Układ nerwowy a proces uczenia się.
Zadania:
1. Przypomnienie
podziału
i
podstawowych
funkcji
układu
nerwowego i budowy i czynności
komórki nerwowej.
2. Przybliżenie budowy i funkcji OUN
(pnia mózgu, podwzgórza, móżdżku,
półkul mózgowych).
3. Poznanie
zmian
w
układzie
nerwowym w różnych okresach
rozwoju człowieka.
4. Uświadomienie istoty i znaczenia
plastyczności mózgu dla rozwoju,
zdrowia i uczenia się.
Pomoce: prezentacja multimedialna, folie, plansza,
pisaki
Czas: 60 min.
Oczekiwania – uczestnik będzie znał: podział i
podstawowe funkcje układu nerwowego, budowę
i czynności komórki nerwowej, budowę i funkcje
OUN (pnia mózgu, podwzgórza, móżdżku, półkul
mózgowych); rozumiał zmiany w układzie
nerwowym
w
różnych
okresach
rozwoju
człowieka;
uświadamiał
sobie
istotę
i
znaczenie plastyczności mózgu dla rozwoju,
zdrowia i uczenia się.
Przebieg zajęć:
1. Prezentacja tematu i zadań (slajd 1)
2. Prezentacja zadań przygotowanych przez
studentów (2 x 15 min) i po każdej grupie
korekta i uzupełnienie prowadzącego ( slajdy:
4 – 34)
3. Praca w grupach: Zmiany w neuronach i
zmiany w budowie układu nerwowego w
różnych okresach rozwoju człowieka.
a. Dzielimy uczestników na dwie grupy; gr. 1 –
zmiany w neuronach w kolejnych etapach rozwoju;
gr. 2 – zmiany w budowie układu nerwowego w
kolejnych okresach życia.
b. prezentacja pracy grup,
c. Podsumowanie prowadzącego po każdej grupie
(slajdy: 35 – 52)
4 Wykładzik: Plastyczność mózgu (slajdy 53 –
58)
5. Film: Układ nerwowy – fragmenty i po –
dyskusja i podsumowanie prowadzącego –
układ nerwowy a uczenie się ( slajdy: 59 –
62)
6. Ewaluacja – informacja zwrotna – czy zajęcia
się podobały?
Poznanie budowy i funkcjonowania
układu nerwowego pozwoli zrozumieć:
• w jaki sposób komórki, tkanki i
narządy
ciała
stanowią
wspólnie
działający organizm;
• związek człowieka z innymi istotami;
• interakcję czynników biologicznych
(w
tym
genetycznych)
i
środowiskowych i jej wpływ na rozwój i
zdrowie;
•
procesy
zachodzące
w
korze
mózgowej, warunkujące: świadomość,
myślenie,
wolę,
czucie,
zapamiętywanie i uczenie się.
Budowa i funkcje układu nerwowego
Układ nerwowy składa się z:
• ośrodkowego układu nerwowy (OUN):
- mózgowie (mózg),
- rdzeń kręgowy;
• obwodowego układu nerwowego:
- nerwy czaszkowe,
- nerwy rdzeniowe,
- nerwy autonomiczne.
W układzie nerwowym (różnice
morfologiczne i fizjologiczne) wyróżnia
się :
• Układ somatyczny - odpowiedzialny za
kontakt ze środowiskiem:
- informacje z receptorów np. w narządzie
wzroku, słuchu, równowagi, węchu, smaku są
przekazywane
za
pomocą
nerwów
dośrodkowych do odpowiednich ośrodków
w mózgu,
- następnie - za pośrednictwem nerwów
odśrodkowych - informacja wysyłana jest
do efektorów czyli narządów wykonawczych
np. mięśni szkieletowych - umożliwia to
reagowanie na bodźce zewnętrzne.
• Układ autonomiczny:
-
reguluje
czynności
narządów
wewnętrznych,
-
podtrzymuje
homeostazę
wewnątrzustrojową,
- reguluje czynność serca,
- skurcze naczyń krwionośnych,
- dostosowuje organizm do obrony przed
niebezpieczeństwem,
- reguluje odpoczynek.
Czynność tego układu - nie zależy od
woli człowieka.
Układ nerwowy autonomiczny składa
się z dwóch części:
–
współczulnej
(sympatycznej)
–
odpowiada za przygotowanie narządów
wewnętrznych do wydatkowania energii np.
reakcję „walcz lub uciekaj”,
– przywspółczulnej (parasympatycznej) –
odpowiada za podtrzymywanie życiowych
funkcji organizmu i regenerację.
Układ nerwowy zbudowany jest z
neuronów i komórek podporowych,
zwanych komórkami glejowymi.
Neuron
to
podstawowa
strukturą
anatomiczną i funkcjonalną układu
nerwowego.
Pomiędzy neuronami tworzą się połączenia
- sieci neuronowe – wpływają one na
pobudzenie
lub
hamowanie
odpowiednich obszarów mózgu.
Mechanizm ten stanowi podstawę
prostych czynności odruchowych i
wyższych procesów umysłowych.
