Plamy śliny

Odkrycie w 1900 roku cech grupowych krwi ABO
i poznanie praw ich dziedziczenia umożliwiło
wprowadzenie badań genetycznych do praktyki
sądowej. Pomimo surowych kryteriów, jakie musi
spełniać marker genetyczny używany dla potrzeb
ekspertyzy

sądowej,

pod

koniec

lat

osiemdziesiątych

hemogenetyka

miała

dyspozycji  kilkadziesiąt  układów  grupowych
użytecznych  przy  typowaniu  cech  człowieka.
Wszechstronnie  przebadany  został  polimorfizm
antygenowy  krwinek  czerwonych  (ABO,  MNSs,
Rh,  Fy,  Jk,  Kell,  Lu,  P),  antygeny  zgodności
tkankowej  HLA,  polimorfizm  białek  surowicy
(GM,  KM,  HP,  GC,  TF,  C3,  BF,  TF,  PI,  2HS,  PLG,
F13A,  F13B,  ORM),  układy  grupowe  enzymów
erytrocytarnych (ACP, PGM, ESD, GPT, GLO, AK,
ADA, PGP, 6-PGD).

Wyniki badań genetycznych markerów

człowieka mają istotne znaczenie w

identyfikacji śladów biologicznych oraz

ustaleniu pokrewieństwa. Określanie

genetycznych cech śladu biologicznego

(włosa, plamy, fragmentu tkanek) stanowi

podstawowe zadanie laboratoriów

kryminalistycznych. Sądy, prokuratura i

policja traktują wyniki tych badań jako

bardzo ważny i najbardziej obiektywny

element dowodowy

Żródło

DNA

Rodzaj śladu

Ręce

Uchwyty narzędzi (np. noża, młotka),
rękawice, odciska palca lub dłoni, klamki,
opatrunki, taśmy klejące, koło kierownicy,
sznurówki, liny kable elektryczne, sznurek do
krępowania, kontakty elektryczne, uchwyty
toreb itp.

Usta i
nos

Ślady ugryzień, całowania (usta, piersi),
lizania (narządy płciowe), guma do żucia,
koperty, znaczki, szyjki butelek, puszki,
brzegi szklanek, okulary, ugryziona żywność,
chusteczki do nosa, kominiarki, kołnierze
kurtek, odzieży, słuchawki telefoniczne,
szczoteczki do zębów itp.

Ciało

Spopielone resztki ciała, zęby, paznokcie,
włosy, materiał biopsyjny i tkanki utrwalone
w formalinie i zatopione w parafinie, wkładki
do butów, plamy moczu, materiał
ekshumacyjny, czapki, koszule, maszynki do
golenia itp.

Oczy

Szkła kontaktowe, łzy na chusteczkach
higienicznych

• Przed pobraniem miejsce ujawnienia śladu oraz

sam ślad winny być sfotografowane, a zebrane

dowody odpowiednio opisane i ponumerowane.

• Osoba ujawniająca i pobierająca ślady na

miejscu przestępstwa winna być ubrana w

odpowiednią odzież ochronną w celu

zminimalizowania możliwości pozostawienia

własnego materiału biologicznego (włosy, ślina,

odciski palców) na dowodach rzeczowych lub

miejscu zdarzenia.

• Wszystkie ślady winny być gromadzone przy

użyciu jednorazowych narzędzi lub narzędzi

przemytych 10% podchlorynem sodu, a

następnie etanolem i umieszczone w czystych

probówkach lub pojemnikach jednorazowego

użytku.

• Ślady w stanie wilgotnym należy całkowicie

wysuszyć przed zapakowaniem w papierowe

koperty; suszenie nie może odbywać się w wysokiej

temperaturze (np.suszarka) lub na słońcu.

• Każdy zebrany ślad winien być być osobno

zapakowany w czysty pojemnik papierowy, tak aby

nie dopuścić do przeniesienia śladów z jednego

dowodu rzeczowego na inny.

