Percepcja słuchowa…
czyli spostrzeganie słuchowe,
jest jedną z podstawowych funkcji
psychofizycznych, zaangażowanych w
czynność czytania i pisania.
Czynności czytania i pisania wymagają nie
tylko prawidłowego spostrzegania liter, ale
także umiejętności wyodrębniania i
przyporządkowywania im właściwych
dźwięków.
Specyficzną właściwością percepcji słuchowej jest
zdolność wyodrębniania, identyfikowania
i różnicowania dźwięków mowy, czyli słuch
mowny, nazywany też słuchem fonematycznym
lub fonematyczno – fonetycznym.
Percepcję dźwięków umożliwia analizator
słuchowy w skład którego wchodzą
następujące czynności:
receptor (ucho) odbierający bodźce słuchowe
i przekształcający je na pobudzenia nerwowe,
droga słuchowa (nerwy dośrodkowe)
doprowadzające owe pobudzenia do mózgu,
korowa część analizatora, gdzie dokonuje
się analiza i synteza bodźców dźwiękowych,
nerwy odśrodkowe przekazujące impulsy z
mózgu do określonych narządów
artykulacyjnych.
Prawidłowa identyfikacja i różnicowanie tych
bodźców jest podstawą słyszenia mowy, jak
również czytania, które wymaga dźwiękowej
rekonstrukcji słów na podstawie spostrzeganych
liter, a także pisania, gdzie wyodrębnione ze
struktury wyrazów dźwięki wyznaczają
kolejność ich zapisywania za pomocą liter.
Zdaniem wielu badaczy, funkcja słuchowa pełni
nadrzędną rolę w początkowych fazach
opanowywania czytania i pisania. Percepcja
słuchowa jest podstawowym ogniwem mechanizmu
czytania głośnego, pisania ze słuchu, ale towarzyszy
także
w mniej lub bardziej rozwiniętej formie czytaniu
cichemu, pisaniu z pamięci, pisaniu samodzielnemu.
Percepcja słuchowa mowy jest czynnością
złożoną, angażuje bowiem trzy rodzaje słuchu:
słuch fizyczny,
słuch muzyczny,
słuch fonematyczny.
Słuch fizyczny
Umożliwia odbiór i różnicowanie sygnałów
słuchowych, rozwija się u dzieci stopniowo. Rozwój
tego słuchu warunkuje proces opanowania przez
dziecko mowy, a pośrednio także jego rozwój
umysłowy. Nawet nieznaczne ubytki tego słuchu
mogą uniemożliwić prawidłową percepcję
dźwięków mowy
i być przyczyną trudności w czytaniu i pisaniu.
Słuch muzyczny
Na podstawie i pod wpływem spostrzegania
dźwięków mowy rozwija się słuch muzyczny.
Umożliwia on słyszenie barwy, wysokości melodii
i tempa wypowiedzi, przerw dzielących wyrazy
i wypowiedzenia, zapewnia więc czytanie
wyraziste oraz wierną rejestrację potoku żywej
mowy, która ma być zapisana.
Słuch fonematyczny
To umiejętność oceny bodźców słuchowych z
punktu widzenia potrzeb komunikacji
językowej, tj. umiejętność wyodrębniania oraz
identyfikowania elementów fonologicznych
istotnych, pomijania zaś cech dla procesu
porozumiewania się nieistotnych.
Podstawowym elementem potoku mowy są
głoski. Różnią się one między sobą pewnymi
cechami fizycznymi: barwą, natężeniem i
wysokością. Składają się z szeregu tonów
(samogłoski) i szmerów (spółgłoski), które się na
siebie nakładają lub przechodzą jedne w drugie,
tworząc różne kombinacje pozbawione
uchwytnych wyraźnie granic.
Tony i szmery wyodrębniane przez słuch fizyczny
pod względem fonetycznym różnią się znacznie.
Cechą sygnalizacyjną dźwięków mowy są
fonemy, realizowane w mowie przez głoskę,
a w piśmie przez literę.
Podstawą rozumienia mowy jest przede wszystkim
umiejętność prawidłowego słyszenia i różnicowania
dźwięków mowy, czyli prawidłowa analiza i
synteza słuchowa mowy. Jest to analiza
specyficzna, kształtująca się w procesie
opanowywania języka przez dziecko. Spostrzeganie
dźwięków mowy zależy nie tylko od ostrości
słuchu; jest ono złożonym procesem analizy i
syntezy potoku dźwięków, dokonującym się na
podstawie wyodrębniania cech fonematycznych,
uogólnia różnych wariantów dźwiękowych w
jednolite fonemy oraz na podstawie różnicowania
dźwięków zbliżonych pod względem fizycznym,
lecz mającym różne cechy fonematyczne i
odnoszących się do różnych fonemów.
