Pozycja dialektu wobec 

innych odmian 

polszczyzny

Język  naturalny  -  język  będący 
wytworem historycznego rozwoju,   
         w przeciwieństwie do języków 
sztu-cznych. 

Socjolekty  –  wszystkie  odmiany 
języka  naturalnego  związane  z  ist-
nieniem trwałych grup społecznych 
połączonych 

jakimś 

rodzajem 

więzi: żargon, gwara, dialekt itp.

Dialekt  -  mowa  ludności  wiejskiej 

pewnej dzielnicy kraju różniąca się od 

języka  ogólnonarodowego  i  innych 

dialektów swoistymi cechami, głównie 

fonetycznymi   i leksykalnymi. 

Gwara - mowa ludności wiejskiej        

                 z niewielkiego terytorium, 

przeważnie                            z  kilku  czy 

kilkunastu  wsi  […]  podrzędna  w 

stosunku do dialektu.

Język  regionalny  –  odmiana 

języka 

naturalnego 

(obok 

polszczyzny ogólnej), która dzieli 
się 

na 

dialekty. 

Dialekty 

natomiast  rozpadają  się          na 
różnorodne gwary. 

Klasyfikacje odmian 

językowych 

współczesnej 

polszczyzny

Literatura 

podaje 

różne 

schematy  klasyfikacyjne.  Zostaną 
opisane  naj-ważniejsze  z  nich,  tj. 
klasyfikacje wg:

Zenona Klemensiewicza, 
Tadeusza Milewskiego,
Stanisława Urbańczyka.

Klasyfikacja wg Zenona Klemensiewicza

Podobny  punkt  widzenia  dotyczący  systemu 

klasyfikacji 

odmian 

języka 

polskiego 

przyjął 

Aleksander Wilkoń. 

Klasyfikacja wg Tadeusza 

Milewskiego

Klasyfikacja wg Stanisława 

Urbańczyka

Charakterystyka gwary

„Obraz  gwary  funkcjonujący  w 

spo-łecznej świadomości jawi się (…) 
jako  odmiana  języka  nie  mieszcząca 
się nie tylko w normie ogólnopolskiej, 
ale 

też 

charakteryzująca 

się 

zacofaniem 

mó-wiących 

nią 

mieszkańców wsi”.

/Halina Pelcowa/

Gwara – język ogólny, nie: gwara 
– język polski.

„Kiedy  w  1945  r.  znalazłem  się  w 

gimnazjum w Ciężkowicach, mówiłem 
gwarą i właściwie języka polskiego 
zacząłem  się  uczyć  dopiero  w  szkole 
średniej”.

/prof. S. Burkot – literaturoznawca 

Akademii Pedagogicznej/

a. fonologia
• wspólny  fonem  realizuje  się  w  różnych 

wariantach fonetycznych, np. realizacja ř, 
ł, k, wygłosowego ch,

• dwa  różne  fonemy  języka  ogólnego 

redukują  się  do  jednego  fonemu  języka 
regionalnego 

lub 

na 

odwrót, 

np. 

mazurzenie,  kaszubienie,  obecność  tylko 
jasnych a.

Różnice między językiem 

ogólnym 

a językiem regionalnym

b. słownictwo 

Język  ogólny:  wyrazy  abstrakcyjne,  wyrazy 
zapożyczone  –  rozpowszechnione  przez 
szkołę,  książkę,  teatr,  radio,  urządzenia 
kulturalne, 

techniczne 

itp., 

wyrazy 

uwarunkowane  środo-wiskowo  (specyfiką 
życia miejskiego i jego urządzeń).
Język  regionalny:  wyrazy  uwarunkowane 
środowiskowo (życiem i obyczajem wiejskim, 
bliższym związkiem z przyrodą, związane       
       z produkcją rolną, chowem bydła itp.)

c. fleksja

Różnice systemu fleksyjnego są niewielkie:

• język  ogólny  dokonuje  wyboru  wśród 

różnych  tendencji  przekazanych  tradycją 

bądź 

związanych 

z 

terytorialnym 

zróżnicowaniem,  odrzucając  jedne  z  nich 

jako  gorsze,  a  przyjmując  inne  jako 

obowiązujące. 

d. składnia

W  języku  regionalnym  mniejszy  jest  zasób 

konstrukcji  składniowych  niż  w  języku 

ogólnym,  służących  potrzebom  logicznej 

interpretacji poznawanej rzeczywistości. 

Języki regionalne w Polsce

W

G

S.

U

R

B

A

Ń

C

Z

Y

K

A

Wielkopolska

• podstawa języka literackiego,
• nie występuje mazurzenie,
• występują  prawidłowe  samogłoski 

nosowe  ą  i  ę,  ale  o  innej  barwie 
(odpowiednio u nosowe i y nosowe).

Małopolska

• kluczowa  rola  w  kształtowaniu  się 

polszczyzny literackiej,

• charakteryzuje się mazurzeniem, 
• częściowo  odnosowione  samogłoski 

noso-we 

ą 

i 

ę, 

jednak 

o 

ogólnopolskiej barwie (oN i eN).

