytyczne w życiu jednostek i
zbiorowości, powodując zarazem trwałe zakłócenia
w funkcjonowaniu państwa”. (J. Daniecki).

POLITYKA SPOŁECZNA

KWESTIE SPOŁECZNE



Kwestie społeczne posiadają dwojaki charakter:

Kwestie przedmiotowe – powstają w wyniku nie
zaspokojenia jakiejś konkretnej potrzeby.

Kwestie podmiotowe – powstają, gdy występuje
stan niezaspokojenia różnych potrzeb w
stosunku do jakiejś grupy społecznej:



kwestia ludzi starszych, ludności wiejskiej,
niepełnosprawnych,

rodzin,

mniejszości

narodowych czy religijnych.

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE P.S.: ODMIANY, LIBERALNY



Jako obowiązujące w doktrynie przyjmuje się

trzy odmiany (modele) polityki społecznej:

Liberalny,

Socjalliberalny,

Socjaldemokratyczny¹.



Model liberalny – opiera się na założeniu

decydującej roli wolnego rynku w procesie

zaspokajania zarówno potrzeb indywidualnych

jak i w dojmującym stopniu społecznych.

¹Por. Auleytner J.: Polityka społeczna. Teoria a praktyka, Warszawa 1997,

str.117.

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE P.S.: LIBERALNY



Jeden z głównych teoretyków liberalizmu
Milton

Friedman

wyznaczał

polityce

społecznej państwa rolę:



interwencjonistyczną,



wyłącznie

wczesnym

okresie

formowania

się

społeczeństwa

kapitalistycznego.



Wzrost jego zamożności powoduje, iż rola ta
powinna ulegać stopniowej redukcji aż do
eliminacji jej przedsięwzięć włącznie².

²Por. Księżopolski M.: Dylematy rozwoju polityki społecznej..., str. 33.

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE P.S.: SOCJALLIBERALNY



Złagodzenie pewnej ortodoksyjności podejścia

liberalnego

wprowadza

doktryna

socjalliberalna.



Założenia i cechy modelu „soclib.”:



możliwość znacznej ingerencji państwa w

sprawy socjalne pod warunkiem respektowania

podstawowych zasady gospodarki rynkowej.



najbardziej prospołeczny dla obywatela,



struktura

społeczno–gospodarcza

danego

społeczeństwa stanowi podstawowe źródło

występujących problemów socjalnych,



dążenie do wyrównywania różnic, przy uznaniu

praw wolnego rynku.

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE P.S.: SOCJALDEMOKRATYCZNY



Model

socjaldemokratyczny:

postuluje

gruntowne przeobrażenia struktury społeczno-

gospodarczej, z drugiej strony wyraża aprobatę

dla sprawczej roli mechanizmów rynkowych w

sferze produkcji.



Metodą

rozwiązywanie

problemów

społecznych stanowi względne uspołecznienie

mechanizmu podziału produktu narodowego.



Polityka społeczna powinna działać na rzecz

stworzenia systemu, w którym dzięki solidarnej

współpracy wszystkich, potrzeby każdego

członka wspólnoty zostaną zaspokojone na

odpowiednim poziomie.

POLITYKA SPOŁECZNA

SGR – DIALOG SPOŁECZNY



Trójstronna Komisja do Spraw Społeczno-

Gospodarczych

–

stanowi

forum

dialogu

społecznego prowadzonego dla godzenia interesów

pracowników, interesów pracodawców oraz dobra

publicznego. (ustawa, 6.07.2001)



Cel działalności Komisji – dążenie do osiągnięcia i

zachowania pokoju społecznego.



Kompetencje Komisji:

prowadzenie dialogu społecznego w sprawach

wynagrodzeń i świadczeń społecznych oraz w

innych sprawach społecznych lub gospodarczych,

realizacja zadań określonych w odrębnych

ustawach.

POLITYKA SPOŁECZNA

OKRES TRANSFORMACJI W III RP



Transformacja ustrojowa w Polsce wartościuje
położenie jednostek i grup społecznych, w stronę
polepszenia

lub

pogorszenia

ich

sytuacji

materialnej*.



Powyższe

wartościowanie

abstrahuje

solidarnościowych i opiekuńczych działań państwa,
samorządów, organizacji pozarządowych etc.,
łagodzących oddziaływanie reguł rynku.



Badania społeczne ukazują, iż transformacja
uruchomiła nowe mechanizmy degradacji oraz
marginalizacji człowieka.

* Sekwencja PS w okresie transformacji na podstawie: Auleytner J., Polityka społeczna,
czyli ujarzmianie chaosu socjalnego, Warszawa 2002, str. 145-148.

POLITYKA SPOŁECZNA

OKRES TRANSFORMACJI W III RP (RYNEK PRACY).

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Wydatki jako proc. PKB (lewa oś)

Wydatki na osobę jako proc. Przeciętnego wynagrodzenia

(prawa oś)

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Wydatki jako proc. PKB (lewa oś)

Wydatki na osobę jako proc. Przeciętnego wynagrodzenia

(prawa oś)

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Wydatki jako proc. PKB (lewa oś)

Wydatki na osobę jako proc. Przeciętnego wynagrodzenia

(prawa oś)

POLITYKA SPOŁECZNA

OKRES TRANSFORMACJI W III RP



Grupami społecznymi osłabionymi przemianami

rynkowymi są:



przedstawiciele dawnej wielkoprzemysłowej klasy

robotniczej, chłopskiej oraz warstwy inteligencji

(pracującej),



Wymienione grupy (zwłaszcza dwie pierwsze) były

zależne

dominującego

pracodawcy

państwowego,



Tezy: 1. „proces transformacji unieważnił

socjalistyczny

paternalizm

wraz

jego

polityką społeczną”. (

Auleytner J.)