Każdy język ma swój własny system
fonetyczny. W języku polskim dźwięki
mowy dzielą się na:
dźwięczne i bezdźwięczne (b-p, d-t, g-k),
twarde i miękkie (s-ś, c-ć, dz-dź, z-ź),
ustne (a,o,e) i nosowe (ą, ę).
Na podstawie dobrze rozwiniętego słuchu
fonematycznego rozwijają się dopiero operacje
świadomej analizy i syntezy słuchowej, które
stanowią mechanizm czytania i pisania. Obejmują
one następujące umiejętności:
wydzielanie zdań z potoku mowy, wyrazów
w zdaniach, a także sylab i głosek w wyrazach,
odróżnianie głosek o zbliżonych cechach
fizycznych,
syntezę głosek według wymaganej kolejności,
przyporządkowanie znaczeń scalonym słowom
i zdaniom.
Objawy zaburzonej analizy i syntezy
słuchowej:
trudności w zrozumieniu bardziej skomplikowanych poleceń
słownych,
trudności w zapamiętaniu i powtórzeniu trudnych wyrazów
i dłuższych wypowiedzi,
trudności w słuchowej analizie wyrazu, a więc jego podziale
na głoski, sylaby oraz syntezie z tych elementów składowych
całości,
trudności w zapisie ze słuchu trudniejszych wyrazów nie
utrwalonych wzrokowo,
opuszczanie liter w środku wyrazu,
trudności w przyswojeniu tabliczki mnożenia,
trudności w pisaniu wyrazów zmiękczonych przez „i” np.
siedział,
podczas czytania uczniowie mają kłopoty z syntezą
(złożeniem) przeliterowanych dźwięków w całości wyrazu.
Ćwicze
nia
rozwij
ające
percep
cję
słucho
wą
Zabawa ruchowa
Przebieg: Dzieci kucają w rozsypce, zasłaniając twarz.
Wskazane przez terapeutę dziecko odwraca się tyłem do
całej grupy. Z pozostałych dzieci terapeuta
wybiera kolejne dziecko, które naśladuje płaczące kurczątko.
Zadaniem odwróconego dziecka jest odszukanie płaczącego
kurczaczka.
Słuchowe rozpoznawanie sylab
Przebieg: Terapeuta wypowiada grupę sylab, dzieci
podnoszą rękę, gdy usłyszą określoną sylabę np.:
1) da - ba, ga, da;
2) pa – ba, pa, da;
3) ta – ta, wa, fa.
Zabawa ruchowa
Przebieg: Dzieci maszerują po kolei. Na dźwięk bębenka
unoszą ręce do góry i naśladują wiatr, który mocno wieje –
przez cały czas mówią głośno: Szszszsz… Na dźwięk
dzwonków – naśladują deszcz, podskakując, mówią: Kap,
kap, kap… Na dźwięk talerzy wskakują na krzesło, uciekając
przed ulewą i rwącą wodą.
Odtwarzanie wystukanego rytmu
Przebieg: Nauczyciel wystukuje za zasłoną określony
rytm. Zadaniem dziecka jest powtórzyć rytm,
następnie odtworzyć go na kartce za pomocą kółek,
np..: 00 00, 000 o, o 000.
Wystukiwanie rytmu według
podanego układu przestrzennego
Przebieg: Terapeuta ustawia klocki w szeregu od lewej do
prawej strony i proponuje, by po kolei każde dziecko
wystukało odpowiedni rytm przedstawiony za pomocą
klocków.
Zabawa w kończenie wyrazów
Nauczyciel (dorosły) mówi początek wyrazu, a
dziecko kończy. Można posługiwać się
obrazkami i wówczas dziecko znajduje
wszystkie obrazki zaczynające się na daną
sylabę, np.:
Ma......
Ko....
Ba.....
Ta......
Różnicowanie i rozpoznawanie
odgłosów
Różnicowanie i rozpoznawanie odgłosów
przyrody, zwierząt, ludzi, z kasety
magnetofonowej („Odgłosy”).
Po wysłuchaniu dziecko może powiedzieć co
słyszało lub wskazać obrazek, albo też
naśladować ten dźwięk.
Analiza i synteza słuchowa
wyrazów
jest zdolnością do rozpoznawania i rozróżniania bodźców wzrokowych, a
także do ich interpretowania przez odniesienie do poprzednich
doświadczeń.