Neuron składa się z:
• Ciała komórki (soma) - odchodzą
dendryty i akson, zachodzi większość
procesów metabolicznych, uszkodzenie -
powoduje śmierć całego neuronu;
• Dendryty – silnie rozgałęzione, grube
wypustki komórki – posiadają receptory
synaptyczne - odbierają impulsy z innych
neuronów i przekazują je do ciała komórki.
Dendryty mają niewielkie wyrostki - kolce
dendrytyczne. Kształt dendrytów zmienia
się w okresie życia komórki.
•
Akson
–
pojedyncze
włókno
przewodzące impuls nerwowy od ciała
komórki do zakończeń aksonu - posiada
zakończenie presynaptyczne, w którym
znajdują się związki chemiczne zwane
neuroprzekaźnikami
(neutotransmiterami).
Neuroprzekaźniki
-
to
związki
uwalniane z zakończeń neuronalnych
oraz w synapsach chemicznych -
działają na specyficzne receptory w
błonie innego neuronu lub w błonie komórki
narządu docelowego.
Efektem tego jest wytworzenie potencjału
czynnościowego lub jego hamowanie.
Większość aksonów zostaje pokryta
fosfolipidową
osłonką
mielinową
(funkcja ochrony mechanicznej, izolatora
elektrycznego aksonu). Osłonka mielinowa
wpływa na prędkość przewodzenia
impulsów elektrycznych.
Mielinizacja aksonów jest jednym z
objawów
dojrzewania
układu
nerwowego. Wraz z jej rozwojem
poprawia
się
funkcjonowanie
wielu
układów i narządów.
Komórki glejowe są zbiorem komórek
różniących
się
budową
i
funkcją
(ochronne, odżywcze, izolacyjne). Są
wśród nich komórki tworzące osłonkę
mielinową.
Na każdy neuron przypada średnio
ok. 10 komórek glejowych.
Synapsa - miejscem komunikacji między
dwoma neuronami.
Przechodzenie impulsów nerwowych z
komórki do komórki następuje tylko w
jednym kierunku – od ciała komórki przez
akson do szczeliny, zwanej synapsą.
Przekazywanie informacji w synapsach
odbywa
się
głownie
na
drodze
chemicznej.
Impuls elektryczny, po dotarciu do
zakończeń presynaptycznych, uruchamia
złożony mechanizm, w wyniku którego do
szczeliny synaptycznej zostaje uwolniony
neuroprzekaźnik.
W
zależności
od
rodzaju
neuroprzekaźnika, po jego połączeniu z
odpowiednim receptorem na błonie
postsynaptycznej następuje wzmocnienie
lub
zahamowanie
neuronalnego
przekazu.
Istnieje
wiele
rodzajów
neuroprzekaźników. Komórki wydzielające
ten sam neuroprzekaźnik tworzą swoiste
szlaki.
Ze względu na rodzaj neuroprzekaźnika i
obszar działania wyodrębnia się systemy,
które odpowiadają za podobne funkcje.
Do podstawowych systemów zalicza się
następujące systemy:
- noradrenergiczny – układ regulacji
aktywności mózgu,
- serotoninergiczny – regulacji nastroju,
- dopaminergiczny – nagrody,
- cholinergiczny – pamięci i uwagi,
- GABAergiczny – hamujący pracę mózgu.
Zaburzenia
w
wydzielaniu
neuroprzekaźników
są
przyczyną
rozwoju pewnych chorób.
Dopamina - odgrywa ważną rolę w
rożnych
układach
funkcjonalnych
mózgu:
• układ nagrody.
• zwiększenia jasności myślenia
• wpływa na dobry nastrój,
• reakcję - „muszę to mieć” - ważna
rolę w procesach motywacyjnych,
• ocenę bodźców,
• wyspanie się,
• zaspokojenia uczucia głodu,
• doznanie przyjemnego uczucia.
Mózg (mózgowie) – główne funkcje:
• integruje aktywność fizyczną i
psychiczną,
• reguluje i koordynuje aktywność
wszystkich układów,
• dostosowuje funkcje układów do
aktualnych potrzeb organizmu.
Mózg - piętrowa budowa. Struktury,
które rozwinęły się wcześniej w rozwoju
filogenetycznym
i
ontogenetycznym
-
zajmują
dolne
poziomy,
obszary
rozwijające się później zajmują górne
poziomy.
Każdy kolejny poziom warunkuje coraz
bardziej
złożone
czynności
i
umiejętności.
W latach 70. XX w. Paul McLean przedstawił
model mózgu triadowego, w którym
wyróżnił trzy poziomy funkcjonalne
(Cozolino, 2002):
1. Najniższy
poziom,
wegetatywny,
obejmuje ewolucyjnie najstarsze i
najniżej
położone
struktury
pnia
mózgu („pień mozgu” jest pojęciem
ponadstrukturalnym,obejmującym
środmózgowie i tyłomozgowie -
McLaughlin i in., 2008).
