Słowniki językowe
Słowniki językowe- wydawnictwa informacyjne
podające wiadomości o słowach, ich pochodzeniu,
znaczeniu, formach gramatycznych, wymowie,
odpowiednikach w innych językach itp.
Wyróżnia się dwie grupy słowników językowych :
słowniki przekładowe i narodowe.
Słowniki narodowe obrazują zasób słów używanych na
obszarze jakiegoś terytorium, najczęściej danego kraju.
Słownik języka polskiego
Warszawa : Państwowe Wydawnictwo “Wiedza Powszechna”,
1958 r.
redaktor naczelny Witold Doroszewski
11 tomów
prace nad słownikiem trwały od 1950-58 roku
zasięg czasowy : od połowy XVIII- do połowy XX wieku
źródła: “Niebo w płomieniach” Parandowskiego, “Noce i
dnie” Dąbrowskiej, “Dziewczęta z Nowolipek”
Gojawiczyńskiego i ok. 3 000 innych pozycji.
układ alfabetyczny
źródło z którego można dowiadywać się co dane
słowa/wyrazy znaczą , w jakich funkcjach każdy z nich bywa
używany, jaki jest stosunek wyrazów jednych do drugich
Zawiera:
-Wstęp: 1.) Krótka charakterystyka dotychczasowych
( wydanych do 1958 r.) słowników języka polskiego
2.)Opis pracy praktycznej nad słownikami językowymi
3.)Opis pracy nad samym słownikiem
-Tabele z formami fleksyjnymi występującymi w języku
polskim
-Wykazy skrótów (źródła oraz dzieła pomocnicze; dzieła
pomocnicze obce; wyrazów, terminów, kwalifikatorów;
skrótów spotykanych w cytatach; znaków)
-Definicje słów
W słowniku znajdują się :
-rzeczowniki, czasowniki, imiesłowy
-nazwy geograficzne
-formy potencjalne (słowa występujące w j. polskim
sporadycznie)
-związki frazeologiczne i przysłowia powszechnie
stosowane (oznaczone kwalifikatorami)
-wyrazy zdrobniałe, zgrubiałe ( o ich umieszczeniu
decyduje fakt ich powszechnego użycia)
Typy definicji:
1.)realnoznaczeniowa- wyjaśnienie znaczenia hasła bez
odwoływania się do jego budowy słowotwórczej
2.)strukturalno-znaczeniowa- wyjaśnienie znaczenia
hasła wraz z budową słowotwórczą i sprecyzowaniem
znaczenia hasła w stosunku do słowa od którego
pochodzi
3.)strukturalna- wyjaśnienie znaczenia hasła wraz z
budową słowotwórczą
4.)zakresowa- wskazuje na zakres ilości znaczeń danego
słowa
5.)synonimiczna- przytaczanie synonimów jako
wyjaśnień hasła
6.)gramatyczna- określa hasło jako kategorię
gramatyczną
Budowa hasła:
1.Podstawowe znaczenie hasła w języku dzisiejszym 2.
Znaczenie współczesne mniej powszechne. 3. Znaczenia
specjalne, przestarzałe i dawne, oznaczone
kwalifikatorami
Odsyłacze:
1.)Niewartościujące
2.)Wariantów słowotwórczych
3.)Haseł przestarzałych, dawnych i gwarowych
4.)Odpowiedników leksykalnych
5.)Do znaczenia hasła podstawowego
6.)Do słowników języka polskiego Lindego, wileńskiego i
warszawskiego
Słownik języka Adama Mickiewicza
red. nacz. Konrad Górski, Stefan Hrabec
Wrocław – Warszawa – Kraków : ZN im. Ossolińskich,
Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1962-1983
Komitet redakcyjny: przew. Kazimierz Wyka
Dzieło językoznawcze; rejestruje wszystkie wyrazy
zawarte w drukowanej i rękopiśmiennej spuściźnie
poety (także listy, artykuły z czasopism, nawet luźne
notatki, dedykacje itp.).
Dzieło składa się z 11 tomów. Do tomu XI dołączony jest
suplement – errata.
Hasła
Hasłami artykułów słownikowych, ułożonych w porządku
alfabetycznym są oddzielne wyrazy występujące u
Mickiewicza, przy czym za oddzielne wyrazy uważa się
słowa różne pod względem znaczeniowym i formalnym
(homonimy rozróżnia się jako dwa oddzielne wyrazy).
Każde hasło jest ilustrowane cytatami z dzieł poety.
Każde hasło, będące odmienną częścią mowy, zostało przed
częścią semantyczną, opatrzone w pełny wykaz jego form
fleksyjnych.
Każdy wyraz jest objaśniony pod względem znaczeniowym.
Każdy artykuł słownikowy zawiera liczby statystyczne
odnoszące się do ilości wypadków występowania wyrazu w
ogóle, ilości jego odmian, etc.
Hasło składa się z kilku
części:
1.Część gramatyczna:
–
Specyfikacja gramatyczna wyrazu występującego w
haśle, a podlegająca na zakwalifikowaniu wyrazu do
jednej z części mowy za pomocą odpowiedniego skrótu.
– Z wykazu form fleksyjnych wyrazów odmiennych,
zapisanych z uwzględnieniem brzmienia fonetycznego
2. Część semantyczna – słownik odróżnia poszczególne
znaczenia, gdy wyraz występuje co najmniej w dwu
znaczeniach, lub gdy występuje w znaczeniu dziś nie
znanym.