2. nie ukształtował się systemowo określony model

polityki społecznej okresu posocjalistycznego.

POLITYKA SPOŁECZNA

OKRES TRANSFORMACJI W III RP



Quasikontrapunkt

transformacji:

systemowy  model  polityki  społecznej  wobec
działania  żywiołowego,  z  koniunkturalnymi
koncepcjami  reform  i  z  brakiem  długofalowej
wizji rozwoju.



Brak

nowego

modelu

państwa

(nie

gospodarki, formalnie SGR od 1997 roku),
które realizuje nową polityką społeczną.



Dowody

braku

modelu

posocjalistycznej

polityki społecznej:

brak szeroko uznawanych wartości, które
determinują społeczną wizję rozwoju:

POLITYKA SPOŁECZNA

OKRES TRANSFORMACJI W III RP



sprawiedliwość, równość szans, solidarność, dobro
wspólne (zasady konstytucyjne) realizowane są
wybiórczo w praktyce działań władzy,



ogólnoludzkie wartości stanowią o skuteczności
działań zbiorowych oraz kształtują wizję rozwoju
społeczeństwa,



idea solidarności, jako wartość, nie stała się w
okresie transformacji synonimem długofalowej
integracji społecznej,



historycznie (s) łączyła ludzi przeciwko krzywdzie i
alienacji, ze zbiorowego protestu powstawała idea
budowy lepszej rzeczywistości.

POLITYKA SPOŁECZNA

OKRES TRANSFORMACJI W III RP



Efekty niekorzystne, pokłosie transformacji:



zdrowie,  oświata,  praca,  mieszkania,  kultura  i
wypoczynek  to  dziedziny,  w  których  przeciętny
obywatel  utracił  prawa  nadane  w  ramach
socjalistycznego paternalizmu,



dostęp do świadczeń społecznych staje się
przywilejem zamożniejszych,



statystyki

rejestrują

narastający

proces

pauperyzacji,

ograniczający

dotychczasowy

dostęp

taniego

mieszkania,

leczenia,

bezpłatnej (konstytucyjnie) oświaty, do pracy, do
przedszkoli.

POLITYKA SPOŁECZNA

OKRES TRANSFORMACJI W III RP

działania społeczne państwa pozostają w

oderwaniu od polityki gospodarczej:



budżet państwa zakłada redukcję deficytu i z
reguły pewne oszczędności socjalne,



brak skutecznych programów budownictwa
mieszkaniowego,

walki

ubóstwem

bezrobociem,



wzrost poczucia zagrożenia, wynikający z
wysokiej przestępczości,



działania rządowi często wyzwalają bezrobocie,
aniżeli tworzą miejsca pracy (kwestie podatkowe,
koszty pracy, konkurencyjność).

POLITYKA SPOŁECZNA

SOCJALNA GOSPODARKA RYNKOWA



Socjalna

gospodarka

rynkowa:

jest

ustrojem, który z jednej strony akceptuje
rynkowe zasady liberalizmu, z drugiej zaś
podkreśla rangę celów społecznych.



Determinanty rozwoju socjalnej gospodarki
rynkowej:



Wyrównywanie różnic społecznych odbywa
się przy nienaruszaniu praw wolnego rynku,



Efektywna polityka pobudzania wzrostu
gospodarczego jest najbardziej skuteczną
polityką społeczną,

POLITYKA SPOŁECZNA

SOCJALNA GOSPODARKA RYNKOWA



Determinanty rozwoju socjalnej gospodarki
rynkowej (c.d):



Oparcie

gospodarki

zewnętrzną

wewnętrzną konkurencję oraz odrzucenie
monopolu jako formy organizacji rynku,



Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw
(misp), funkcjonujących w oparciu o zasadę
rywalizacji („ucieczka i pościg”).

POLITYKA SPOŁECZNA

SOCJALNA GOSPODARKA RYNKOWA – ZASADY



Zasady socjalnej gospodarki rynkowej:



Zasada solidarności, nośna i obecna w
systemie ubezpieczeń społecznych,



równoczesne

opłacanie

składek

(pracodawca, pracownik),



składki

ubezpieczeniowe

pokrywają

wypłacane

bieżąco

świadczenia

emerytalne i rentowe ludzi starszych.

POLITYKA SPOŁECZNA

SOCJALNA GOSPODARKA RYNKOWA – ZASADY



Zasady socjalnej gospodarki rynkowej:



Zasada subsydiarności, (pomocniczości,
encyklika

Quadregesimo

anno,

1931),

fundamentalna zasada, konstytuująca ustrój
społeczno-gospodarczy Unii Europejskiej:



tyle społeczeństwa, ile można, tyle
państwa, ile konieczne,



silnie wspiera: własność prywatną oraz
samorządowe inicjatywy obywatelskie.