Percepcja wzro
kowa…
Percepcja wzrokowa uczestniczy prawie we
wszystkich działaniach człowieka. Odpowiedni
poziom rozwoju percepcji wzrokowej umożliwia
dziecku naukę czytania, pisania, wykonywania zadań
arytmetycznych oraz rozwinięcie innych
umiejętności wymaganych od niego w trakcie nauki
szkolnej.
Prawidłowy przebieg spostrzegania
wzrokowego zależne jest od:
budowy gałki ocznej: siatkówki, części
receptorycznej analizatora wzrokowego;
nerwu doprowadzającego;
korowej części analizatora znajdującego się w
mózgu.
Najintensywniejszy rozwój percepcji wzrokowej
przypada na okres od 3 do 7/6 roku życia. Jednakże,
w każdej klasie szkolnej znajduje się pewna liczba
dzieci opóźnionych pod tym względem. Są to dzieci,
które w wieku pięciu lub sześciu lat, a czasem
nawet później nie osiągnęły tego rozwoju percepcji
wzrokowej, który jest niezbędny do radzenia sobie
w przedszkolu, w klasie "zerowej" lub w szkole.
Zaburzenia percepcji
wzrokowej
Przyczyną zaburzeń fu
nkcji wzrokowych zwią
zanych
z analizą i syntezą jest
nieharmonijny rozwój o
środka
korowego, który odbier
a i przetwarza bodźce
wzrokowe.
Dzieci opóźnione w rozwoju percepcji
wzrokowej mają trudności w rozpoznawaniu
przedmiotów i ich wzajemnego położenia w
przestrzeni, wskutek czego spostrzegają świat
w sposób zniekształcony. To z kolei wywołuje u
nich poczucie nieprzewidywalności
i niestabilności zdarzeń. Zachowują się one
zazwyczaj niezgrabnie i nie radzą sobie w
grach sportowych
i zabawach ruchowych.
Ponadto trudności w rozpoznawaniu symboli
wzrokowych powodują - bez względu na poziom
ich inteligencji - że opanowanie umiejętności
czytania
i pisania jest dla tych dzieci bardzo trudne - a
czasem nawet niemożliwe.
U dzieci opóźnionych w rozwoju percepcji
wzrokowej często pojawiają się problemy natury
emocjonalnej. Dziecko, które w wieku
przedszkolnym nie potrafi wycinać ani kolorować
obrazków lub nie jest w stanie w odpowiednim
czasie nauczyć się czytać i pisać, może przejawiać
lęk i niepokój związane z brakiem powodzenia.
Zaburzenia percepcji wzrokowej mogą być także
przyczyną trudności w takich przedmiotach jak:
zajęcia plastyczne (dzieci mozolnie wykonują
rysunki, które są ubogie w szczegóły, mają
zakłócone proporcje i stosunki przestrzenne),
w geografii (utrudniona orientacja na mapie),
w geometrii (brak wyobraźni przestrzennej
powoduje kłopoty w utrwaleniu wzrokowych
obrazów figur, kątów i innych abstrakcyjnych
elementów).
Objawy zaburzonej analizy i syntezy
wzrokowej:
•
trudności w różnicowaniu kształtów graficznych, ich
zapamiętywaniu i odwzorowywaniu na podstawie modelu lub
z pamięci;
•
trudności w rozumieniu znaczenia symboli jakim jest litera i
cyfra;
•
myli litery różniące się niewielkimi dodatkami graficznymi, np.
a, o, g, d;
•
myli litery o kształcie zbliżonym, ale różnym położeniu, np. p,
g, d, b;
•
opuszcza drobne elementy graficzne – kreseczki, ogonki;
•
znacznie gorzej przepisuje, niż pisze ze słuchu;
•
zwykle źle rysuje;
•
trudności w rozróżnianiu liter o podobnym kształcie, przez co
mylą ze sobą takie litery jak: t-l-ł, m-n, a-o, to zaś powoduje, że
wyrazy mają podobną postać np. taca-taco, tama-tana, ale-ate.
Metody badania percepcji
wzrokowej
1. Obserwacja – obserwowanie dziecka na podstawie
codziennych czynności (podawanie ręki na powitanie,
zakładanie butów), spełniania poleceń (skręcanie na
lewo, podawanie np. prawej ręki), oglądanie obrazków
(ułożenie książki), podczas zabaw konstrukcyjnych
i dydaktycznych, których celem jest reprodukowanie
gotowych wzorców.