3. Część frazeologiczna, objęta objaśnieniami.
Niektóre hasła są bardzo obszerne, np. głoska, litera A
zajmuje 19 stron.
SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO
PWN
t.1-3, Warszawa 2002, red. nauk. Mieczysław Szymczak
Pierwsze wydania w latach 1978-1981
Największe tego rodzaju wydawnictwo dostępne w sprzedaży
Zawiera ponad 100 tys. znaczeń w 80 tys. haseł, w tym wyrazy
i wyrażenia używane powszechnie oraz liczne terminy
specjalistyczne znane także poza kręgiem specjalistów
Podaje frazeologię, inne związki wyrazowe (ok. 25 tys.),
zwięzłe przykłady użycia, szczegółowe informacje fleksyjne, a
także kwalifikatory zakresowe i stylistyczne, najważniejsze
synonimy i podstawowe informacje etymologiczne
Jest to słownik normatywny – ma stanowić pomoc w
rozstrzyganiu wątpliwości językowych dla osób uczących się,
nauczycieli, redaktorów, publicystów publicystów tłumaczy
Wydanie z 2002 roku – wydanie scalone
Zawartość słownika
Słownictwo współczesne typu ogólnego oraz słownictwo z
różnych dziedzin w zakresie,w jakim interesuje ono
niespecjalistów;
słownictwo niewspółczesne tylko wtedy, gdy związek ze
współczesnością nie został zerwany
Budowa hasła
Artykuł hasłowy obejmuje:
1)
wyraz hasłowy
2)
wskazówki
dotyczące
wymowy
(w
wypadkach
wątpliwych)
3)
formy fleksyjne (odmiany wyrazów)
4)
definicje znaczeń
5)
przykłady użycia wyrazu hasłowego (w poszczególnych
znaczeniach)
6)
terminy wielowyrazowe, związki frazeologiczne i ich
definicje
7)
przysłowia
8)
przenośnie (definiowane lub nie)
9)
objaśnienia etymologiczne
Hasła uporządkowane alfabetycznie, tylko niektóre hasła
przymiotnikowe lub czasownikowe stanowią tzw. hasła
podwójne
Łączenie
czasowników
niedokonanych
z
dokonanymi
różniącymi się znaczeniowo tylko aspektem, np. zanieść –
zanosić
Nie łączenie w pary czasowników niedokonanych różniących
się sufiksem (np. stać i stawać) i czasowników niedokonanych
z dokonanymi różniących się prefiksem (np. bagatelizować –
zbagatelizować)
Występowanie haseł połączonych spójnikiem albo
Forma hasłowa przymiotnika poszerzona o rodzaj żeński i
nijaki, jeśli zachodzą wymiany głoskowe, np. winien, winna,
winno
Uwzględnienie przymiotników od nazw własnych tylko ze
względu na objaśniane związki wyrazowe, np. pięta
achillesowa
Jako hasła podane także bardziej produktywne prefiksy oraz pierwsze
człony wyrazów złożonych, występujące seryjnie, takie jak: na-, wy-;
biało-, samo-; arcy-, pro-, re-; hydro-, tele-
Homonimy podane jako odrębne hasła, poprzedzone cyfrą rzymską,
np.
I bal – zabawa taneczna,
II bal – obrobiony pień drzewa
Jako podhasła występują:
• - wyrażenia różniące się od hasła głównego funkcją
gramatyczną, np. hasło stołowy – przym. od stół, podhasło
stołowy w użyciu rzeczown. – pokój stołowy
• - zleksykalizowane wyrażenia przyimkowe występujące w
funkcji przysłówka lub przyimka, np. cichy – po cichu
• - formy czasowników z zaimkiem się, np. myć – myć się
Warianty słowotwórcze, fonetyczne i pisowniowe haseł jako odrębne
hasła
Inne odesłania – w miejscu alfabetycznym hasła, które są opracowane
w haśle podwójnym lub potrójnym na drugim lub trzecim miejscu, lub
hasła łączone za pomocą spójnika albo, także wyrażenia przyimkowe
stanowiące podhasła rzeczownika lub przymiotnika
Kwalifikatory
Charakterystyka wyrazów pod względem:
• a)
chronologicznym (np. przestasz., daw.)
• b)
geograficznym (np. reg.)
c) stylistycznym (np. pot., żart., obelż.)
• d)
środowiskowym (kwalifikatory specjalności,
np. bot., fiz., med., praw., żegl.; gw. miejska;
środ.)