POLITYKA SPOŁECZNA

SOCJALNA GOSPODARKA RYNKOWA – ZASADY



Zasady socjalnej gospodarki rynkowej (c.d.):



Zasada państwa socjalnego, pomoc osobom
upośledzonym

społecznie,

słabszym

„obiektywnie”,



Zasada państwa prawnego, trójpodział władzy,
równość obywateli wobec prawa,



Zasada państwa demokratycznego, wolne
wybory

pięcioprzymiotnikowej

formule,

gwarancje dla samorządu terytorialnego, rozwój
społeczeństwa obywatelskiego.

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE REGULOWANIA STOSUKÓW PRACY



Praca w tradycyjnej gospodarce (1950-2000) –
charakterystyka modelu:



stabilność

pracy,

dominująca

funkcja

dochodowa,  jako  głównego  źródła  utrzymania
gospodarstw  domowych,  naciski  na  regulacje
prawne  służące  ochronie  stosunku  pracy,  rynek
„bezpiecznego  pracownika”  i  ucywilizowanego
pracodawcy,



stosunkowo długie okresy wypowiedzeń, system
odszkodowawczy, odprawy, stosowanie tzw.
outplacementu wobec zwalnianych pracowników.

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE REGULOWANIA STOSUKÓW PRACY



Ustawodawstwo pracy zorientowane było na:



umacnianie dobrych warunków pracy,



ograniczenie czasu pracy, doskonalenie norm
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,



ustalaniem

płacy

minimalnej

poziomie

zapewniającym niezbędne środki utrzymania,



stabilizowaniu zasady sprawiedliwości społecznej, w
szczególności w zakresie dochodów,



wprowadzeniu instytucji tzw. partnerów społecznych
do problematyki rozwiązywania polityki społecznej.



promocji awansu społeczno-zawodowy kobiet.

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE REGULOWANIA STOSUKÓW PRACY



Zmiana roli i miejsca człowieka (pracownika,
jednostki organizacyjnej) w środowisku pracy:



przejście od zasad klasycznego zarządzania
(Taylor), poprzez szkołę human relations (Mayo) do
nowoczesnej szkoły zarządzania zasobami ludzkimi



traktowanie człowieka jako kluczowego zasobu
organizacji:



zasób ludzki, (praca)



kapitał, (pieniądze)



struktura organizacyjna (hierarchia).



technologia (badania, rozwój)

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE REGULOWANIA STOSUNKÓW PRACY



Typologia modeli, odmienności społeczne,
kulturowe, historyczne*:

amerykański, kultura kukurydzy

japoński. kultura ryżu

europejski, pośredni model kulturowy.



Podobieństwo

rozwiązań:

negocjacyjne

rozwiązywanie

kwestii

społecznych,

kształtowanie oblicza polityki społecznej,
rozwiązywania sporów zbiorowych.

POLITYKA SPOŁECZNA

UKŁADY ZBIOROWE PRACY

Stopa uzwiązkowienia oraz odsetek pracowników objętych

układami zbiorowymi pracy(1994-1996)

Lp.

Kraj

Stopa

uzwiązkowieni

Odsetek pracowników

objętych układami

zbiorowymi pracy

USA

Wielka

Brytania

Kanada

Nowa

Zelandia

14,2

32,9

37,4

24,3

11,7

25,6

37.0

23,1

Japonia

24,0

25.0

III

Francja

Niemcy

Irlandia

Holandia

Hiszpania

Szwecja

9,1

28,9

48,6

25,6

18,6

85,0

90,0

90,0

80,0

82,0

91,0

Źródło: World Labour..., 1997, s. 109.

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE REGULOWANIA STOSUKÓW PRACY



Fundamenty modeli regulowania stosunków pracy:



gospodarka liberalna: model amerykański

(USA, Kanada, Wielka Brytania, Australia i Nowa

Zelandia) oraz japoński (Japonia, „azjatyckie

tygrysy").



zdecentralizowane zbiorowe stosunki pracy

(labour relations).



Cechy wspólne zdecentralizowanych modeli

zbiorowych stosunków pracy:



zawieranie układów zbiorowych pracy głównie na

szczeblu zakładowym,



niskie uzwiązkowienia (w 1996 r. - 14,2% w USA, w

Japonii - 23,2%),

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE REGULOWANIA STOSUKÓW PRACY



ograniczone pole oddziaływania związków
zawodowych,



niewielki odsetek pracowników objętych
układami zbiorowymi pracy (~12% w USA i
25% w Japonii, powyżej 80% w krajach UE,



w krajach o zdecentralizowanych stosunkach
pracy

związki

zawodowe

reprezentują

zasadniczo interesy swoich członków lub
ogółu pracowników firmy, w obrębie której
funkcjonują,

POLITYKA SPOŁECZNA

MODELE REGULOWANIA STOSUKÓW PRACY



związki  zawodowe  nie  są  reprezentantem
interesów  branży,  ogółu  pracowników  danego
sektora,  lub  kraju,  (UE),  bez  względu  na  stopień
uzwiązkowienia,



zarządzanie

zasobami

ludzkimi

jest

ukierunkowane głównie na indywidualizację
stosunków pracy,



nacisk na bezpośrednie a nie zbiorowe, grupowe,
uczestnictwo w rozwiązywaniu problemów firmy.

POLITYKA SPOŁECZNA

OBSZARY ODDZIAŁYWAŃ – UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE



Ubezpieczenia społeczne: charakter oraz

sposób ich ukształtowania zależy od przyjętego

modelu polityki społecznej.