Mózg - utożsamiany jest z „mózgiem
gadów” - reguluje homeostazę, pracę
układu
autonomicznego,
uczestniczy w regulacji ekspresji,
mimiki, gestykulacji, postawy ciała
w zależności od aktualnych potrzeb,
podczas
zagrożenia
blokuje
docieranie do organizmu sygnałów
bólu, reguluje czynność pobudzania
układu siatkowatego;
2. Drugi poziom to układ limbiczny
(„mózg paleossaków”) – znaczenie dla
przetrwania organizmu, odpowiada za
procesy
emocjonalno-motywacyjne,
bierze udział w zapamiętywaniu;
3. Najwyższy poziom to kora nowa i
duża
część
ciała
modzelowatego
(„mózg neossaków”) – najmłodsza - z
punktu widzenia ewolucji część mózgu,
która
ma
zasadnicze
znaczenie
dla
funkcjonowania
zmysłów,
pamięci,
myślenia,
podejmowania
decyzji,
kontrolowania czynności dowolnych.
Pola czołowe kory mózgowej odpowiadają za
funkcjonowanie na wyższym poziomie -
integracji
sensorycznej,
organizacji
celowej, uczestniczą w kontrolowaniu
emocji,
świadomego
myślenia
i
samoświadomości.
Pojęcie „układ limbiczny” jest pojęciem
funkcjonalnym.
Istotne
obszary
to:
hipokamp,
jądro
migdałowate,
podwzgórze i kora zakrętu.
Wśród
naukowców
istnieje
wiele
kontrowersji dotyczących tego, które
jeszcze obszary mózgu powinny być
klasyfikowane jako układ limbiczny.
Wśród pewnej grupy badaczy toczą się
nawet dyskusje, czy te obszary można
zaliczyć do jednego układu.
Wszystkie te obszary odgrywają rolę w
wyrażaniu emocji i wiele z nich jest
wzajemnie powiązanych.
Poznanie układu nerwowego - umożliwia
postrzeganie zachowań współczesnego
człowieka przez pryzmat jego ewolucji.
Zrozumienie
funkcjonowania
mózgu
człowieka utrudnia fakt, że w trakcie
rozwoju filogenetycznego mózgowia -
struktury wchodzące w skład niższych
poziomów
-
ulegały
dalszym
przemianom, a pomiędzy nimi doszło do
powstania
złożonych
sieci
neuronowych.
Funkcjonowanie mózgu cechuje (Herzyk,
2009):
• uniwersalność – filogenetycznie starsze
struktury pełnią analogiczne funkcje u ludzi i
pewnych gatunków zwierząt,
• wszechobecność – wpływa na pracę
całego organizmu przez oddziaływanie na
wszystkie narządy i układy, integruje
aktywność fizyczną, psychiczną, społeczną i
duchową człowieka,
• różnicowanie – w okresie rozwoju
filogenetycznego powstały nowe struktury
np. rozwój kory nowej, która związana jest
z rozwojem procesów poznawczych) lub
przejęte zostały funkcje starych struktur,
gdy
utraciły
one
znaczenie
np.
węchomózgowie na pewnym etapie ewolucji
- zaczęło odpowiadać za regulację procesów
emocjonalnych i motywacyjnych),
• specjalizacja - widoczna na poziomie
neuronów (różnią się one między sobą np.
kształtem
czy
szybkością
przewodzenia
impulsów).
Występuje specjalizacja pozioma mózgu
(np. triadowy podział) i tzw. specjalizacja
pionowa w obrębie półkul mózgowych,
• jedność – pod względem struktury i funkcji,
w obrębie wszystkich wyspecjalizowanych
struktur - w sposób bezpośredni i pośredni
dochodzi do wzajemnej komunikacji. Każda,
nawet
najmniejsza
część
układu
nerwowego może regulować aktywność
innych obszarów - łączność w całym
organizmie
i
między
organizmem
a
środowiskiem zewnętrznym.
„
Mózg
człowieka
jest
„narzędziem
przystosowania” do świata fizycznego i
społecznego, a jego rozwój i uczenie się
stymulują
pozytywne
i
negatywne
interakcje.
Jakość
i
charakter
relacji
przekłada
się
na
kody
w
sieciach
neuronowych, które stanowią infrastrukturę
zarówno mózgu, jak i umysłu. Dzięki
przekładowi doświadczenia na struktury
neurobiologiczne - natura i wychowanie
stają się jednym” (Cozolino, 2002, s. 26).
Dzięki zachowaniu zasad wszechobecności,
jedności,
specjalizacji,
integracji
elementów systemu, uniwersalności,
neuroplastyczności,
chemicznego
kodowania informacji (neurotransmisja) -
układ nerwowy stanowi jeden system
strukturalny i funkcjonalny zapewniający
człowiekowi przetrwanie w zmieniającym się
środowisku (Herzyk, 2009).
Największą część mózgu stanowi kora
mózgowa.
Z punktu widzenia rozwoju filogenetycznego
wyróżnia się: korę zewnętrzną nową (ok.
95% całej kory) i korę wewnętrzną starą,
która tworzy struktury układu limbicznego.