• Niewielkie gabarytowo dowody rzeczowe należy

pobierać do badania w całości. W przypadku śladów

na dużych powierzchniach praktykuje się wycinanie

fragmentu zaplamionej powierzchni, zeskrobanie ich

skalpelem do papierowych pojemników lub

jednorazowych probówek, przenoszenie na taśmę

samoprzylepną lub zmywanie wymazówką lekko

nawilżoną jałową wodą.

• Ślad winien być przechowywany w suchym i

chłodnym środowisku, a w przypadku braku

możliwości zapewnienia takich warunków winien

być niezwłocznie przekazany do laboratorium.

• Ślady biologiczne obecne na powierzchniach ciała

winny być zebrane na nawilżone jałową wodą

wymazówki.

• Ślady śliny, krwi, nasienia, moczu itp. Obecne w

stanie płynnym winno się pobierać do jednorazowej

jałowej strzykawki lub pipety, a następnie poddać

szybkiemu wysuszeniu lub zamrożeniu.

• Wymazy z otworów naturalnych ciała wykonuje się

na jednorazowe jałowe wymazówki. Wyjątkiem są

popłuczyny jamy ustnej wykonane w celu zebrania

śladów po stosunkach oralnych.

Plamy krwi

A n a liz a w ła ś c iw o ś c i fi z y c z n y c h p la m y

( w ie lk o ś ć , k s z ta łt, b a r w a w z ó r , w y s y c e n ie it p .)

r a s a

K r e w p ło d u

n o w o r o d k a

K r e w c ię ż a r n e j

Ż r ó d ło k r w a w ie n ia

W ie k p la m y

P łe ć o s o b n ik a

I n d y w id u a liz a c ja

A B 0

M N S s

R h

A n t y g e n y

e r y t r o c y ta r n e

P G M , E S D

A C P , G L O

A K A , A D A

I z o e n z y m y

G m , K m
G C , H P

T f

a lf a 2 H S

B ia łk a s u r o w ic y

H b A
H b S
H b F

H b

K a ls y c z n a

P C R

R F L P

B a d a n ie D N A

I n d y w id u a liz a c ja g e n e ty c z n a

O k r e ś le n ie p r z y n a le ż n o ś c i g a tu n k o w e j

( im m u n o lo g ic z n a , id e n ty fi k a c ja D N A c z ło w ie k a )

I d e n ty fi k a c ja o b e c n o ś c i k r w i

( m ik r o s k o p o w a , im m u n o lo g ic z n a , c h e m ic z n a )

Interpretacja wyglądu

plam krwawych

• wysokość z której upadła krew,
• typ i kierunek siły, która utworzyła

plamę krwawą,

• ruch osoby lub obiektu, z którego

kapała krew,

• liczba uderzeń lub strzałów,
• pozycja ofiary w momencie

zadawania ciosów.

Do najczęstszych testów wstępnych (skriningowych)
stosowanych do poszukiwania plam krwawych
należą: test z luminolem, benzydyną, lub test Kastel-
Mayera.

Wynik pozytywny tych testów nie przesądza o
obecności krwi ze względu na ich nieswoisty
charakter.

W przypadku próby benzydynowej i Kastel-Mayera
nieswoiste reakcje mogą pojawić się przy obecności
soli miedzi, niklu, żelaza, formaliny, nadmanganianu
potasu, jodyny, tlenku ołowiu, chromianu potasu,
jodyny, niektórych wybielaczy, soków roślinnych: z
jabłek, moreli, fasoli, ziemniaków, pomidorów,
cebuli, kapusty itd.

Mniej nieswoistych reakcji daje czulsza próba z
luminolem (wynik pozytywny nawet przy
rozcieńczeniu krwi 1:1 000 000).

Reakcje fałszywie dodatnie dają głównie związki
miedzi i jej stopów oraz żelazo i kobalt.

Wykazano, że test z luminolem nie ma negatywnego
wpływu na wynik badania DNA metodą PCR. Test
ten również nie koliduje również z innym barwnym
testem na obecność krwi.