umieszczone są przed definicją znaczenia wyrazu; jeśli
pod danym znaczeniem hasła występuje kilka terminów
z tej samej specjalności, kwalifikator umieszczony tylko
przed pierwszym terminem
Wymowa
Podawana bezpośrednio po haśle; umieszczana tylko przy:
• wyrazach obcych zachowujących pisownie oryginalną,
np. cosinus [wym. kos-inus]
• wyrazach rodzimych przy występowaniu połączeń
literowych rz, ch, dz, cz wymawianych jako dwie
samodzielne głoski, np. marznąć [wym. mar-znąć],
podziemny [wym. pod-ziemny] (litery rozdzielane
dywizem);
w wyrazach obcych akcent podany tylko, gdy jest niezgodny
z polskimi zasadami akcentowymi, np. attache [wym. atasze]
Definicje
charakter słownikowy (wyjaśniający znaczenie wyrazu)
• zawarte w jednym, rozwiniętym zdaniu
• także definicje:
strukturalnoznaczeniowe, np. szachista – ten, kto uprawia
grę szachy
strukturalne, np. spirytusowy – przym. od spirytus
gramatyczne, np. nic – zaimek przeczący <<żadna rzecz>>
Przykłady użycia wyrazów
Przytaczane
w
związkach
powszechnie
używanych,
aktualnych, typowych dla danego znaczenia, poprawnych;
wyjątek – cytaty z utworów wybitnych pisarzy polskich,
ogólnie znane, po takim cytacie w nawiasie nazwisko autora
Terminologia wielowyrazowa, frazeologia
Termin lub związek wyrazowy o charakterze terminu
* terminy dwuwyrazowe nie łączące się z żadnym z
wyodrębnionych w haśle znaczeń (na końcu artykułu
hasłowego)
a), b), c)… definicje związków wyrazowych mających
więcej niż 1 znaczenie
fraz. – związki frazeologiczne, podawane po grupie
terminów związek frazeologiczny
przysł. – przysłowia
przen. – przenośnie (znaczenia przenośne)
Objaśnienia etymologiczne
Najczęściej tylko wskazanie języka, z jakiego pochodzi wyraz, na końcu
artykułu hasłowego w łapkach pojedynczych < >, w ciągu, antykwą;
Skrót nazwy języka poprzedzony przyimkiem “przyimkiem”, gdy:
• bezpośrednie zapożyczenie jest wątpliwe, np. amen <z hebr.>
• wyraz hasłowy ma inne znaczenie niż wyraz obcy będący jego
źródłem, np. atom <z gr.>
• wyraz hasłowy jest wyrażeniem złożonym zparu członów
pochodzących z tego samego języka obcego, np. kardiologia <z
gr.>;
inne formy zapisu pochodzenia:
np. festiwal <fr. z łc.>
patefon <fr. + gr.>
radar <skrót. ang.>
perm <od nazwy miasta>
balkon <fr., wł.>
W słowniku zamieszczone są także objaśnienia form fleksyjnych,
objaśnienia skrótów i znaków występujących w słowniku
TAJEMNICE GRYPSERKI
– Maciej Szaszkiewicz, Kraków, 1997
Składa się z dwóch części.
Część I – Obraz podkultury więziennej
Rozdział 1
System komunikacji grupowej, gwara więzienna
Rozdział 2
System wartości i norm grupowych, kodeks grypserki
Rozdział 3
Hierarchia grupowa
Rozdział 4
Poczucie odrębności grupowej
Rozdział 5
Zjawisko samoagresji i symulowania
Rozdział 6
Tatuaże
Rozdział 7
Wytwory uczestników podkultury więziennej
Rozdział 8
Przejawy podkultury więziennej na tle przemian
ostatnich lat.
Część II – Słownik gwary więziennej
Jest to pierwsza na rynku wydawniczym pozycja ukazująca
w tak znacznym stopniu zjawisko podkultury więziennej.
Książka obrazuje tą podkulturę we wszystkich
najważniejszych jej przejawach. Napisana jest w
przystępnej formie – może zainteresować zarówno
profesjonalistów zajmujących się tą dziedziną, jak również
kręgi czytelników kierujących się jedynie ciekawością.
Część II – słownik gwary więziennej pomyślany jest jako
słownik jednorodny, odrębny od słownictwa innych odmian
języków podkultury. W słowniku znalazły się obok
więziennych najczęściej używane przez grypsujących
terminy przestępcze, a wśród nich wyrażenia gwary
złodziejskiej. Uwzględniono tu też charakterystyczne dla
języka grypserskiego występowanie synonimów. Hasła
główne zaznaczone są pogrubioną czcionką, natomiast
hasła podrzędne i synonimy kursywą.
Słownik gwar polskich
Zbieranie materiałów do nowego Słownika gwar polskich
zapoczątkował jeszcze przed I wojną światową prof.
Kazimierz Nitsch, który kierował pracami nad nim do r.
1958. Gromadzenie materiału odbywało się jednak bardzo
powoli. Dopiero w roku 1953, kiedy utworzono specjalną
Pracownię Atlasu i Słownika Gwar Polskich PAN nastąpiło
znaczne nasilenie prac nad słownikiem. Historia prac nad
słownikiem może wydawać się długa, w istocie jednak
prace trwały najwyżej 15 lat.
Słownik gwar polskich opracowywany jest przez Zakład
Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN oraz
wydawany przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Słownik wydawany jest od 1982 r. Do tej pory ukazało się 6
tomów:
Tom I A – Bąda pod kierunkiem Mieczysława Karasia
Tom II Bąk – Brzód pod kierunkiem Jerzego Reichana
Tom III Brzódźga – Choineczka j.w.
Tom IV Choiniak – Czarnutki j.w.
Tom V Czarny – Dojrzewanie (się) j.w.
Tom VI Dojrzewanie – Dużny pod kierunkiem Joanny
Okoniowej
Tomy 1-5 składają się z 3 zeszytów, 6 tom natomiast z 4 zeszytów.
Zasięg czasowy słownika obejmuje słownictwo ludowe
zgromadzone na przestrzeni XIX i XX w. Zasięg geograficzny
obejmuje słownictwo dialektów polskich.