Ukształtowanie

się

podwalin

ubezpieczeń

społecznych przypada na lata 1883–1889, okres

uchwalenia

Niemczech

trzech

ustaw

socjalnych:



o ubezpieczeniu na wypadek choroby,



o ubezpieczeniu od wypadków w zatrudnieniu

oraz



o ubezpieczeniu rentowym na starość i na

wypadek inwalidztwa.

T. Zieliński: Ubezpieczenia

społeczne pracowników, Warszawa-Kraków 1994, str.37.

POLITYKA SPOŁECZNA

OBSZARY ODDZIAŁYWAŃ – UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE



Ubezpieczenia emerytalne w Polsce (po
1999 roku) funkcjonują w ramach:

Ubezpieczeń

repartycyjnych

(UR)

administrowanych przez ZUS, o formule
powszechnej i obowiązkowej, o rodowodzie
solidarystycznym.

Kapitałowych ubezpieczeń emerytalnych
(KUE),

obecnie

formule

obligatoryjnej

ekwiwalentnej,  w  formie  otwartych  funduszy
emerytalnych  oraz  pracowniczych  programów
emerytalnych,  z  wprowadzonym  w  2004  r.
segmentem indywidualnych kont emerytalnych.

POLITYKA SPOŁECZNA

UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE: SEGMENT KAPITAŁOWY



Kapitałowe ubezpieczenia emerytalne (KUE) w
Polsce funkcjonują w ramach:



otwartych funduszy emerytalnych (14 PTE,
~13.8 mln członków; <140 mld zł aktywów),



pracowniczych programów emerytalnych (PPE):
~260 tys. członków, ~1.4 mld zł - szacunek.



System KUE spełnia następujące funkcje:

zarządza ryzykiem inwestycyjnym,

zarządza ryzykiem ubezpieczeniowym,

wystąpi

jako

współorganizator

wypłaty

świadczeń emerytalnych (po 2009 roku).

POLITYKA SPOŁECZNA

CZY DESOLIDARYZACJA ZABEZPIECZEŃ?



Teza: formuła solidaryzmu społecznego w Polsce

znajduje się w punkcie zwrotnym.



Podstawowe zagrożenia:

narastający kryzys demograficzny osłabia system,

ubezpieczeń

emerytalnych

rodowodzie

solidarystycznym,

podtrzymywanie w polityce gospodarczej rządu

mechanizmów umożliwiających wczesny transfer

osób z rynku pracy w sferę świadczeń społecznych.

=> Polska ma obecnie najniższą w Unii stopę

zatrudnienia (ok. 52 %) oraz najwyższą liczbę

rencistów (renciści niezdolni do pracy oraz rodzinni

odpowiednio: 2 mln i 1,34 mln, IX 2005).

OTOCZENIE RYNKU PRACY

DEMOGRAFIA



Prognozy demograficzne:



wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym

(kobiet po 60 oraz mężczyzn po 65 roku życia):



=> 6,5 mln osób (2010), o kolejne 2 mln

więcej w roku 2020,



=> 9,6 mln obywateli w 2030 roku,



osoby w wieku poprodukcyjnym stanowić będą

wówczas ponad 26% żyjącej populacji, wobec

15% w 2003 roku,



w 2030 roku na 100 osób zdolnych do pracy

przypadać będzie 46 osób starszych, (24 w

2003 r.)

RYNEK PRACY

PERSPEKTYWY



Podstawowy

problem

współczesnej

gospodarki:

kreowanie

wzrostu

nie

powodującego przyrostu zatrudnienia (job less

growth).*



Czynniki towarzyszące bezzatrudnieniowemu

wzrostowi gospodarczemu:



automatyzacja procesów wytwórczych,



wypieranie

przemysłów

tradycyjnych

(starych) przez tzw. Nową gospodarkę,



standaryzacja,

nowe

technologie

wytwarzania,



informatyzacja, masowa komputeryzacja,

RYNEK PRACY

PERSPEKTYWY (2)



pojawienie

się

bezrobocia

charakterze

strukturalnym,

posiadającym charakter trwały a

nie przejściowy,



pogarszanie

się

struktury

demograficznej

społeczeństw

krajów rozwiniętych (także Polski).

Por. Karpiński A. w: Unia Europejska – Polska, dylematy przyszłości, DW

Elipsa, Warszawa 1998, str.180-182.

RYNEK PRACY

WYBRANE ASPEKTY INTEGRACJI



Przedpole integracji z UE: import a rynek pracy.



eksport towarów i usług stabilizuje poziom
zatrudnienia

kraju

macierzystym

(wytwórca), a zmniejsza w kraju, który
importuje,



wyższy  poziom  importu  towarów,  które
konkurują  z  wyrobami  wytwarzanymi  w  kraju
importującym,  powoduje  spadek  poziomu
zatrudnienia

przy

ich

produkcji

miejscowym rynku pracy,

RYNEK PRACY

WYBRANE ASPEKTY INTEGRACJI



Przedpole integracji z UE: import a rynek
pracy (2).



powyższe zjawisko nazywane jest substytucją

zachodzącą pomiędzy importem towarów

gotowych a własnymi miejscami pracy, a w

skrajnych przypadkach mamy do czynienia z

tzw. eksportem bezrobocia,



od początku okresu transformacji gospodarki

gwałtowny wzrost importu z krajów UE – w

1996 roku wolumen importu w cenach stałych

był 5,8 – krotnie wyższy aniżeli w 1989 roku,

RYNEK PRACY

WYBRANE ASPEKTY INTEGRACJI



Przedpole integracji: praca a gospodarka.