2. Wywiad – dowiadywanie się czy dziecko szybko
zapamiętało drogę do przedszkola, czy lubi rysować,
w jakim wieku umiało odtworzyć koło, kwadrat, czy
dobrze wykonuje według wzoru układanki, mozaiki,
kiedy nauczyło się rozróżniać prawą i lewą rękę.
3. Analiza wytworów – dostarcza bardzo
cennych danych; głownie analizuje się rysunki
wykonane według wzorów.
4. Próby eksperymentalne – polegają na
odtwarzaniu prostych figur geometrycznych
takich jak: krzyż
i szyny, koło, kwadrat, trójkąt, romb.
5. Testy do badania dojrzałości szkolnej -
zawierają grupę zadań, która bada analizę i
syntezę wzrokową oraz orientację w
przestrzeni.
Ćwicze
nia
rozwij
ające
percep
cję
wzrok
ową
Dobieranie obrazków do konturów
Przebieg: Dziecko koloruje obrazki, wycina je i wkleja w
kontury. Dobiera według wielkości i kształtu.
Przykładowe polecenia:
- Pokoloruj obrazki.
- Wytnij je i dopasuj do konturów.
Wyszukiwanie różnic
Przebieg: Dziecko otrzymuje dwa obrazki różniące się
piętnastoma szczegółami. Wyszukuje różnice i zaznacza
brakujące elementy.
Przykładowe polecenie:
- Na drugim obrazku brakuje piętnastu szczegółów. Znajdź i
zaznacz je.
Rozpoznawanie treści obrazków
Przebieg: Pedagog terapeuta pokazuje dziecku zestaw
trzech obrazków, wspólnie z dzieckiem omawiają go,
następnie odwraca zestaw i prosi, aby dziecko opowiedziało,
co było na obrazku z lewej strony, z prawej lub na środku.
Zabawa ruchowa
Przebieg: Dzieci ściągają buty – lewy but wrzucają do
pudła, prawy ustawiają pod ścianą; po kolei dzieci losują z
pudła lewe buty
i dobierają do nich prawe buty.
Układanie obrazka z części według
wzoru
Przebieg: Dziecko otrzymuje dwa obrazki: jeden cały (wzór),
a drugi pocięty do złożenia. Obrazek pocięty składa według
wzoru.
Przykładowe polecenie:
- Przyjrzyj się uważnie obrazkowi. Z pociętych kawałków spróbuj
ułożyć taki sam obrazek.
Kolorowanie konturowego obrazka
Przebieg: Dziecko otrzymuje obrazek, który ma pokolorować
według wzoru. Po wykonaniu zadania dziecko nadaje tytuł
swojemu rysunkowi.
Przykładowe polecenia:
- Pola oznaczone literą p pokoloruj kredką zieloną, literą g –
kredką niebieską, literą d – kredką czerwoną, literę b – kredką
żółtą.
- Jaki tytuł nadasz swojemu obrazkowi?
Wyszukiwanie takich samych liter i
ich kolorowanie
Przebieg: Dziecko otrzymuje planszę z wypisanymi literami.
Litery
o tych samych kształtach zamalowuje jednym kolorem:
p –zielonym, g – niebieskim, d – czerwonym, b – żółtym.
Przykładowe polecenia:
- Przyjrzyj się uważnie poniższym literom.
- Wszystkie litery p pokoloruj kredką zieloną, litery g – kredką
niebieską, litery d – kredką czerwoną, a litery b – kredką żółtą.
Wyszukiwanie przedmiotów, w
nazwach których znajduje się głoska
a
Przebieg: Dziecko opowiada treść ilustracji pt. Pokój Ali ze
szczególnym uwzględnieniem przedmiotów, które w nazwie mają
głoskę a. Następnie koloruje przedmioty, w nazwie których
występuje głoska a. Na zakończenie liczy wyrazy z ćwiczoną
głoską.
Przykładowe polecenia:
- Oto pokój Ali. Opowiedz, co znajduj się w pokoju.
- Spróbuj wymienić przedmioty, w nazwie których słychać głoskę a
i pokoloruj je.
- Policz, ile Ala ma takich przedmiotów w swoim pokoju.
Rebusy
Przebieg: Dziecko otrzymuje kartoniki z rebusami, które
stara się rozwiązać.
Przykładowe polecenie:
- Dzieciom wymieszały się w wyrazach literki. Pomóż im
poukładać literki i odczytać wyrazy. Za każdym razem
zaczynaj od litery k, potem odczytuj największą literę, a na
końcu literki, które znajdują się
w środku tej największej. Rozwiązania zapisz w zeszycie.
Ukryte wyrazy
Przebieg: Dziecko odczytuje napisy i odgaduje zawarte
w nich inne wyrazy.