Słownik gwar polskich ma charakter dyferencyjny, co oznacza,
że nie zawiera on wszystkich wyrazów, jakie występują w
gwarach polskich, lecz tylko tę warstwę słownictwa ludowego,
która jest dla dialektów typowa. Zawiera nie tylko odmienności
typu leksykalnego, tj. wyrazy nie znane polszczyźnie
literackiej, ale także wyrazy, które różnią się od ogólnych
znaczeniem formą w najszerszym tych słów rozumieniu.
W Słowniku znalazły się:
- wyrazy identyczne z językiem literackim, posiadające
jednak typowo gwarowe odmienności formalne i
znaczeniowe:
* o odmiennym charakterze leksykalnym, wyrazowym
(pomija się natomiast różnice fonetyczne, jak np.
mazurzenie i gramatyczne)
* różniące się słowotwórczo, np. okopować || okopywać
- odmienne konstrukcje frazeologiczne
- wyrazy, które mają w dialektach geograficznie
zlokalizowane odpowiedniki (synonimy), np. piasta || piazda
|| głowa || łeb
- wyrazy związane ze specjalną kulturą ludową materialną i
duchową, np. nazwy części wozu, pługa
- wyrazy dźwiękonaśladowcze, wykrzykniki, przyśpiewy
- wyrazy obcego pochodzenia (niemieckiego, francuskiego),
jeśli zostały przyswojone fonetycznie i morfologicznie
Słownik gwar polskich nie obejmuje:
- słownictwa specjalistycznego (środowiskowego) np.
gwary złodziejskiej czy uczniowskiej;
- nazw osobowych i miejscowych lub też wyrazów od
nich pochodnych np. nazwy mieszkańców.
- słownictwa dziecinnego
Układ słownika
Słownik jest alfabetycznym układem:
- haseł samodzielnych (posiadających artykuły
słownikowe)
- haseł odsyłających do haseł samodzielnych
- haseł bez artykułów, poprzedzonych gwiazdkami
Hasła poprzedzone gwiazdkami nie wykazują różnic w
stosunku do języka literackiego.
Artykuł słownikowy składa się z:
- hasła
- działu form
- działu znaczeń
- działu zaświadczeń negatywnych
- odsyłaczy formalnych w obrębie artykułu
Hasło jest czołowym wyrazem każdego artykułu
słownikowego. Podawany jest w formie podstawowej
(mianownik liczby pojedynczej, bezokolicznik).
Rzeczowniki tylko w liczbie mnogiej, np. otręby, podaje
się w formie mianownika liczby mnogiej, opatrując
kwalifikatorem blp (bez liczby mnogiej). Hasła podane
są w pisowni literackiej, a nie w transkrypcji
fonetycznej. Wyrazy wspólne gwarom i pisowni
literackiej również podawane są w pisowni literackiej.
Bezpośrednio po wyrazie hasłowym tworzony jest w razie potrzeby
dział Formy lub Forma.
Jeżeli artykuł słownikowy ma wyodrębniony dział form, to
dział znaczeń poprzedzony jest tytułem Znaczenia. W
ramach tego działu podaje się kolejne jednostki
znaczeniowe. Jeśli artykuł słownikowy ma wyodrębnione
podhasło, to podaje się je po dokumentacji wszystkich
znaczeń hasła głównego. Jednostki znaczeniowe związków
frazeologicznych podaje się na końcu działu znaczeń.
Dział Geografia tworzony jest wówczas, gdy materiał
dokumentacyjny pozwalał na wyciągnięcie ogólnych
wniosków na temat zasięgu geograficznego wyrazów.
Określając zasięg geograficzny podaje się większe jednostki
geograficzne, jak np. Śląsk.
Na samym końcu poszczególnych artykułów umieszczone są
(jeśli zachodzi taka konieczność) odsyłacze do haseł pod
którymi zamieszczono związki wyrazowe zawierające dany
wyraz.
Pod każdym artykułem słownikowym podany jest jego autor.
W Słowniku gwar polskich występują odsyłacze:
- formalne:
*
będące hasłami odsyłającymi do haseł
samodzielnych
*
odsyłacze w obrębię artykułów
- znaczeniowe
- w obrębie definicji.
W 1999 r. wydano Indeks alfabetyczny wyrazów z
kartoteki Słownika gwar polskich.
Planuje się, iż słownik będzie zawierał ok. 300 000
artykułów.
Słownik gwary
studenckiej
Pomysł opracowania Słownika gwary studenckiej wysunęli Jerzy
Bartmiński, Mieczysław Buczyński i Irena Niewięgowska na II
Międzyuczelnianym Seminarium Językoznawczym w 1961 r. w
Lublinie. Słownik miał być samodzielnym dziełem wszystkich
studenckich ośrodków językoznawczych, ale prace nad nim szły
bardzo wolno, w końcu ustały. Kwestionariusze do badań gwary
studenckiej zaginęły.
W 1964 r. przeniesiono redakcję i ośrodek koordynujący z
Warszawy do Lublina. Kwestionariusze jeszcze raz powielono i
rozesłano. Zebrany materiał wymagał jednak znacznego
uzupełnienia, termin ukończenia prac został przesunięty. Sposób
gromadzenia materiałów został zmieniony. Zdecydowano wysyłać
odtąd członków lubelskiego koła do poszczególnych ośrodków. W
grudniu 1967 r. kartoteka słownika liczyła około 19 000 kartek.