negatywny  wpływ  importu  na  ilość  miejsc  pracy
(ubytek)  wyraźnie  maleje  w  okresie  ożywienia  popytu
na  rynku  wewnętrznym  (lata  1994–97),  wzrasta
konkurencyjność polskich towarów i usług,



zatrudnienie

spółkach

udziałem

kapitału

zagranicznego w Polsce wynosiło w 1998 r. ponad 0,6
mln (wpływ tego czynnika łagodzą w pewnym sensie
poprzednie odejścia zatrudnionych),



występujące  zagrożenia  dla  polskiego  rynku  pracy,
(ilościowy  spadek  liczby  zatrudnionych)  są  związane  z
pełnym  otwarciem  się  na  napływ  towarów  i  usług
obcych oraz z pojęciem wewnętrznego rynku UE (rynek
polski stanie się jego częścią).

TYPY BEZROBOCIA



W ekonomii przyjmuje się, iż bezrobocie

towarzyszy następującym zjawiskom na rynku

pracy i w gospodarce:*

niedopasowaniom

strukturalnym:

występuje zarówno w sytuacji równowagi (D=S)

jak i nierównowagi na rynku pracy oraz

obejmuje bezrobocie frykcyjne i strukturalne.



bezrobocie

frykcyjne

jest

nieredukowalnym minimum bezrobocia w

gospodarce o wzrostowym tempie rozwoju.

Niedopasowania (frykcje) pojawiają się

pomiędzy wolnymi zasobami pracy a

wolnymi miejscami pracy (ciągłe tworzenie i

likwidacja zmieniających się stanowisk

pracy).

*Por. Kwiatkowski E. op.cit., str.401-402.

TYPY BEZROBOCIA (2)

niedopasowaniami

związanymi

nadwyżką całkowitej podaży siły
roboczej w skali gospodarki nad
całkowitym popytem na siłę roboczą.



przyczyny

powyższego

zjawiska,

zwanego

bezrobociem

koniunkturalnym

nie

są

jednoznacznie określone,

** Tamże.

TYPY BEZROBOCIA (2)



bezrobocie

koniunkturalne

według

szkoły keynsistowskiej (od nazwiska
protoplasty

interwencjonizmu

państwowego

J.M.

Keynesa)

jest

spowodowane niedostatecznym popytem
na dobra, który jest zgłaszany przez
konsumentów,



bezrobocie

koniunkturalne

według

neoklasycznej szkoły ekonomii jest
spowodowane

szczególności

zbyt

wysokimi płacami osób pracujących.

POMIAR BEZROBOCIA

BEZROBOTNI



W Polsce stosowane są dwie metody pomiaru

bezrobocia:*



metoda stosowana w statystyce urzędów pracy,



metoda stosowana w badaniach aktywności

ekonomicznej ludności (tzw. BAEL).



Bezrobotni (wg metody urzędów pracy) to osoby:



zdolne i gotowe podjąć pracę,



pozostające bez pracy i nie uczące się w szkole z

wyjątkiem szkół wieczorowych i zaocznych,



zarejestrowane w urzędzie pracy jeśli: ukończyły 18

lat, K<60, M<65, nie nabyły prawa do emerytury, nie

są właścicielami lub posiadaczami gospodarstwa

rolnego, nie prowadzą pozarolniczej działalności

gospodarczej

. *Por. Kwiatkowski E. w: Elementarne zagadnienia ekonomii,

PWN 2002, str.399.

POMIAR BEZROBOCIA

BEZROBOTNI(2)



Metoda stosowana w badaniach aktywności

ekonomicznej

ludności

(tzw.

BAEL),

bezrobotnych

zalicza

osoby

spełniające

jednocześnie trzy warunki:**



w okresie badanego tygodnia nie pracują

(nawet przez okres jednej godziny),



aktywnie poszukują pracy,



są gotowe podjąć pracę w badanym lub

następnym tygodniu.



Odmienność definicji bezrobocia w obu metodach

powoduje różnice w jego pomiarze oraz danych:

np.w lutym 1994 r. wg metody BAEL było o 200 tys.

mniej bezrobotnych niż wg. statystyk urzędów

pracy.

(Kwartalna informacja o rynku pracy, GUS, Warszawa VIII 1995). **Tamże.

ZASOBY SIŁY ROBOCZEJ



Wyjaśnienie pojęcia: termin zasoby siły

roboczej

jest

powiązany

stroną

podażową zatrudnienia



Zasoby siły roboczej obejmują ludność w

wieku produkcyjnym (ogół osób aktywnych

zawodowo). Zalicza się do nich:



ogół jednostek pracujących,



ogół jednostek bezrobotnych.

*Por. Głąbicka K. w: Wybrane elementy rynku pracy, WSP TWP 2001, str.12.

ZASOBY SIŁY ROBOCZEJ - AKTYWNI



Aktywna zawodowo jest część społeczeństwa

zdolna

realizacji

zajęć

zarobkowych

wymagających

pewnych

kwalifikacji

oraz

jakości wykonania. Obejmuje ona osoby:



wykonujące pracę zarobkową bez względu

na jej czas i miejsce (gospodarka: narodowa,

prywatna, sł. mundurowe),



bezpłatnie uczestniczące w rodzinnej

działalności gospodarczej,



bezrobotne (poszukujące pracy i zdolne do

jej podjęcia).