Na powierzchni kory mózgowej (w obrębie
kresomózgowia)
–
utworzone
są
funkcjonalne płaty:
• potyliczny – przetwarzający głównie
informacje wzrokowe,
• skroniowe – związane z analizą bodźców
słuchowych oraz rozumieniem mowy; ta
ostatnia funkcja zlokalizowana jest tylko po
jednej stronie, zwykle lewej,
• ciemieniowe – zarządzają głownie
funkcjami związanymi z ruchami ciała,
orientacją, pewnymi funkcjami postrzegania i
rozpoznawania,
• czołowy – podlegają mu najwyżej
zintegrowane funkcje mózgu: myślenie,
planowanie, przestrzeganie norm etycznych,
aktywność kulturotwórcza. Płat czołowy bierze
udział w regulowaniu emocji i zachowań
społecznych.
Specjalizacja
w
obrębie
płatów
mózgowych:
Płaty ciemeniowe - ruch, dotyk
Płat potyliczny - wzrok
Płaty skroniowe - słuch, mowa
Płat czołowy – myślenie , emocje ,
zachowania,
„centrum
sterowania”
informacjami
pochodzącymi
z
różnych
obszarów mózgu.
Oprócz podziału kory mózgowej na płaty,
wyróżniono ok. 50 pól korowych, które
podzielono na trzy grupy:
1. Pola pierwszorzędowe (projekcyjne,
rzutowe) - trafiają informacje odebrane
przez narządy zmysłów - powstają np.
wrażenia
zmysłowe (funkcje ośrodków
pierwszorzędowych
pokrywają
się
z
funkcjami odpowiednich płatów),
2.
Pola
drugorzędowe
(projekcyjno-
asocjacyjne) - przesyłane są informacje z pól
pierwszorzędowych i zachodzi w nich
synteza
informacji
sensorycznych,
co
pozwala
np.
rozpoznawać
widziane
przedmioty, czy rozumieć poszczególne
słowa,
3. Pola trzeciorzędowe - następuje
koordynacja złożonych funkcji psychicznych:
w
tylnej
części
kory
mózgowej
–
koordynacja wzrokowo-ruchowa, czuciowo-
ruchowa, pamięć; w przednich obszarach
kory nowej – np. samoocena, planowanie,
autorefleksja, zachowania społeczne.
Kora mózgowa zbudowana jest z dwóch
półkul połączonych spoidłem wielkim.
Każda z półkul steruje ruchami, odbiera
bodźce
(np.
dotykowe,
wzrokowe)
z
przeciwnej strony ciała. W budowie i funkcji
półkul występuje asymetria. Każda z nich
jest wyspecjalizowana w kontroli rożnych
funkcji
motorycznych
i
aktywności
psychicznych.
Najczęściej:
•
Lewa półkula odpowiada za logiczno-
racjonalne
widzenie
świata.
Pomaga
porządkować doświadczenia i analizować,
odpowiada za postrzeganie szczegółów, części,
przetwarzanie języka i wzorów linearnych.
Informacje porządkowane - w sposób analityczno-
sekwencyjny. W porównaniu z prawą półkulą ma ona
więcej połączeń z nową korą mózgową.
• Prawa półkula przetwarza informacje w sposób
całościowy, odpowiada za myślenie symboliczne,
odbiera obraz, rytm, emocje. Myślenie przy
użyciu prawej półkuli ma charakter syntetyczny.
Półkula prawa ma więcej połączeń z układem
limbicznym i pniem mózgu niż półkula lewa.
Badania obrazowania mózgu wykazały, że np.
podczas stanów lęku występuje zwiększenie
aktywności prawej półkuli mózgowej i struktur
podkorowych po prawej stronie
Dla prawidłowego procesu myślenia oraz
innych czynności psychicznych, konieczna
jest koordynacja pracy dwóch półkul,
gdyż informacje odbierane z każdej z nich -
wzajemnie się uzupełniają.
Z asymetrią mózgu łączy się pojęcie
lateralizacji,
czyli
„przewagi
jednej
strony ciała podczas wykonywania
czynności
ruchowych”
(Bogdanowicz,
1991).
Przewaga
funkcjonalna
-
dotyczy
narządów parzystych (oka, ucha, ręki,
nogi). Każda półkula steruje ruchami,
odbiera bodźce dotykowe, słuchowe czy
wzrokowe z przeciwnej strony ciała.
W pierwszych latach życia dziecka w jego
mózgu zapisane zostają informacje,
która część ciała i który narząd będzie
pełnił
rolę
dominującą,
a
który
uzupełniającą.
Na
przykład,
gdy
dziecko
podczas
jedzenia lub pisania posługuje się
prawą ręką, to druga zapewnia mu
lepsze warunki przy wykonywaniu tej
czynności np. podtrzymuje talerz, zeszyt.
Koordynacja ruchowa obu rąk pozwala
osiągnąć wyższą precyzję i ekonomię
ruchów.
Podczas wykonywania wielu czynności
manipulacyjnych
np.
pisanie,
malowanie, wycinanie - ważna jest nie
tylko współpraca kończyn górnych ale i
tzw. układ „ręka–oko”. Odgrywa on
istotną rolę w rozwoju motorycznym
człowieka,
w
tym
w
czynnościach
składających się na pisanie i czytanie.