Rękopis ukończono w roku 1970. Prace redakcyjne wykonali
Teresa Skubalanka i Leon Kaczmarek.
W 1974 r. pojawiło się w niektórych bibliotekach
naukowych kilkanaście zaledwie egzemplarzy
Słownika gwary studenckiej, w postaci tzw.
szczotki (odbitek drukowanych jednostronnie na
gazetowym papierze). Jednak prace nad
wydaniem słownika zostały wstrzymane z powodu
decyzji ówczesnego szefa propagandy Komitetu
Centralnego PZPR Jerzego Łukaszewicza.
Słownik gwary studenckiej / Leon Kaczmarek
; Teresa Skubulanka ; Stanisław Grabias. –
Lublin : Wydawnictwo UMCS, 1994.
Słownik ukazał się po 20 latach oczekiwania na
wydanie
Słownik gwary studenckiej zawiera materiał
zebrany od studentów wszystkich uczelni
polskich z wyjątkiem uczelni wojskowych.
Dokładną orientację daje w tym względzie
zestawienie objaśnień skrótów nazw uczelni.
Zasięg czasowy obejmuje lata od roku 1957 do
1967, a więc okres dziesięcioletni.
Słownik składa się z dwóch części: pierwsza
część zawiera całość słownictwa w układzie
rzeczowym, druga posiada układ alfabetyczny
(innymi słowy stanowi indeks alfabetyczny).
Układ rzeczowy obejmuje 16 działów, te z kolei
dzielą się na poddziały, czyli zespoły
znaczeniowe, grupujące wyrazy synonimiczne.
W tej części słownika mieszczą się artykuły
słownikowe oraz odsyłacze.
Artykuł słownikowy składa się z:
- hasła redakcyjnego (hasło nadrzędne i hasła
podrzędne)
Hasło nadrzędne jest najczęściej
jednowyrazową, ogólnopolską nazwą pojęcia
stanowiącego nazwę, wokół której grupują się
hasła podrzędne.
- hasła materiałowego
- kwalifikatorów
- cytatów
- lokalizacji
W układzie alfabetycznym hasłem jest wyraz
studencki. Symbole cyfrowe odsyłają do części
rzeczowej informując numerze hasła
redakcyjnego, litery łacińskie i greckie wskazują
podgrupy znaczeniowe. Hasła indeksowe
opatrzone gwiazdką pochodzą od autorów
słownika. Indeks odsyła od wszystkich wyrazów
pełnoznaczeniowych, będących składnikami
połączenia frazeologicznego.
Zebrany w Słowniku gwary studenckiej jest już
właściwie obrazem czasów dla dzisiejszego
studenta zamierzchłych. Przynajmniej 40 procent
wyrazów stanowią słowa współczesnemu
studenckiemu środowisku nieznane.
"Słownik staropolski"
red. S. Urbańczyk, K. Nitsch.
Kraków : Zakł. Nar. im. Ossolińskich : Instytut Języka
Polskiego Polskiej Akademii Nauk, 1953-2002
Wydawnictwo objęło 11 tomów, po 5-9 zeszytów pięciarkuszowych.
T. 1 : A-Ćwirtnia. - 1953-1955. - XXXII, 48-443 s.
T. 2 : Da-Hynszta. - 1956-1959. - [4], 1-552 s.
T. 3 : I-Kwitować. - 1960-1962. - [4], 484 s.
T. 4 : La-Mżyć. - 1963-1965. - [4], 382 s.
T. 5 : Na-Ówdzie. - 1965-1969. - [4], 721 s.
T. 6 : Pacha-Pozżenie. - 1970-1973. - [4], 574 s.
T. 7 : Póć-Rozproszyć. - 1973-1977. - [4], 560 s.
T. 8 : Rozpróchnieć-Szyszki. - 1977-1981. - [4], 596 s.
T. 9 : Ściadły-Używowanie. - 1982-1987. - [4], 510, [1] s.
T. 10 : W-Wżgim. - 1988-1993. - [4], 663, [1] s.
T. 11 : Z - Ż. - 1995-2002. - [4], 633, [3] s. - ISBN 83-04-00472-0
"Słownik staropolski" to historyczny pomnik naszej kulturalnej samodzielności.
Obejmuje cały zasób słów napisanych ręcznie do końca średniowiecza. Słownik
nie tylko wylicza te wyrazy, ale też podaje każdy z nich w związku zdaniowym.
"Słownik..." ukazał się tak późno, bo na zabytkach staropolskiego języka
zaczęto się naukowo poznawać w 2 poł. XIX w. a nadto wydawanie takiego
słownika to zadanie trudne i żmudne.
Prace nad słownikiem już w ostatniej ćwierci XIX w. rozpoczęła Polska
Akademia Nauk. Prace szły jednak wolno i opóźniały się z roku na rok. Ostatnia
faza przygotowywania słownika bardzo się przedłużała ponieważ:
-uzupełniano hasła, do których na daną formę i znaczenie podano wcześniej
tylko jeden przykład (gdy dotyczyło to wyrazów pospolitych, problemu nie było,
ale przy wyrazach niepospolitych było to czasami niezrozumiałe)
- trzeba było też wypisywać i dodawać wiele wyrazów pospolitych, które
wcześniejszy opracowywujący w pośpiechu zaczęli opuszczać.
- wyszukiwano też i dodawano łacinę, obok polskiego tekstu, w wypadkach gdy
objaśnienie łacińskie było za krótkie i mało mówiące.