BADANIA AKTYWNOŚCI
EKONOMICZNEJ LUDNOŚCI



BAEL jest prowadzony przez GUS począwszy od maja

1992 roku. Jest on obecnie ciągłym monitoringiem tej

aktywności w każdym tygodniu każdego kwartału w

roku. Posiada on następujące możliwości sprawcze:*



wyróżnienie kategorii ludności: pracującej, bezrobotnej

oraz biernej zawodowo,



charakterystyka w/w kategorii ludności w ich

strukturze demograficznej i społeczno-gospodarczej,



analiza populacji pracujących w przekrojach: czasu

pracy, zawodu, miejsca pracy, rodzaju działalności,

wieloetatowości, poszukiwania pracy,



analiza populacji bezrobotnych z p/w źródła ich

rekrutacji, przeszłości zawodowej, okresu poszukiwania

pracy,



analiza przyczyn bierności zawodowej.

*Por.Leksykon pracy, Warszawa 1997, str.9.

UBEZPIECZENIA EMERYTALNE

NIEPEWNOŚĆ, CO DALEJ?



Przyczyny

wzrostu

zainteresowania

przyszłością emerytalną w Polsce:

wzrost niepewności społecznej w odniesieniu do
skutków reformy emerytalnej (1999),

informacje o narastających problemach FUS,

ekspansja silnych grup zawodowych w obszar
szczególnych przywilejów emerytalnych,

zmiana struktury demograficznej, negatywne
wieloletnie prognozy ludnościowe: 2025, -2,5
mln,

nasilenie migracji zarobkowej za granicę – kto
utrzyma rosnącą kohortę emerytów i rencistów?

SYSTEMY EMERYTALNE W UE:
UNIWERSALNE KRYTERIA OCENY (OMK)

ADEKWATNOŚĆ: SYSTEM CHRONI PRZED
UBÓSTWEM, OFERUJE GODNE ZASTĄPIENIE
DOCHODÓW Z PRACY.

II.

STABILNOŚĆ FINANSOWA: SYSTEM DAJE SIĘ
SFINANSOWAĆ, TAKŻE W DŁUGIM OKRESIE
CZASU.

III.

NOWOCZESNOŚĆ: SYSTEM DOSTOSOWANY
DO ZMIAN W OTOCZENIU, WYKAZUJĄCY
WZGLĘDNĄ

ODPORNOŚĆ

JEGO

NIEPEWNOŚĆ.

SYSTEM EMERYTALNY POLSCE PO 1999 R.
ZAŁOŻENIA, CELE REFORMY



CEL GŁÓWNY REFORMY: ZATRZYMANIE
NARASTANIA, A NASTĘPNIE OBNIŻENIE
KOSZTÓW PRACY.



CELE POBOCZNE:



POSZERZENIE PLATFORMY INWESTYCYJNEJ,



PRZEKIEROWANIE FINANSOWANIA SYSTEMU
EMERYTALNEGO Z METODY PODATKOWEJ NA
OSZCZĘDNOŚCIOWĄ,



ROZWÓJ RYNKU FINANSOWEGO: INSTYTUCJE,
LUDZIE, INSTRUMENTY FINANSOWE.

NOWOCZESNOŚĆ, STABILNOŚĆ FINANSOWA
ATUTY KONCEPCJI



WIELOSTOPNIOWOŚĆ:
REPARTYCJA/KAPITALIZACJA, PAŃSTWO/RYNEK, PPP.



WEWNĘTRZNA

RACJONALNOŚĆ

SYSTEMU,

SYNERGIA FINANSOWA.



POZYTYWNE EFEKTY MAKROEKONOMICZNE:
RYNEK

KAPITAŁOWY

(GIEŁDA),

WZROST

GOSPODARCZY (PKB)



PERSPEKTYWA HORYZONTALNA (2050):
FINANSOWA

WYPŁACALNOŚĆ

SYSTEMU

EMERYTALNEGO.

ADEKWATNOŚĆ, STABILNOŚĆ FINANSOWA
SŁABOŚCI KONCEPCJI

NIŻSZE EMERYTURY

, ZWŁASZCZA DLA OSÓB SŁABO

ZARABIAJĄCYCH (2/3 PW), BEZROBOTNYCH, KOBIET,
RYZYKO UBEZPIECZENIOWE JEST W GŁÓWNEJ MIERZE
PONOSZONE PRZEZ UBEZPIECZONEGO;

~ (WCIĄŻ

ZA)

WYSOKA

SKŁADKA

OGÓŁEM

OBOWIĄZKOWY SYSTEM EMERYTALNY I RENTOWY
(KOREKTA R.07/08) WCIĄŻ WYSOKIE KOSZTY PRACY
=> TAKŻE OGRANICZAJĄCE DODATKOWE DOBROWOLNE
FORMY UBEZPIECZENIA EMERYTALNEGO (PPE, IKE).

~ (ZA) WYSOKIE KOSZTY

OKRESU PRZEJŚCIOWEGO

(2013,2033?)