W wykonywaniu innych złożonych czynności
ruchowych np. jazda na rowerze - musi
nastąpić koordynacja pracy oka, ręki i
nogi. Sprzyja temu dominacja narządów
po
jednej
stronie
(lateralizacja
jednostronna).
Struktury układu limbicznego należą w
rozwoju ewolucyjnym do form pośrednich
pomiędzy pniem mózgu a nową korą
mózgową.
Biorą one udział w procesach uczenia
się i zapamiętywania oraz w procesach
emocjonalno-motywacyjnych.
Istotną rolę odgrywa tu hipokamp, który
posiada liczne połączenia z korą mózgową i
strukturami podkorowymi. Reguluje on
procesy
poznawcze
i
emocjonalne,
selekcjonuje bodźce na ważne i mniej
ważne w danej chwili, w zależności od
aktualnych potrzeb organizmu. Dzięki
hipokampowi
dochodzi
do
szybkiego
uczenia
się
ważnych
i
nowych
szczegółów, posiada on też zdolność do
uzupełniania
informacji
niepełnych
(Spitzer, 2008).
Ciało migdałowate wchodzące w skład
układu
limbicznego odpowiada za wczesne
wspomnienia
oraz doświadczenia emocjonalne.
Zmiany w układzie nerwowym w różnych
okresach
rozwoju ontogenetycznego
Schemat układu nerwowego i jego podział na
części zakodowany jest genach.
Umożliwia
to
rozwój
struktur
układu
nerwowego już w okresie prenatalnym.
Dalszy ich rozwój dokonuje się w kolejnych
etapach
życia
w
wyniku
procesów
wzrastania, dojrzewania i uczenia się.
Zmiany na poziomie neuronów
Proces rozwoju neuronów rozpoczyna się od
proliferacji (namnażania się komórek
nerwowych), po której następuje ich
migracja, różnicowanie i dojrzewanie.
W procesie dojrzewania:
• Dendryty ulegają licznym rozgałęzieniom,
niektóre z nich pokryte zostają niewielkimi
wypustkami,
zwanymi
kolcami
dendrytycznymi, dzięki czemu zwiększa
się liczba informacji, którą komórka
może odebrać.
• Neurony łączą się z innymi neuronami.
Jest to możliwe dzięki synaptogenezie,
czyli
tworzeniu
synaps.
Neurony
w
początkowym okresie życia wytwarzane są
w nadmiarze. Komórki, którym nie udało się
wytworzyć połączenia synaptycznego z
innymi
komórkami
lub
narządami
docelowymi albo które są bardzo słabe,
ulegają
programowanej
śmierci
(apoptozie).
Sieć
neuronalna
ulega
reorganizacji,
co
poprawia
jej
funkcjonowanie.
• Aksony zwiększają swoją długość i
objętość oraz ulegają mielinizacji. Dzięki
temu
zwiększa
się
prędkość
przewodzenia impulsów, możliwe staje
się precyzyjne wykonywanie równocześnie
wielu czynności.
Opisane zmiany w procesie dojrzewania
wykazują rożne nasilenie w poszczególnych
okresach życia i w rożnych obszarach
mózgu.
W okresie rozwoju prenatalnego, w
pierwszych 3 miesiącach, tworzy się
większość neuronów. Od 2 miesiąca
wędrują one do odpowiednich obszarów
mózgu, najpierw do jego najstarszych
ewolucyjnie struktur, a następnie do
młodszych.
Po urodzeniu u noworodka stwierdza się
odruchy bezwarunkowe (niezbędne do
życia, atawistyczne).
W trakcie kolejnych miesięcy życia ulegają
one zanikowi lub stanowią podstawę
rozwoju odruchów warunkowych.
Jest to możliwe dzięki tworzeniu się
połączeń pomiędzy pniem mózgu a
układem limbicznym i korą mózgową.
Około 7 miesiąca większość komórek
znajduje się już na właściwym miejscu.
Najpóźniej - proces ten kończy się w korze
nowej.
Proces synaptogenezy i mielinizacji w tym
okresie dokonuje się głownie w pniu mózgu
i w ośrodkach odpowiedzialnych za
podstawowe funkcje życiowe organizmu
np. oddychanie, ssanie, sen.
Powstające tam sieci neuronalne - ulegają w
dalszych okresach reorganizacji.
Zmiany
genetyczne
oraz
działanie
czynników toksycznych, które zaburzają
proces tworzenia lub migracji komórek
układu nerwowego w okresie prenatalnym -
mogą
być
przyczyną
niedorozwoju
umysłowego.
W okresie postnatalnym liczba nowych
neuronów zwiększa się już w niewielkim
stopniu, głównie w móżdżku i hipokampie.
Masa mózgowia zwiększa się przede
wszystkim
w
wyniku
zwiększania
się
rozmiarów
neuronów
i
komórek
glejowych.
Po urodzeniu dziecka proces tworzenia
synaps jest bardzo dynamiczny i w
pierwszych latach jego życia liczba
połączeń w mózgu znacznie przewyższa
liczbę
połączeń
w
mózgu
osoby
dorosłej.