- uzupełniano też niedostatki dawnych wypisów w hasłach, w których
kontekst był zbyt szczupły.
- utrudnieniem był też niski poziom naszych wydawnictw źródłowych,
gdyż mało było wydań gwarantujących dokładność odpisu
.
- przed drukiem należało też uporządkować i skompletować odsyłacze,
gdyż niektóre wyrazy miały swoje fonetyczne odmianki pod dwoma
literami.
Pomimo niedociągnięć w gromadzeniu przykładów, jest jednak słownik
który najbardziej przybliżył się do pełni.
Słownik znormalizował według dzisiejszych zasad pisownię łączną i
rozłączną, gdyż szkoda wynikająca z trudności odczytania byłaby
znacznie większa niż zysk z zachowanej wierności.
Po wstępie zamieszczony jest wykaz skrótów źródeł, ksiąg biblijnych oraz
innych skrótów i znaków.
Zakres słownika
"Słownik staropolski" obejmuje słownictwo czasów najstarszych aż po rok 1500. Wiek
XVI wejść miał już do słownika przygotowywanego przez Instytut Badań Literackich.
Większość zabytków rękopiśmiennych datowana nie była, więc gdy pojawiały się
trudności w datowaniu tekstu jeszcze do XV w. zwykle takie zabytki opuszczano.
Zaznaczyć trzeba, że słownik zawiera prawie wyłącznie słownictwo z rękopisów
ogłoszonych drukiem. Redakcja nie prowadziła własnych poszukiwań, gdyż byłoby to
ogromne przedsięwzięcie , ale jeśli już ktoś przysłał do redakcji takie znaleziska, to były
one do słownika wprowadzane.
Do słownika brano każdy wyraz z zabytku, dbając o to, aby na każdą jego formę
gramatyczną i na każde znaczenie wszedł do słownika przynajmniej jeden przykład.
Słownik nie omija też wyrazów rodzimych, ale zlatynizowanych, gdyż często
wyprzedzały one o wiele zapisy niezlatynizowane.
Słownik nie ogarnia:
- imion własnych (choć nie obyło się bez wahań w tej kwestii np. były wątpliwości czy w
konkretnym wypadku mamy do czynienia z imieniem przezwiskowym czy z wyrazem
pospolitym, podobnie z przymiotnikami od nazw miejscowych).
Ogromną trudnością okazało się odgraniczenie wyrazów polskich od czeskich,
ukraińskich czy białoruskich. Starano się więc notować tylko te wyrazy z niewątpliwie
polską fonetyką, a co do reszty nie było ścisłej konsekwencji.
UKŁAD SŁOWNIKA
"Słownik staropolski" napisany jest w układzie alfabetycznym.
HASŁO podawane jest w dzisiejszej postaci, a obok niego wszystkie
fonetyczne odmianki staropolskie w porządku alfabetycznym. Odmianki te
znajdują się też na swoich właściwych miejscach alfabetycznych, ale
zaopatrzone tylko w odsyłacz do hasła głównego - ułatwia to poszukiwania
ludziom znającym tylko współczesną polszczyznę. J eżeli postać dzisiejsza
ujęta została w nawias znaczy to, że nie jest poświadczona w przykładach.
Wyraz nie odczytany stawiany jest na swoim miejscu w alfabecie, ale
poprzedzony jest wykrzyknikiem, a gdy odczytanie jest wątpliwe po haśle
postawiony jest znak zapytania.
Po haśle, jeżeli wyraz jest odmienny i jest spora ilość przykładów, podawany
jest KATALOG FORM GRAMATYCZNYCH z przykładowymi oznaczeniami
miejsc, gdzie je można znaleźć. Podawane są w ortografii dzisiejszej, ale
brzmieniu staropolskim.
Po wykazach form jest WŁAŚCIWY ARYKŁUŁ SŁOWNIKOWY, czyli przykłady
ilustrujące znaczenie. Zazwyczaj słownik nie podaje definicji tylko dzisiejszy
synonim i odpowiednik łaciński, jeśli znaczenie słowa się nie zmieniło
podawany jest tylko odpowiednik łaciński.
Układ cytatów w obrębie jednorodnej grupy znaczeniowej jest chronologiczny, a
przykłady zachowują swoją oryginalną pisownię. Obok cytatu polskiego stoi
często łaciński odpowiednik. Po cytacie następuje oznaczenie miejsca skąd go
wzięto, czasami poprzedzone datą.
"Słownik staropolski" jest trudny. Są w nim partie pożyteczne przede wszystkim
lub wyłącznie językoznawcom, bo ortografia może sprawiać wiele kłopotów
ludziom mniej z nią obytym, ale dzięki temu właśnie jest rzetelnym
informatorem o języku staropolskim.
Słowniki specjalne:
Słowniki wyrazów obcych
Słowniki etymologiczne
Słowniki ortograficzne
Słowniki wyrazów bliskoznacznych
Słowniki frazeologiczne
Słowniki wyrazów obcych- zawierają
wyjaśnienia będących w powszechnym
użyciu słów i zwrotów pochodzenia
obcego.
