Katarzyna Pawełek 2012
ROLA CZYNNIKÓW
PSYCHOBIOLOGICZNYCH W
GENEZIE NIEDOSTOSOWANIA
SPOŁECZNEGO
WYKŁAD 3
Część 1
Katarzyna Pawełek 2012
ROLA CZYNNIKÓW
PSYCHOBIOLOGICZNYCH W
GENEZIE NIEDOSTOSOWANIA
SPOŁECZNEGO
WYKŁAD 3
Część 1
Katarzyna Pawełek 2012
Cele
Podstawowe czynniki
biopsychicznych
Charakteropatia (zaburzenia OUN)
Temperament
Psychopatia
Inteligencja
Katarzyna Pawełek 2012
Wprowadzenie
Na obecnym etapie rozwoju nauki przyjmuje się,
że wszelkie zachowanie człowieka, a więc
również przestępcze, jest uwarunkowane
zarówno przez czynniki biologiczne, jak i
społeczne. W procesie interakcji tych dwóch
czynników kształtuje się
osobowość
jednostki
Osobowość to zespół względnie stałych cech
(właściwości, czynników) psychicznych jednostki
kształtujących się w toku interakcji między
jednostką a jej otoczeniem społecznym,
decydujący o stałości i międzysytuacyjnej
spójności zachowań (J. Strelau, 2002, Tom I, s.
561)
Katarzyna Pawełek 2012
Wprowadzenie
(Niekiedy) pojęcie osobowości jest
zawężane (np. J. Gierowski) do tych
struktur, które w decydujący sposób
wyznaczane są przez kod
genetyczny i stan funkcjonowania
organizmu, przede wszystkim
ośrodkowego układu nerwowego (J.
Gierowski, 2002, Tom III, s. 712)
Katarzyna Pawełek 2012
Wprowadzenie
Badania koncentrują się na podstawowych
czynnikach biopsychicznych, których
wspólną cechą jest to, że są one
uwarunkowane funkcjonalnymi i
strukturalnymi właściwościami OUN
człowieka (J. Gierowski, Ib., s. 714):
Charakteropatii (zaburzenia OUN)
Temperamentu
Psychopatii
Inteligencji
Katarzyna Pawełek 2012
CHARAKTEROPATIA
Katarzyna Pawełek 2012
Charakteropatia
Termin zaproponowany przez
Tadeusza Bilikiewicza na określenie
ujemnie ocenianych tendencji w
zachowaniu, związanych z
organicznym uszkodzeniem mózgu
(A. Gaberle i in., Ib., s. 95)
W literaturze spotykamy się z
terminami charakteropatia i
encefalopatia
Katarzyna Pawełek 2012
Charakteropatia
Charakteropatia- zaburzenia
osobowości typu psychopatycznego,
które spowodowane zostały
organicznym uszkodzeniem mózgu, a
przy których nie występują typowe
dla encefalopatii objawy
neurologiczne
Katarzyna Pawełek 2012
Charakteropatia
Encefalopatia- zaburzenia zachowania
współwystępują z patologicznymi
zmianami w mózgu, stwierdzanymi za
pomocą badań EEG (encefalografia) lub
badań neurologicznych
O encefalopatii mówi się wówczas, gdy na
skutek doznanego uszkodzenia mózgu występują
wyraźne objawy neurologiczne (patologiczne
odruchy, przykurcze, porażenia), którym
towarzyszą charakterystyczne zmiany w sferze
emocjonalno-popędowej, przede wszystkim zaś
polegające na znacznym obniżeniu się
samokontroli (np. skłonność do wybuchów
gniewu i złości o znacznym zazwyczaj nasileniu)
Katarzyna Pawełek 2012
Charakteropatia
Nie udało się ustalić dokładnie, czy zawsze
uszkodzenie ośrodkowego układu
nerwowego (OUN) prowadzi do aspołecznego
zachowania się, ponadto nadal wyjaśnienia
wymaga kwestia ustalenia
prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń
w zachowaniu w zależności od miejsca i
rodzaju uszkodzeń mózgu
Inne źródła (por. J. Gierowski, Ib., s. 714-715)