Przykładowe polecenie:
- W wyrazach ukryte są inne wyrazy. Odszukaj je.
Szukanie samogłosek w
magicznych kwadratach
Ćwicze
nia
uspraw
niając
e
koordy
nację
słucho
wo –
wzrok
owo –
ruchow
ą
Rozpoznawanie sylab w
usłyszanych słowach
Prowadzący poleca dzieciom, aby uważnie
słuchały wierszyka, a gdy usłyszą sylabę z
głoską „sz”, mają uderzyć pałeczką w
bębenek.
Prowadzący czyta tekst akcentując sylaby.
Dzieci wystukują sylaby z głoską „sz”.
Zapisują je na kartce papieru, na tablicy lub w
zeszycie, następnie zapisują całe wyrazy.
Dokonywanie syntezy sylabowej
Najpierw wypowiadamy znane dzieciom słowa
i prosimy o ich powtórzenie. Następnie
wypowiadamy je z podziałem na sylaby,
robiąc długie pauzy. W czasie tych pauz dzieci
wykonują jakąś czynność (np. pięć klaśnięć w
dłonie, skakanie na jednej nodze, skręty
tułowia, rysowanie kół w powietrzu).
Następnie prosimy dzieci, aby odgadły jaki to
jest wyraz.
Układanie zdań odpowiednio do
wystukiwanych dźwięków
Prowadzący poleca dzieciom zapamiętać słowa, z
których można układać zdania składające się z 2, 3, 4
i 5 słów. Dla prowadzącego potrzebne są bębenek
i pałeczka.
Ćwiczenie polega na tym, że prowadzący wystukuje
na bębenku określoną liczbę dźwięków, a dzieci
układają zdania złożone ze słów odpowiadających
liczbie uderzeń pałeczką w bębenek.
Na dwa uderzenia dzieci układają zdanie z dwóch
słów, na trzy uderzenia – zdanie z trzech słów.
Ćwicze
nia
rozwij
ające
analiz
ę i syn
tezę
słucho
wo-
wzrok
ową
i słuch
fonem
owy
Powiedz, ile sylab (cząstek) jest w
moim słowie? Wyklaszcz je.
(Mówimy całe słowo,
dziecko dzieli i klaszcze)
wyrazy 1-sylabowe: kot, nos, las, miś, lis, płot,
dzik, rów, rok, rak, włos,
wyrazy 2-sylabowe: motor- mo-tor, kajak – ka-
jak, wazon – wa-zon, noga – no-ga
wyrazy 3-sylabowe: kanapa – ka-na-pa, dywany
– dy-wa-ny, ( litera, nagroda, kanapa, skakanka,
motyle, ulica, Ozorków, Warszawa, komputer itp.)
wyrazy 4-sylabowe: kaloryfer – ka-lo-ry-fer,
krasnoludek- kras-no-lu-dek, ( telewizor,
Marcelina, Katarzyna, parasole, długopisy, rękawica
itp.)
Dokończ słowo
ma – ma
ko-tek li-zak ru-ra
bu-
zia
-ły -lor -ście -sza
-da
-sło -szyk - piec -mak -ty
las-ka, kred-ka, lis-tek, baj-ka, mis-ka, zas-
pa,
Woj-tek, ar-tys-ta, tra-sa, łóż-ko itp
Podaj kilka ( np. 2, 3, albo 5 ) słów,
które zaczynają się np. na a, k, r,
m, l, w, a ja ci
podam kilka następnych
Na „a” – Ala, album, Agata, artysta, anioł,
ananas, antena, atlas, Adam, auto
„r” – rower, rok, Roman, rajd, rura, radio, rak,
rajtuzy, rolnik, rachunek
Podaj mi słowo, które zaczyna się
na ostatnią głoskę mojego słowa
motor
radio
Olek
kot
trawa
album
morze
Narysuj pod obrazkiem tyle
kółeczek, ile słyszysz głosek.
Kółeczka samogłosek zamaluj
na czerwono, a kółeczka spółgłosek
- na niebiesko
Z podanych liter ułóż i napisz tyle
wyrazów, ile potrafisz
Np. k o l a s t
klasa, sok, stok, kostka, kosa, las, Ola, Ala, sos,
sok, sto, laska
Ułóż z czerwonych (samogłoski)
i niebieskich(spółgłoski)
kartoników-nakrywek model
podanego wyrazu. Potem rozsuń
nakrywki tak, aby rozdzielić sylaby
kotek oko
nos
kaloryfer
Agata Rybka
Joanna Szałkiewicz
Jowita Wojtyra