– Słownik wyrazów obcych i zwrotów
obcojęzycznych z almanachem
-Władysław Kopaliński
-Warszawa : Muza S.A., 1999
-Słownik dokonuje dobory haseł wg. ich przewidywanej
użyteczności praktycznej, nie gromadzi całości obcych słów
używanych w j. polskim
-układ alfabetyczny
-starano się grupować razem sąsiadujące ze sobą hasła mające
to samo źródło językowe i opatrywać je wspólnymi
wyjaśnieniami etymologicznymi, powodując drobne odchylenia
w porządku alfabetyczny, zawsze je jednak sygnalizowano
Objaśnienia hasła:
Cz. I- wyjaśnienie znaczenia słowa za pomocą definicji,
bliskoznaczników, przekładów, kwalifikatorów i odsyłaczy
Cz. II- dzieje wyrazu, etymologia, pochodzenie
historyczne, genealogia literacka
Dodatkowo słownik zawiera:
a.
duży wybór zwrotów i cytatów obcojęzycznych
b.
wybór imion własnych z mitów, legend, historii i
literatury, które funkcjonują jako uogólnienia lub symbole
cech i idei
c.
wybór tytułów dzieł z zakresu literatury i sztuki, które
stały się pojęciami znaczącymi w literaturze
d.
dokładne informacje o adresie historycznym lub
literackim wyrazów i zwrotów
e.
morfemy słowotwórcze i elementy terminologii
naukowej
f.
uzupełnienia haseł bogatym wyborem pojęć
bliskoznacznych
g.
znaczną liczbę zwrotów i wyrazów przestarzałych
h.
szeroko rozbudowany system odsyłaczy
krzyżowych
i.
indeks skrótów
j.
objaśnienia wymowy
k.
almanach
• -posiada spis treści
• -jest przedstawiony za pomocą 8 tabel
• -umożliwia szybkie odnalezienie licznych
terminów, nazw, imion, dat ułożonych w
jednorodne grupy.
Etymologiczny Słownik
języka polskiego
Andrzej Bańkowski,
red. Agata Mrozowska, konsultacja prof. Stanisław Dubisz,
prof. Zygmunt Salomi
Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000
Jest to pierwszy w powojennej historii kompletny słownik
etymologiczny. Słownik ma być w intencji autora
“podręcznym zarówno dla wąskiej elity specjalistów jak i dla
szerokich kręgów miłośników języka polskiego, by zapoznając
ich z historią słów uczyć używać tego języka lepiej niż dotąd.”
Etymologia to dział językoznawstwa
zajmujący się pochodzeniem wyrazów
SŁOWNIK ORTOGRAFICZNO –
GRAMATYCZNY JĘZYKA POLSKIEGO Z
ZASADAMI ORTOGRAFII I INTERPUNKCJI
pod red. Ireny Kamińskiej – Szmaj, 2002
Spis treści obejmuje:
I Podstawowe zasady ortografii polskiej
II Podstawowe zasady interpunkcji
III Zasady opracowania słownika
W tym:
• Budowa artykułu hasłowego
• Skróty, kwalifikatory, odsyłacze i znaki graficzne.
Słownik został przygotowany z myślą o wszystkich
użytkownikach języka polskiego. Korzystanie ze
słownika ułatwia przejrzysta struktura i budowa hasła.
Obok hasła podstawowego w klamrowym nawiasie
podana jest jego wymowa oraz wszystkie formy
gramatyczne.
WIELKI SŁOWNIK WYRAZÓW
BLISKOZNACZNYCH PWN
pod red. Mirosława Bańko, Warszawa 2005
Wyrazy uporządkowane ze względu na podobieństwo znaczeniowe – wychodząc
od dowolnego słowa można znaleźć wyrazy o znaczeniu pokrewnym
Wykorzystany zasób wyrazowy Uniwersalnego słownika języka polskiego PWN
(2003), pomijając pewne rodzaje haseł, m.in. najbardziej specjalistyczne
terminy, część wyrazów przestarzałych i część związków frazeologicznych;
uwzględniono też pewną liczbę wyraz.ów spoza Uniwersalnego słownika
W sumie ponad 80 tys. wyrazów, wyrażeń i zwrotów, słownik ten jest
największy wśród podobnych słowników polszczyzny
Materiały uporządkowane za pomocą 4 relacji wyrazowych:
•
synonimii – równoznaczności,
•
antonimii – przeciwieństwa znaczeń,
•
hiperonimii – zawierania się znaczeń,
•
homonimii – relacji typu część – całość, np. wyraz – sylaby (słowo wyraz
to homonim)
Pierwszy tego rodzaju słownik w Polsce, nie można go identyfikować ze
słownikami synonimów
Budowa słownika
• Porządek haseł – uporządkowane alfabetycznie, słowo
po słowie, a nie litera po literze;
• Odstępy nie są ignorowane, dzięki czemu hasła o
pierwszym członie wspólnym są blisko siebie;
wielokropek, przecinek i łącznik w wyrażeniach
hasłowych są traktowane jako odstęp;
• Fakultatywne człony haseł są ujęte w nawias; nawiasy
nie mają wpływu na porządek haseł;
• Wariantywne człony haseł też są ujęte w nawias, przy
porządkowaniu haseł są traktowane, jakby były
nieobecne
G
l
osy
Przy hasłach równokształtnych podano w nawiasie glosy
wskazujące ich znaczenie; o kolejności tych haseł decyduje
zasadniczo porządek alfabetyczny glos, ale jeśli hasło z glosą
ma dodatkowo kwalifikator, jest przytaczane po hasłach bez
kwalifikatorów; wzajemna kolejność haseł z kwalifikatorami
jest zgodna z porządkiem kwalifikatorów
Relacje leksykalne
Po wyrazie hasłowym – wyrazy z nim związane
znaczeniowo; podział według relacji z hasłem za pomocą
symboli:
Strzałka w lewo – synonimy
Jedna strzałka w lewo, druga w prawo – antonimy
Strzałka
do
góry
–
hiperonimy
(o
znaczeniu
ogólniejszym)
Strzałka w dół – hiponimy (o znaczeniu szczegółowszym)
Dwie strzałki w górę – holonimy (nazwy pewnych całości
i zbiorów)
Dwie strzałki w dół – meronimy (nazwy części lub
elementów zbiorów)
Strzałka w prawo – odesłanie synonimiczne, pozostałych
wyrażeń związanych znaczeniowo trzeba szukać w
miejscu, do którego odsyła strzałka
Układ hasła i kwalifikatory
• W obrębie poszczególnych relacji wyrazy
ułożone według kwalifikatorów, potem
alfabetycznie;
• Porządek kwalifikatorów: pot., peror., żart.,
iron., euf., wulg., przestarz., hist., reg.