Wiele tych „nadmiarowych” połączeń
zostaje
wyeliminowanych
w
późniejszych okresach życia.
Dzięki temu wzmocnieniu - mielinizacji
ulegają tylko te połączenia, które były
genetycznie
zaprogramowane
(związane
z
dojrzewaniem)
i
które
utworzyły
sieci
neuronalne
pod
wpływem uczenia się.
Zmiany budowy układu nerwowego
W okresie prenatalnym - rozwój mózgu
człowieka jest ewolucyjny.
• pierwszych 6 tygodniach wykształcają
się
struktury
charakterystyczne
dla
kręgowców niższych, następnie formują się
struktury występujące tylko u ssaków,
• od 20 tygodnia wykształcają się struktury
swoiste dla naczelnych, a w ostatnich
tygodniach te, które są charakterystyczne
dla gatunku ludzkiego.
Wykształcenie układu nerwowego z
jednej komórki to proces skomplikowany,
kontrolowany przez ok. 40% wszystkich
genów człowieka.
Po zapłodnieniu zygota ulega licznym
podziałom komórkowym. W ich wyniku
powstają trzy listki zarodkowe: ektoderma,
endoderma i mezoderma.
Tkanka nerwowa rozwija się z ektodermy
(zewnętrznego listka zarodkowego).
W jej części grzbietowej, ok. 16 tygodnia
tworzy się płytka nerwowa, która ok. 28
tygodnia
przekształca
się
w
cewę
nerwową, będącą zawiązkiem OUN.
Ściana cewy nerwowej, na początku
jednowarstwowa,
przekształca
się
w
wielowarstwową. Jej komórki dalej dzielą się
i różnicują w kierunku neuronów i
komórek glejowych.
Zawiązkiem
mózgu
jest
pęcherzyk
powstający
w
przedniej
części
cewy
nerwowej.
W 4 tygodniu różnicuje się on na
przodomózgowie,
śródmózgowie
i
tyłomózgowie.
W
kolejnych
tygodniach
z
przodomózgowia
rozwija
się
kresomózgowie i międzymózgowie a z
tyłomózgowia – most i rdzeń przedłużony.
W obrębie międzymózgowia wykształca się
wzgórze i podwzgórze. W dalszym okresie
powstaje móżdżek i kolejne struktury
mózgowia oraz intensywnie rozwija się
kresomózgowie,
które
zaczyna
dominować wielkością nad pozostałymi
częściami mózgu.
W okresie postnatalnym dynamiczne
tempo rozwoju mózgu utrzymuje się do
ok. 10 r.ż.
• W momencie narodzin mózg dziecka
stanowi 25% objętości mózgu osoby
dorosłej,
• w 6 m.ż. – już 50%,
• w wieku 2,5 lat – 75%,
• a w wieku 5 lat – 90% (Sadowski, 2005).
Rozwój mózgu w okresie postnatalnym
nie jest równomierny. Zmiany mają rożne
tempo, zgodne z własnym programem
rozwojowym.
Niektóre
obszary
przodomózgowia
pozostają niedojrzałe po urodzeniu, ale
już w 7–8 m.ż. wykazują aktywność
charakterystyczną dla mózgu osoby
dorosłej.
Ma
to
ścisły
związek
z
nabywaniem
przez
dziecko
nowych
umiejętności ruchowych.
Inne obszary mózgowia osiągają pełną
dojrzałość dopiero w późniejszych latach
życia.
W pierwszych latach życia doskonali się
czynność
móżdżku,
który
odbiera
informacje
ze
wszystkich
receptorów
czuciowych
oraz
sygnały
z
okolic
przodomózgowia kontrolujących czynności
ruchowe.
Na podstawie informacji czuciowej i
ruchowej
móżdżek
uczestniczy
w
koordynacji ruchowej.
• Starsza ewolucyjnie - część móżdżku
kontroluje utrzymanie wyprostowanej
postawy ciała, wspinanie, bieganie.
• Młodsza jego część związana jest z
wyższym korowym poziomem OUN i
odpowiada za sprawność, precyzję,
koordynację ruchów związanych z
tańczeniem, pisaniem, wykonywaniem
ruchów precyzyjnych.
Dzięki temu dziecko nabywa i doskonali
rożne umiejętności ruchowe.
W pierwszych latach życia dokonują się
też inne ważne zmiany:
•
Dojrzewają
struktury
układu
limbicznego i analizatorów wzrokowych,
słuchowych i czuciowych znajdujących się
w ośrodkach korowych.
Pod wpływem czynników genetycznych
oraz doświadczeń w okresie tym doskonali
się współpraca pomiędzy rożnymi poziomami
mózgowia;
• Rozwija się lateralizacja. Praworęczność
zwykle ustala się ok. 2–3 r.ż., a leworęczność
– w wieku 3–4 lat. Ostatecznie, dominacja
czynności ruchowych ustala się u większości
dzieci do 6 r.ż. U niektórych proces ten może
przebiegać z opóźnieniem lub dominacja
wcale się nie wykształca.