podają, iż dotychczasowe badania wskazują
na istnienie współzależności między
uszkodzeniami OUN a skłonnościami do
zachowania przestępczego
Katarzyna Pawełek 2012
Charakteropatia
Ważny problem→
psychofizyczne następstwa
organicznego uszkodzenia mózgu
W psychiatrii podkreśla się znaczenie
mikrouszkodzeń OUN prowadzących do
zaburzeń w funkcjonowaniu mózgu (dysfunkcji
mózgowych), które występują znacznie
częściej niż poważniejsze uszkodzenia mózgu i
są od nich trudniej wykrywalne
Mikrouszkodzenia mogą powstać w okresie płodowym,
okołoporodowym, jak również być efektem pozornie
niegroźnych urazów mechanicznych głowy lub chorób
Katarzyna Pawełek 2012
Charakteropatia
Badania pozwoliły ustalić, iż urazy czaszki u
dzieci w wieku 4-6 lat, 11-15 lat powodują
poważne skutki zwłaszcza w zakresie
sprawności umysłowej, natomiast urazy
czaszki w wieku powyżej 7 lat wywołują
raczej różne zaburzenia charakteru
Otwarte urazy z reguły uszkadzają globalne
funkcje mózgu, a urazy zamknięte częściej
powodują zaburzenia charakterologiczne
Katarzyna Pawełek 2012
Charakteropatia
Obserwacje dzieci cierpiących na takie
schorzenia pozwoliły na stwierdzenie u nich
zakłóceń rozwoju psychicznego
wywołujących trudności w nauce oraz
w przystosowaniu się do wymagań
społecznych
. Tym samym
wzrasta
prawdopodobieństwo pojawienia się
lub utrwalenia tendencji do zachowania
niezgodnego z normami społecznymi
Ważną rolę odgrywa środowisko społeczne,
które może wspomniane tendencje wywołać,
wzmocnić lub zneutralizować
Katarzyna Pawełek 2012
Charakteropatia
Według D. Wójcik organiczne uszkodzenie
OUN często pociąga za sobą negatywne
skutki (np. zaburzenia w zachowaniu,
trudności w nauce), które
mogą
stanowić
czynnik uniemożliwiający prawidłową
socjalizację jednostki i czasem, w sposób
pośredni, przyczynić się do wystąpienia
zachowań przestępczych
Organiczne uszkodzenie OUN→ zaburzenia w
zachowaniu +trudności w nauce → utrudniona
socjalizacja → objawy nieprzystosowania
społecznego (np. zachowania przestępcze)
Katarzyna Pawełek 2012
Charakteropatia: podsumowanie
Założenia mówiące o tym, że mikrouszkodzenia
czy poważne uszkodzenia OUN prowadzą
nieuchronnie do zachowań antyspołecznych,
proponuje się traktować jako neolombrozjanizm,
przyjmujący założenie skrajnego determinizmu
Przebycie uszkodzenia (czy schorzenia mózgu)
może powodować lub powiększać trudności
adaptacyjne
jednostki i w ten sposób, szczególnie
przy innych niekorzystnych czynnikach
środowiskowych czy biopsychicznych
uniemożliwiać prawidłową socjalizację i czasem,
w
sposób pośredni
, doprowadzić do występowania
zachowań przestępczych
Katarzyna Pawełek 2012
TEMEPRAMENT
Katarzyna Pawełek 2012
Temperament
Właściwości układu nerwowego,
określanymi jako temperament a
zachowania przestępcze
Temperament to względnie stałe cechy
osobowości, występujące u człowieka od
wczesnego dzieciństwa (…) pierwotnie
zdeterminowany przez wrodzone
mechanizmy neurobiologiczne (…) podlega
powolnym zmianom spowodowanym
procesem dojrzewania oraz indywidualnie
specyficznym oddziaływaniem między
genotypem a środowiskiem (J. Strelau, Ib., s.