• Pierwszeństwo
wyrazów
bez
kwalifikatorów; czasem naturalny porządek
wynika ze znaczenia (np. nazwy miesięcy);
niektóre glosy powtórzone wewnątrz hasła;
• Wyrazy wewnątrz hasła pogrubione – warto
do nich zajrzeć
Słowniki frazeologiczne
Termin "frazeologia" ma dwa znaczenia:
1. dział nauki (językoznawstwa) zajmujący się analizą i opisem
istniejących w języku utrwalonych połączeń wyrazów.
2. zbiór utrwalonych połączeń wyrazowych występujących w danym
języku albo w określonym zbiorze tekstów
Frazeologizmy są, podobnie jak wyrazy, składnikami wypowiedzeń i
tekstów
Frazeologizmem albo związkiem frazeologicznym nazywamy
utrwalone społecznie połączenie co najmniej dwóch wyrazów, którego
znaczenie nie wynika ze znaczeń składników
Idiomem nazywamy frazeologizm, którego znaczenie jest zupełnie inne
niż wynika ze znaczeń każdego ze składników i z sumy tych znaczeń np.
piąte koło u wozu.
"Nowy słownik frazeologiczny"
Renada Lebda pod red. Arkadiusza Latuska
Kraków : Wydaw. Zielona Sowa, 2005
Wstęp : Dzieje człowieka we frazeologizmach
Problemy z frazeologią:
Co to jest zw. frazeologiczny?
Dyskusja
Czemu służą związki frazeologiczne?
Źródła frazeologizmów
Wnioski
Jak korzystać ze słownika? m.in. jak zbudowane jest hasło,
jak oznaczone są elementy wymienne lub takie które
mogą ale nie muszą wystapić w danym zwiazku
frazeologicznym.
Słownik został podzielony na działy tematyczne, w obrębie
których hasła są ułożone w porządku alfabetycznym.
Działy :
Natura - człowiek - skłonności
- przyroda (zwierzęta ; rośliny ; zjawiska przyrodnicze)
- człowiek jako istota biologiczna (ciało człowieka ; etapy życia ; potrzeby bytowe)
- człowiek i jego usposobienie (zmysłowe postrzeganie świata, kolory ; charakter
człowieka ; emocje)
Rozwój - człowiek- wartości
- człowiek jako istota myśląca (zdolności intelektualne ; aktywność, praca)
- świat kultury i nauki (edukacja ; piśmiennictwo, film, sztuka ; rozrywka, sport)
- spojrzenie na świat (religia, biblia ; mitologia ; przekonania ; liryczny obraz
świata)
Panowanie nad światem - człowiek - ujarzmianie przyrody
- wszechświat (kosmos ; przestrzeń, miara ; czas)
- człowiek w środowisku (rodzina, bliskie relacje ; społeczeństwo, stosunki
międzyludzkie, sytuacje ; państwo ; prawo)
- rozwój cywilizacyjny (technika ; polityka ; gospodarka, pieniądze)
Po zrębie głównym słownika zamieszczone są:
związki frazeologiczne zawierające elementarne (uniwersalne) czasowniki
wybór frazeologizmów polsko-angielskich
alfabetyczny indeks frazeologizmów z odesłaniem do strony, na której poszukiwany
związek się znajduje
spis źródeł
Budowa hasła
WYRAZ HASŁOWY (omawianego związku frazeologicznego) - WYJAŚNIENIE - PRZYKŁAD
UŻYCIA .
Ten przykład jest z reguły autentycznym cytatem wziętym z możliwie najnowszej literatury
bądź prasy - dla udokumentowania jego faktycznej obecności we współczesnej
polszczyźnie. Czasami na końcu związku, pod kreską, znajduje się opis pochodzenia
związku. Dotyczy to szczególnie sytuacji, gdy związek ma pochodzenie mitologiczne,
biblijne, historyczne, kulturowe lub zawiera wyraz dawny, niezrozumiały dla dzisiejszego
odbiorcy.
Zaletą słownika jest niewątpliwie tematyczny słownik wybranych kolokacji, wyrażeń i zwrotów
w języku polskim i angielskim
KONIEC
Prezentację przygotowały:
Iwona Radożycka
Małgorzata Szłapa
Justyna Stanek
Monika Wolińska
Katarzyna Szczepaniec
Dziękujemy za uwagę!