Zaburzenia w procesie lateralizacji mają
związek z występowaniem u dzieci i osób
dorosłych trudności z czytaniem i pisaniem
(Bogdanowicz, 1991).
• Różnicuje się czynność obu półkul -
półkula prawa zaczyna rozwijać się i
powiększać między 4–7 r.ż., półkula lewa –
poźniej: między 7–9 r.ż.
Dzięki dojrzewaniu ciała modzelowatego
(ciało modzelowate tzw.spoidło wielkie - jest
to skupisko włókien nerwowych łączące ze
sobą dwie półkul) -poprawia się wymiana
informacji pomiędzy obiema półkulami.
W okresie dojrzewania i wczesnej
dorosłości jako ostatnia rozwija się kora
czołowa. W okresie tym objętość mózgu nie
zmienia się, ale zwiększa się ilość istoty
białej w korze czołowej i zmniejsza się w
niej gęstość synaps.
Istotę
białą
tworzą
głównie
aksony
posiadające osłonkę mielinową. Istota szara
składa się z ciał komórek nerwowych,
dendrytów i nielicznych aksonów.
Zmiany
wpływają
na
szybkość
przewodzenia
w
niej
impulsów
nerwowych.
Kora czołowa odpowiada za funkcje
wykonawcze: hamowanie niewłaściwego
zachowania, planowanie, wybór działań,
utrzymywanie informacji w pamięci,
wykonywanie
równocześnie
dwóch
rzeczy.
Efektem zmian w korze czołowej w okresie
dorastania
jest
poprawa
kontroli
zachowań i lepsze planowanie zadań.
W okresie dorosłości w korze mózgowej
dochodzi głównie do tworzenia nowych
synaps.
Wyniki najnowszych badań wskazują, że w
pewnych
obszarach
mózgu,
np.
hipokampie i poduszce węchowej, mogą
tworzyć się nowe komórki nerwowe.
W
porównaniu
z
okresem
młodości
pogarsza się zdolność przechowywania
nowych informacji.
W okresie starzenia dochodzi do wielu
zmian w czynności układu nerwowego:
zaburzeniu ulega proces przekazywania
informacji
między
komórkami
nerwowymi, wydłuża się czas reakcji,
zmniejsza się sprawność niektórych
receptorów,
następuje
degeneracja
połączeń synaptycznych.
Zmiany te nie zachodzą jednakowo we
wszystkich strukturach mózgu, głownie
dotyczą kory mózgowej, hipokampa i
móżdżku.
Do najczęstszych następstw tych zmian
należą:
zaburzenie
pamięci
krótkotrwałej, spowolnienie ruchów,
trudności w koncentracji i zmniejszenie
zdolności
skupiania
się
na
kilku
rzeczach jednocześnie.
Wśród specjalistów trwają spory dotyczące
tego, czy zmiany te wynikają z chorób
występujących u osób w wieku podeszłym,
czy można je uznać za objawy „naturalnego”
procesu starzenia.
Jednocześnie,
wbrew
wcześniejszym
doniesieniom,
najnowsze
badania
(Sacharczuk, 2005) wykazały, że w tym
okresie u osób uczących się tworzą się
nowe
połączenia
w
strukturach
biorących udział w zapamiętywaniu.
Plastyczność mózgu
Pojęcie plastyczności mózgu wprowadził
do fizjologii polski uczony, Jerzy Konorski, w
1948 r., przyjmując, że jest to zdolność
neuronów do ulegania trwałym zmianom
w procesie uczenia się.
Obecnie przyjmuje się, że plastyczność
mózgu:
• zachodzi we wszystkich okresach rozwoju
osobniczego człowieka,
• umożliwia uczenie się, zwiększa szansę
przetrwania i jest podstawą aktywności
kompensacyjnej w przypadku uszkodzenia
mózgu,
• obejmuje różne poziomy aktywności
mózgu:
komórkowe,
fizjologiczne,
funkcjonalne (Matthews, 2000).
Wyróżnia się trzy postacie plastyczności
mózgu:
1. Plastyczność rozwojowa - zmiany
plastyczne
powstają
w
pewnych
okresach rozwoju ontogenetycznego
(tzw. okresach sensytywnych), w których
organizm jest szczególnie wrażliwy
(podatny)
na
specyficzne
formy
stymulacji.
W obrębie pewnych struktur mózgowych
proces
ten
może
przebiegać
prawdopodobnie
poza
okresami
sensytywnymi, ale z dużo mniejszą
intensywnością
i
według
innej
strategii;
2. Plastyczność związana z uczeniem się
- u osób uczących się, w strukturach
mózgu
biorących
udział
w
zapamiętywaniu
powstają
nowe
połączenia między synapsami. Proces ten
może dokonywać się przez całe życie.
Wcześniej sądzono, że zmiany te nie
występują u osób dorosłych.
Obecnie istnieją dowody na to, że
połączenia nerwowe i obszary reprezentacji
korowej (tzw. mapy korowe) są stale
remodelowane w wyniku aktywności
człowieka.