578)
Katarzyna Pawełek 2012
Temperament
Badania koncentrują się na wybranych
cechach właściwie funkcjonującego
układu nerwowego, które mogą sprzyjać
niewłaściwym zachowaniom, a więc również
przestępczym- chodzi o pewne właściwości
zarówno OUN, jak i autonomicznego układu
nerwowego (AUN)
W tym nurcie (jak również teorii
psychologicznych) mieści się koncepcja
Hansa Eysencka-
najbardziej znana
koncepcja łączenia niektórych cech
osobowości i zachowania człowieka z
właściwościami układu nerwowego
Katarzyna Pawełek 2012
PSYCHOPATIA
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia
Zgodnie z założeniami teorii cech zaburzenia osobowości
można określić jako względnie trwałe zahamowanie
rozwoju osobowości, przejawiające się głównie zakłóceniem
prawidłowego funkcjonowania mechanizmów integracyjno-
regulacyjnych
Najczęściej zaburzenia osobowości dzieli się na dwie
kategorie:
1)
Zaburzenia struktury osobowości (osobowość
nieprawidłowa)
2)
Zaburzenia cech osobowości
przyjmując założenie, że różnice dotyczą patogenezy,
obrazu klinicznego, przebiegu, stopnia trwałości i nasilenia
zaburzeń, dynamiki zmian i skuteczności stosowanych
metod leczenia (A. Jakubik, s. 51)
.
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia
Do zaburzeń struktury osobowości
zaliczamy osobowość nieprawidłową,
powszechnie określaną (jeszcze do
niedawna) terminem „psychopatia”→
jedno z najbardziej wieloznacznych i
kontrowersyjnych pojęć z zakresu
psychiatrii i psychologii klinicznej
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia
Pojęcie
„psychopatia”,
a
dokładniej
„konstytucjonalna
psychopatyczna
małowartościowość” wprowadził Koch (1891) w
celu oznaczenia trwałego defektu uczuć
Nie ma pełnej zgodności, co do samej istoty
psychopatii i jej definicji
Wczesne definicje ujmowały tę kwestię szeroko
Potem następowało zawężanie zakresu pojęcia,
co było związane z poszukiwaniem genezy tego
zjawiska w czynnikach:
biologicznych→ charakteropatia
społecznych→ socjopatia
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia
Obecnie w literaturze anglojęzycznej
używane są zamiennie następujące
terminy:
psychopatia,
osobowość psychopatyczna,
socjopatia, osobowość socjopatyczna,
osobowość antysocjalna i osobowość
asocjalna,
bez względu na wyznawane poglądy na
temat etiopatogenezy tego typu zaburzeń
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia
Nadmierne rozszerzenie zakresu pojęcia
psychopatii spowodowało, że obecnie
rozpoznaje się ją zbyt pochopnie, stąd w
literaturze przedmiotu dążenie do
uściślenia kryteriów diagnostycznych oraz
zmian terminologicznych
Istotny postęp to wprowadzenie terminu
„osobowość nieprawidłowa” w miejsce
obciążonej pejoratywnym znaczeniem
nazwy psychopatia
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia- istotne cechy
Słabość uczuć złożonych
Nieumiejętność nawiązywania właściwych
związków międzyludzkich
Błędy w ocenie otoczenia
Postawy instrumentalne i „kalkulacyjne”
wobec innych ludzi
Ujmujący
sposób
bycia
(tzw.
„lew
salonowy”
błyszczący,
ale
bardzo
powierzchowny intelektualnie)
Pozorna ogłada towarzyska
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia- istotne cechy
Skłonność
do
działań
popędowych
(np.
impulsywność, niekontrolowana agresja)
Skrajny egocentryzm
Brak poczucia winy i wyrzutów sumienia
Nieumiejętność przewidywania
Brak wglądu w siebie
Niezdolność do uczenia się, tzn. słaba reakcja na
społeczne wzmocnienia dodatnie lub ujemne
Osobowość nieprawidłową charakteryzuje
wyraźna przewaga sfery popędowo-
emocjonalnej nad sferą poznawczo-
uczuciową
Katarzyna Pawełek 2012
Kryteria diagnostyczne osobowości
nieprawidłowej według Cleckleya
Trwała
niezdolność
do
związków
uczuciowych z innymi ludźmi
Bezosobowy stosunek do życia seksualnego
(przedmiotowe traktowanie partnera)
Brak
poczucia
winy,
wstydu
i
odpowiedzialności
Nieumiejętność
odraczania
satysfakcji
(dążenie
do
natychmiastowego
zaspokojenia popędów i potrzeb)
Katarzyna Pawełek 2012
Kryteria diagnostyczne osobowości
nieprawidłowej sformułowane przez
Cleckleya
Utrwalone
i
nieadekwatne
zachowania
antyspołeczne
Autodestrukcyjny wzorzec życia (np. po okresie
dobrego przystosowania, a nawet sukcesów,
niszczenie dotychczasowych osiągnięć z przyczyn
niezrozumiałych dla otoczenia)
Niezdolność
planowania
odległych
celów
(koncentracja na teraźniejszości), przewidywania
skutków własnego postępowania i wysnuwania
wniosków
z
przeszłych
doświadczeń
(tj.