Mazowsze

• bardzo odrębny od języka ogólnego,
• innowacyjny 

pośród 

dialektów 

języka 

polskiego oraz języków słowiańskich,

• zaczął wpływać na język ogólny, ale              

                      w  niewielkim  stopniu  (głównie  w 
słowotwórstwie)  –  kształtując  raczej  język 
potoczny,

• charakteryzuje 

się 

mazurzeniem, 

sporadycznym  szadzeniem  (Suwalszczyzna) 
i jabłonkowaniem (Warmia), 

• całkowite 

odnosowienie 

samogłosek 

nosowych ą i ę o różnych barwach (głównie 
o(N) i a(N)).

Kaszuby

• najbardziej  odrębny  i  archaiczny 

wśród polskich dialektów,

• występuje 

kaszubienie, 

unikalna 

samo-głoska szwa, 

• nieodnosowione  samogłoski  nosowe 

ą  i  ę  realizowane  jako  u  nosowe  i  a 
nosowe,

• wpływy języka dolnoniemieckiego.

Śląsk

• archaiczny  pod  względem  słownictwa, 

słowotwórstwa i składni,

• po części występuje mazurzenie,
• sporadycznie pojawia się jabłonkowanie,
• samogłoski nosowe ą i ę występują         

        w różnych stopniach nosowości o 

barwie u i y,

• wpływy  języka  czeskiego,  języków 

łużyckich i języka niemieckiego.

Nowe dialekty mieszane

• mieszanina  gwar  przeniesionych  z 

Kresów  i  innych  części  kraju  na  ziemie 
odzyskane,

• brak  spójności  i  odrębność  od  reszty 

kraju,

• są w zaniku,
• może  się  pojawiać  mazurzenie  i  labia-

lizacja 

(szczególnie: 

wsie, 

osoby 

starsze).

Bibliografia

•

Bartmiński  Jerzy,  Język  w  kontekście  kultury  [W:] 

Współczesny język polski, Lublin 2001, s. 13-21

•

Cybulska  Dorota,  Przezwiska  indywidualne  uczniów  i 

nauczycieli występujące w języku młodzieży szkół łmżyńskich 

[W:]  Polszczyzna  regionalna.  Polszczyzna  miast  i  miasteczek 

Mazowsza i Podlasia. Cz. IV, pod red. Henryki Sędziak i Doroty 

Czyż, Ostrołęka 2006, s. 214-225

•

Czyż  Dorota,  Wybrane  słownictwo  w  mowie  młodzieży 

ostrołęckich  szkół  ponadgimnazjalnych  [W:]  Polszczyzna 

regionalna.  Polszczyzna  miast  i  miasteczek  Mazowsza  i 

Podlasia.  Cz.  IV,  pod  red.  Henryki  Sędziak  i  Doroty  Czyż, 

Ostrołęka 2006, s. 165-175

•

Dialekty  języka  polskiego  [hasło]  [W:]  Wikipedia.  Wolna 

encyklopedia  [online],  2010  [dostęp:  22  października  2010]. 

Dostępny  w  World  Wide  Web:  <  http://pl.wikipedia.org/ 

wiki/Dialekty_j%C4%99zyka_polskiego>

•

Grabias  Stanisław,  Środowiskowe  i  zawodowe  odmiany 

języka  –  socjolekty  [W:]  Współczesny  język  polski,  pod  red. 

Jerzego Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 235-253

•

Język naturalny [hasło] [W:] Słownik języka polskiego [online], 

2010 [dostęp: 21 października 2010]. Dostępny w World Wide 

Web: < http://sjp.pwn.pl/szukaj/j%C4%99zyk%20naturalny>

• Karwatowska  Małgorzata,  Centra  zainteresowań  gwary 

uczniowskiej  [W:]  Polszczyzna  regionalna.  Polszczyzna  miast  i 

miasteczek  Mazowsza  i  Podlasia.  Cz.  IV,  pod  red.  Henryki 

Sędziak i Doroty Czyż, Ostrołęka 2006, s. 56-66

• Klemensiewicz  Zenon,  O  różnych  odmianach  współczesnej 

polszczyzny, Warszawa 1953

• Milewska-Stawiany Małgorzata, O języku młodzieży licealnej 

Trójmiasta  i  okolic  [W:]  Polszczyzna  regionalna.  Polszczyzna 

miast             i miasteczek Mazowsza i Podlasia. Cz. IV, pod red. 

Henryki Sędziak             i Doroty Czyż, Ostrołęka 2006, s. 125-

135

• Pietruszka  Wioletta,  Jesteś  spoko  kobietka,  czyli  o 

komplementach 

 

w 

wypowiedziach 

sandomierskich 

gimnazjalistów [W:] Polszczyzna regionalna. Polszczyzna miast i 

miasteczek Mazowsza i Podlasia.           Cz. IV, pod red. Henryki 

Sędziak i Doroty Czyż, Ostrołęka 2006,               s. 185-195

• Wilkoń 

Aleksander, 

Typologia 

odmian 

językowych 

współczesnej polszczyzny, Katowice 2000, s. 21-34

• Wronicz  Jadwiga,  Pozycja  dialektu  wobec  innych  odmian 

polszczyzny [W:] „Język polski” 2007 R. 87 z. 2, s. 91-96

Bibliografia c.d.