Na
przykład
mapy
korowe
funkcji
wzrokowych, słuchowych, czuciowych i
ruchowych mogą być modyfikowane przez
uczenie się także po uszkodzeniach
mózgu.
Ćwiczenia
doskonalą
umiejętności
motoryczne,
percepcyjne,
ułatwiają
lepsze zapamiętywanie.
Towarzyszy
im
przeorganizowanie
obszarów kory mózgowej aktywnej podczas
ćwiczeń i wzmacnianie synaps biorących
udział w tym procesie.
Przykładem
są
zmiany
w
korowej
reprezentacji palców rąk, stwierdzane
m.in. u osób, które posługiwały się alfabetem
Braille’a lub które nauczyły się grać na
instrumencie.
3.
Plastyczność
kompensacyjna
(naprawcza). W przypadku uszkodzenia
pewnych struktur mózgu umożliwia ona
częściowe
lub
nieraz
całkowite
przywrócenie utraconej funkcji mózgu.
Na plastyczność kompensacyjną ma wpływ
wiele czynników, które powodują, że ma ona
charakter indywidualny (Herzyk, 2009).
W
dużym
stopniu
zależy
ona
od
predyspozycji
genetycznych,
które
kształtują zasady aktywności mózgu.
Zdolność
do
zmian
plastycznych
zmniejsza się wraz ze specjalizacją
strukturalną
i
funkcjonalną
poszczególnych obszarów mózgu. Im
bardziej złożone funkcje w rozwoju filo- i
ontogenetycznym pełni dana struktura
mózgu, tym bardziej złożona jest
specjalizacja
i
tym
bardziej
ograniczona jest plastyczność.
Potwierdzają to obserwacje dzieci, które
mimo urazu lewej połkuli opanowywały
wiele zdolności językowych, typowych
dla większości dzieci w danym wieku. U
osób dorosłych podobny uraz powoduje
objawy afazji (Borkowska, Domańska, 2006).
Plastyczność naprawcza zależy również
od gęstości połączeń wewnątrz danej
sieci neuronalnej, wielkości uszkodzenia i
wrażliwości
danego
obszaru
na
uszkodzenie. W rozległym urazie mózgu u
dziecka powrót do zdrowia jest wolniejszy
niż u osoby dorosłej, ponieważ jego
następstwo
to
-
nieprawidłowe
ukształtowanie sieci odpowiedzialnej za wiele
ważnych funkcji (dekompensacja). U osoby
dorosłej sieć taka jest już ukształtowana i
ulega
tylko
reorganizacji,
poprawa
utraconych funkcji jest szybsza.
U
czenie
się,
obok
wzrastania
i
dojrzewania,
stanowi
podstawowy
mechanizm rozwoju człowieka (Turner,
Helms, 1999; Włodarski, 1996).
W procesie wzrastania i dojrzewania
następuje realizacja zawartego w genach
ogólnego programu rozwoju człowieka
(uczenie
gatunkowe
=
pamięć
gatunkowa).
Proces uczenia się, podczas którego
każdy nabywa umiejętności, wiedzę, normy
zachowań, przekonania, ma charakter
indywidualny.
W praktyce wzrastanie, dojrzewanie i
uczenie się są ze sobą powiązane. Wraz z
wzrastaniem i dojrzewaniem wielu narządów
i
układów
organizmu
człowieka,
a
szczególnie
układu
nerwowego
-
zwiększają się możliwości uczenia się.
Szczególną właściwością człowieka jest
uczenie się pisania i czytania, dzięki
którym możliwe jest gromadzenie dużej
ilości
wiedzy,
która
może
być
przekazywana kolejnym pokoleniom.
Biorąc pod uwagę czas, w jakim nastąpił
rozwój
gatunku
ludzkiego,
zdolność
czytania i pisania jest stosunkowo
nowa.
W uczeniu się bardzo ważną rolę odgrywają
analizatory.
Analizator
to
zespół
elementów
nerwowych, które umożliwiają odbiór i
analizę
bodźców
ze
środowiska
zewnętrznego i wewnętrznego. Wyróżnia się
analizatory wzrokowe, słuchowe, węchowe,
dotykowe, kinestetyczne (Okoń, 2007).
U człowieka największe znaczenie mają
analizatory
wzrokowy
i
słuchowy.
Informacje
odebrane
ze
środowiska
zewnętrznego
przy
ich
udziale,
zapamiętywane we wczesnych okresach
życia,
stanowią
podstawę
do
rozpoznawania, szybkiego reagowania
lub uczenia się zachowań dostosowanych
do aktualnych potrzeb organizmu w
późniejszych okresach życia.
Człowiek
w
rozwoju
filogenetycznym
wykształcił mechanizmy, które pozwalają
mu szybko reagować na zmiany w
otoczeniu i w jego organizmie, które
zagrażają jego zdrowiu i życiu.
Dokonuje się to często w sposób
automatyczny z udziałem najniższych
struktur mózgu.
W
rozwoju
osobniczym
człowiek
podlega działaniu wielu czynników, które
nie występowały w czasach życia przodków
i dlatego, aby dostosować się do
otaczającego świata, musi ciągle uczyć
się nowych zachowań.