nieefektywność procesu uczenia się)
Nie dające się wyjaśnić logicznie przerywanie
każdej konstruktywnie podjętej działalności
Katarzyna Pawełek 2012
Kryteria diagnostyczne osobowości
nieprawidłowej sformułowane przez
Cleckleya
Swoisty brak wglądu
W miarę sprawna ogólna inteligencja
Nierozróżnialnie granicy między dobrem i
kłamstwem
Brak lęku
Nietypowa lub patologiczna reakcja na
alkohol
Częste szantażowanie samobójstwem i
tendencja do samouszkodzeń
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia
Osobowość nieprawidłowa występuje
u ok. 3% populacji i 3-10 razy
częściej u mężczyzn niż u kobiet
W
badaniach
przestępców,
szczególnie wielokrotnych, ustalano
wysokie
odsetki
osób
kwalifikowanych jako psychopaci
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia
W literaturze przedmiotu cytowane są
różne klasyfikacje i opisy osobowości
psychopatów na tej podstawie
wysuwane są pewne wnioski:
1)
Prezentowane charakterystyki są
różnorodne, tj. obejmują olbrzymie
bogactwo cech i zachowań
2)
Autorzy w opisie psychopatii posługują
się określeniami o różnym stopniu
ogólności
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia
3)
Większość z wymienianych cech i zachowań
może występować u ludzi zdrowych psychicznie
(występowanie pojedynczej cechy wcale nie
świadczy o nieprawidłowej osobowości)
4)
Charakterystyczne cechy psychopaty
przejawiają się przede wszystkim w zaburzeniu
jego społecznego funkcjonowania (naruszanie
norm moralnych, społecznych, prawnych)
5)
Niektóre zachowania określane jako
charakterystyczne dla psychopatów stanowią
jednocześnie naruszenie konkretnych przepisów
prawnych
Katarzyna Pawełek 2012
Psychopatia
Współczesne badania wskazują, iż
przestępczość i psychopatia są zjawiskami
wzajemnie na siebie zachodzącymi, ale
równocześnie pozwalają na stwierdzenie,
że
nie każdy psychopata jest przestępcą (i
vice versa)
Tylko część psychopatów popełnia
przestępstwa, jak również i to, że tylko u
niektórych przestępców stwierdza się
psychopatię
Katarzyna Pawełek 2012
Dlaczego związek psychopatia-
przestępczość tak trudno
określić?
Nie ma jednoznacznej definicji psychopatii
Stosowane są różne kryteria oceny
osobowości psychopatycznej
Przy stawianiu diagnozy psychopatii
stosowane są różne metody
Najczęściej badaniom poddawani są
psychopaci będący jednocześnie
przestępcami lub pacjentami różnych
zakładów (np. psychiatrycznych)
Katarzyna Pawełek 2012
INTELIGENCJA
Katarzyna Pawełek 2012
Inteligencja
Długo utrzymywał się pogląd mówiący o
tym, że: niski poziom intelektualny, a
szczególnie upośledzenie umysłowe są
ważnymi czynnikami kryminogennymi
Inteligencja
to
zdolność przystosowania
się do okoliczności dzięki dostrzeganiu
abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z
uprzednich doświadczeń i skutecznej
kontroli nad własnymi procesami
poznawczymi (J. Strelau, s. 551)
Katarzyna Pawełek 2012
Czy poziom inteligencji jest
warunkowany genetycznie czy
środowiskowo?