SKŁADKA NA EMERYTURY I RENTY

1. WĘGRY

33,50

2. WŁOCHY

33,00

3. CZECHY

28,00

4. POLSKA

25,52

5. SŁOWENIA

24,35

6. LUKSEMBURG 24,00
7. SŁOWACJA

24,00

8. AUSTRIA

22,80

1.07.2008 (%) (MISSOC)

TRANSFERY EMERYTALNE Z RYNKU

PRACY

POLSKA



Koszty wczesnych transferów z rynku pracy:



Szacunkowe wydatki na emerytury wypłacane z
FUS osobom w wieku poniżej 60/65 lat (w mld zł):

•

2000 11,3

•

2001 12,1

•

2002 13,0

•

2003 14,4

•

2004

16,1

Źródło: MPS, X 2005 (na podstawie danych z Centrali ZUS).

TRANSFERY EMERYTALNE Z RYNKU PRACY

(2)

POLSKA



Liczebność wczesnych transferów:



liczba osób, którym przyznano emeryturę z
FUS w wieku poniżej 60/65 lat (w tys.):

•

2000 57,1

•

2001 74,3

•

2002 87,4

•

2003 95,8

•

2004 119,7

Źródło: MPiPS, X 2005 (na podstawie danych z Centrali ZUS).

REFORMA EMERYTALNA AD 2010/11:

PRÓBA BILANSU

WYGASZANIE FORMUŁY WCZEŚNIEJSZYCH
EMERYTUR; ALE ODRĘBNY SYSTEM GÓRNICZY,
TAKŻE MUNDUROWY.

REWIZJA ALOKACJI SKŁADKI NA EMERYTURY Z
OTWARTYCH

FUNDUSZY

EMERYTALNYCH

(K.2010)

UTRZYMANIE

NIŻSZEGO

WIEKU

EMERYTALNEGO KOBIET (BRAK DEBATY).

NIEDOSTATECZNE ZACHĘTY W ROZWOJU III
FILARA (PPE, IKE). CO DALEJ Z PPE?

NIEZBĘDNE ZMIANY W SE



DOKOŃCZENIE REFORMY: PODNIESIENIE WIEKU
EMERYTALNEGO K (I M). „PROBLEMEM NIE JEST
TO, ŻE LUDZIE ŻYJĄ DŁUŻEJ, TYLKO ŻE ZA
WCZEŚNIE PRZECHODZĄ NA EMERYTURĘ”.
(prof. M. Żukowski).



ZMIANA KOMPLEKSOWA USTAWY O OFFE:



OPŁATY i PPROWIZJE – WYKONANO (+),



ADEKWATNOŚĆ GWARACYJNA, AKWIZYCJA, FUNDUSZE
PROFILOWANE – DO REALIZACJI (-).



POTRZEBA LEPSZEGO ZABEZPIECZENIA
MINIMUM EMERYTALNEGO.

N= 271; osoby, które zastanawiają się nad zwiększeniem emerytury w
przyszłości

JAK NAJLEPIEJ POWIĘKSZYĆ EMERYTURĘ?

JAKIE INWESTYCJE?

 Inwestowanie w nieruchomości i

ziemię jest lepszym sposobem
wg:

 mężczyzn (24%)
 osób w wieku 30-39 lat

(26%), 40-49 (23%)

 o dochodach powyżej

4000 PLN (30%)

 osoby z najwyższej klasy

społecznej A (27%)

 Dodatkowy etat był częściej

wskazywany przez:

 kobiety (19%)
 osoby w wieku 50-59 lat

(25%)

 mieszkańców wsi (24%)
 zdobywców (19%),

sceptyków (18%),
swojaków (18%)

UBEZPIECZENIA EMERYTALNE

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM KLIENTA - RUb



Zarządzanie ryzykiem ubezpieczeniowym:



Czynniki demograficzne – wyliczenie przeciętnej
oczekiwanej długości życia:



dożywotnia

wypłata

świadczenia

emerytalnego jako zasada,



bezpieczeństwo wypłat – transfer środków jako
funkcja prawidłowości szacunku długości życia
świadczeniobiorców,



różna  długość  życia  kobiet  i  mężczyzn  przy
nierównoprawności  warunków  zatrudnienia  i
czynnego  okresu  składkowego  =>  różna
wycena emerytur dla równolatków.

UBEZPIECZENIA EMERYTALNE

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM KLIENTA - RI



Zarządzanie ryzykiem inwestycyjnym:



fundusz w okresie składkowym jest aktywnie
inwestowany zgodnie z założonymi rygorami,
(benchmark, minimalna stopa zwrotu),



indywidualny emerytalny fundusz składkowy
przeznaczany jest na wykupienie emerytury
kapitałowej,



zasadą zarządzania ryzykiem inwestycyjnym jest
uzyskanie satysfakcjonującej stopy zwrotu

reguły powyżej inflacji, rentowności papierów dłużnych,
zależy od strategii inwestowania).

UBEZPIECZENIA EMERYTALNE

WYPŁATA ŚWIADCZENIA



Organizacja wypłaty świadczeń:



obliczenie i transfer świadczenia na rzecz

indywidualnego

świadczeniobiorcy

lub

beneficjanta,



płatnik – Instytucja realizująca wypłaty świadczeń

emerytalnych (wg obecnych projektów):

•

zakład (y) emerytalny (e) – zgodnie z

założeniami reformy systemowej z 1999 roku

(brak wprowadzenia ustawy przedmiotowej),

•

JEDNA instytucja publiczna (de facto ZUS),

•

WIELE INSTYTUCJI – de facto zakłady

ubezpieczeń na życie (formuła przetargowa).