W różnych okresach rozwoju człowieka czynniki
środowiskowe i dziedziczne działają z niejednakową
siłą
Tak jak prawidłowe warunki wychowawcze mogą
przyczyniać się do podwyższenia poziomu
sprawności umysłowej, tak i negatywne warunki
społeczne (np. zła sytuacja rodzinna, szkolna),
mogą też powodować obniżenie ilorazu inteligencji
Czynniki genetyczne wyznaczają granice
możliwości rozwoju intelektualnego
(właściwa
stymulacja ze strony otoczenia może poprawić
sprawność umysłową, a złe warunki środowiskowe
mogą doprowadzić do funkcjonowania ludzi w
dolnej granicy swych możliwości)
Katarzyna Pawełek 2012
Czy poziom inteligencji jest
warunkowany genetycznie czy
środowiskowo?
D. Wójcik (Ib, s. 74) zwraca uwagę, iż
większość autorów uznaje rolę zarówno
czynników dziedzicznych jak i
środowiskowych. Badacze różnią się jednak w
określaniu proporcji tych czynników
Obniżony poziom inteligencji jednostki należy
zawsze rozpatrywać w powiązaniu z innymi
czynnikami, jak: warunki wychowawcze,
jednostkowe właściwości osobowości, stan
zdrowia, przebyte choroby itp.
Katarzyna Pawełek 2012
Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych
Dzieci o obniżonym poziomie inteligencji→
znaczne trudności w nauce
*
+ utrudniona
adaptacja jednostki do wymagań
społecznych
**
(szczególnie przy
negatywnych warunkach rodzinnych, przy
braku pomocy ze strony domu, szkoły)→
mogą nie ukończyć edukacji na poziomie
elementarnym→ problemy w uzyskaniu
odpowiednich kwalifikacji zawodowych i
podjęciu odpowiedniej pracy → utrudniony
start życiowy
Katarzyna Pawełek 2012
Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych
*
Właściwości, które mogą utrudniać naukę szkolną:
Zwolnione tempo myślenia
Trudności w rozumowaniu abstrakcyjnym
Nieumiejętność wykrywania związków przyczynowo-
skutkowych między różnymi zdarzeniami
Nieumiejętność zorganizowania sobie nauki i pracy
Działalność nieplanowana
Brak inwencji i samodzielności
Mało plastyczne zachowanie
Stosowanie w rozwiązywaniu zadań metody prób i błędów
Nieumiejętność posłużenia się własnym lub cudzym
doświadczeniem
**
Trudności i niepowodzenia szkolne stanowią często
pierwsze ogniwo w procesie nieprzystosowania społecznego
dziecka
Katarzyna Pawełek 2012
Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych
Niski poziom rozwoju umysłowego
może stwarzać trudności w
rozumieniu podstawowych norm
moralnych i społecznych,
współwystępować z
nieumiejętnością planowania i
stawiania sobie celów życiowych
Katarzyna Pawełek 2012
Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych
Prowadzone badania pokazują, iż
nie
ma prostej zależności między
inteligencją a skłonnością do zachowań
przestępczych
Niska inteligencja może utrudniać proces
socjalizacji przestępców i tym samym
pośrednio przyczyniać się do łamania norm
społecznych
Pewne przestępstwa (np. fałszerstwa,
wyłudzenia) kojarzone są ze sprawcami o
wyższej niż przeciętna inteligencji
Katarzyna Pawełek 2012
Inteligencja a skłonność do zachowań
przestępczych
W badaniach prowadzonych dawniej
stwierdzano z reguły bardzo duże
różnice w poziomie sprawności
umysłowej między przestępcami a
nieprzestępcami, które zmniejszały
się w miarę doskonalenia metod
pomiaru inteligencji i większej
poprawności metodologicznej badań
Katarzyna Pawełek 2012
Podsumowanie
Przeprowadzone do tej pory badania empiryczne
nie dostarczyły wystarczających dowodów na
potwierdzenie tezy o kryminogennej roli czynników
genetycznych i biopsychicznych
Na podstawie studiów empirycznych można
stwierdzić, iż każda z omówionych zmiennych
(charakteropatia, temperament, psychopatia, iloraz
inteligencji) może prowadzić do zachowań
przestępczych, jeśli dołączą dodatkowe okoliczności
Tym zmiennym można przypisać charakter czynnika
fragmentarycznego (…) pozwalającego jedynie w
niewielkim stopniu odpowiedzieć na pytanie o
psychologiczne uwarunkowanie przestępczości (J.
Gierowski, s. 714)