OTOCZENIE SYSTEMU EMERYTALNEGO
….DZISIAJ



Wysiłki

rzecz

wzmocnienia

funduszy

emerytalno-rentowych można podzielić na trzy

główne kategorie:

zasadzie

wszystkie

kraje

podwyższają

wiek

emerytalny.

[1]

Niemcy i Wielka Brytania przodują, z

ustawowym wiekiem emerytalnym 67 lat, który ma być

stopniowo wprowadzany przez następne 25 do 35 lat.

[1]

Rosja i Ukraina są tutaj wyjątkami, z wiekiem emerytalnym wprowadzonym w 1928r. (60 lat dla mężczyzn i 55 lat dla

kobiet).

OTOCZENIE SYSTEMU EMERYTALNEGO
….
....DZISIAJ



Podwyższa się stopniowo czas pracy niezbędny do uzyskania prawa

do pełnej emerytury i ogranicza się "drogi ucieczki", którymi

zatrudnieni mogą opuścić wcześniej rynek pracy* (wcześniejsze

emerytury, renty inwalidzkie i przedłużone zwolnienia lekarskie).



W Polsce – poza systemem powszechnym są tzw. specjalne

emerytury (górnicy, służby mundurowe, prokuratorzy i sędziowie,

wygasające uprawnienia nauczycieli)



Opór przeciwko zmianom: Bośnia i Hercegowina, Chorwacja,

Kirgistan i Mołdowa przesunęły wprowadzenie uchwalonego

podwyższenia wieku emerytalnego, lub z niego w ogóle zrezygnowały.

* W okresie od 2001 do 2007 roku, średni wiek odejścia z rynku pracy w UE-25 wzrósł o 1.3 lat.

OTOCZENIE SYSTEMU EMERYTALNEGO
….DZISIAJ

UE>>>

2001

2007

Zmiana

UE-25

59.9

61.2

+1.3

UE-15

60.3

61.5

+1.2

UE-10

57.6

59.6

+2.0

Źródło:EC,2009, tabela
9.

Średni wiek zakończenia zatrudnienia, w 2001 roku i 2007 roku

EKONOMIA SPOŁECZNA



Ekonomia społeczna w krajach UE:



Funkcjonuje w obszarze zgodności z założeniami

„Strategii Lizbońskiej”, obejmujących:

spójność społeczną,

pełne zatrudnienie,

walkę z biedą i wykluczeniem społecznym,

demokrację uczestnicząca, zrównoważony rozwój.



Znaczenie ekonomii społecznej w UE:



stosowanie technik zarządzania uczestniczącego,



tworzenia

partnerstwa

rzecz

rozwoju

społecznego,



jeden z priorytetowych kierunków integracji

społecznej (Biała Księga, 1994).

EKONOMIA SPOŁECZNA



Ekonomia społeczna w krajach UE (2):



Luksemburg (1997) – potwierdzenie ważności
ekonomii społecznej: zatrudnienie socjalne wpisano w
realizację założeń Europejskiej Strategii Zatrudnienia,



Biała Księga nt. spółdzielczości: „Spółdzielczość w
Europie Przedsiębiorstw” (2001),



Zielona

Księga:

odpowiedzialność

społeczna

przedsiębiorstw,



Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw.



Według szacunków w krajach UE sektor ES zatrudnia  10
mln  osób  (6,6  proc.  ogółu  zatrudnionych),  w  Polsce
obejmuje mniej niż  2 proc. tworzonych miejsc pracy.

EKONOMIA SPOŁECZNA

W KRAJACH UE



Komisja Europejska uznała ekonomię społeczną
za istotny czynnik realizowania polityk
unijnych, takich jak:



zatrudnienie i polityka społeczna,



rozszerzenie,

rozwój

regionalny,

zaopatrzenie publiczne,



własność pracownicza i organizacja pracy,



promocja rozwoju.



Ekonomia społeczna i środowiska lokalne:



ekonomia społeczna scala środowiska lokalne,



tworzy sieci powiązań i współpracy przy
realizacji celów społecznych i gospodarczych.

EKONOMIA SPOŁECZNA

PRZEDSIĘBIORSTWA „ES”



Przedmiot działalności przedsiębiorstw
społecznych (UE):

produkcja dóbr i świadczenie usług na
poziomie lokalnym, przy zaangażowaniu
znaczących zasobów siły roboczej,

budowa i wspieranie sieci solidarności
lokalnej (przedsiębiorstwa realizują swoje
funkcje społeczne).

internalizacja myśli demokratycznej przez
społeczności lokalne => rozwija świadome,
aktywne

uczestnictwu

oraz

postawy

samorządowe,

obywatelskie

tych

środowiskach.

EKONOMIA SPOŁECZNA

PRZEDSIĘBIORSTWA „ES”



Obszary działalności przedsiębiorstw

ekonomii społecznej (UE):



opieka społeczna,



usługi dla społeczeństwa, usługi sąsiedzkie,



zdrowie,



banki, ubezpieczenia,



produkcja rolnicza,



sprawy konsumentów, praca stowarzyszeń,



sektor mieszkaniowy,



handel,



edukacja, kultura, sport, aktywność (czas

wolny).

Document Outline