Wśród obecnie stosowanych testów swoistych na
obecność krwi wyróżnia się badania
spektrofotometryczne, widmowe oraz testy
immunochromatograficzne. Te ostatnie mają wiele
zalet:

- wysoka swoistość (oparte są na przeciwciałach
monoklonalnych)

- duża czułość
- możliwość zastosowania bezpośrednio na miejscu
przestępstwa

- są swoiste dla hemoglobiny naczelnych.

Ekspertyza śladu biologicznego ma dostarczyć
informacji istotnych dla śledztwa. W pierwszej
kolejności ustala się rodzaj materiału biologicznego
obecnego na dowodzie rzeczowym. Narządy, tkanki,
wydzieliny i wydaliny mają charakterystyczne
elementy morfotyczne, związki chemiczne, struktury
biochemiczne i immunologiczne, których wykrycie
pozwala na stwierdzenie, że jest to np.: fragment
mięśnia lub mózgu, plama krwi, nasienia, śliny, potu,
moczu lub wydzielina z pochwy, śluz z nosa,
wymiociny, kał. Stwierdzenie metodą
spektroskopową obecności hemochromogenu jest
wystarczającym dowodem na obecność krwi.

Następnie określa się przynależność gatunkową
śladu biologicznego. Metodami immunologicznymi
wykorzystującymi

reakcję

antygen-przeciwciało

można  określić,  że  badany  materiał  pochodzi  od
człowieka,  psa,  kota,  świni,  ptaka,  jelenia  itp.
Większość  sekwencji  mikrosatelitarnych  wykazuje
swoistość  gatunkową  dla  człowieka.  W  przyszłości
może  to  zostać  wykorzystane  do  zautomatyzowanej
analizy śladów na podstawie badań DNA.

Coraz częściej stosuje się DNA mitochondrialny (mt
DNA). Wiele lat temu stwierdzono, że pewne
obszary mitochondrialnego DNA, na przykład gen
kodujący cytochrom b, są wysoce konserwatywne
wśród zwierząt i nadają się do identyfikacji gatunku.

Po oznaczeniu, że badany ślad pochodzi od
człowieka, istotne jest rozstrzygnięcie czy jest to
ślad kobiety czy mężczyzny. Do określenia płci
stosuje się najczęściej metodę powielania (w reakcji
PCR) homologicznych sekwencji genu amelogeniny
(AMGXY) obecnego na chromosomach X i Y.
Sekwencje obu genów są w około 90%
homologiczne. Różnica polega na tym, że na skutek
delecji, gen amelogeniny na chromosomie Y jest
krótszy od genu amelogeniny z chromosomu X o 189
nukleotydów. Przy użyciu takiej samej pary
starterów powielenie fragmentu o wielkości 788 pz
jest charakterystyczne dla chromosomu Y, a
powielenie fragmentu dłuższego o wielkości 977 pz
jest swoiste dla chromosomu X. Bardzo istotny jest
fakt, że do uzyskania powielenia fragmentów
sekwencji amelogeniny wystarcza obecność
niewielkiej ilości chromosomalnego DNA (poniżej
400 pg).

Każdy nowy marker wprowadzany do ekspertyzy
genetycznej musi spełniać szereg podstawowych
kryteriów:

1. Materiał pobierany do badań musi być łatwo
dostępny, a jego pobranie nie może
zagrażać zdrowiu pacjenta. Jedynym materiałem
pobieranym do badań jest krew, której ilość
niezbędna do wykonania oznaczeń (od 2 do 10 ml)
zależy od rodzaju ekspertyzy.

2. Wyniki badań muszą być powtarzalne.
Dopuszczalne jest stosowanie tylko tych
technik, które pozwalają na uzyskanie
jednoznacznych wyników i mogą zostać poddane
kontroli w innych pracowniach hemogenetycznych
wykonujących badania dla celów sądowych.

Największe znaczenie dowodowe w badaniach
kryminalistycznych

śladu

biologicznego

ustalanie

cech

polimorficznych,

które

mogą

prowadzić  do  indywidualizacji  osobniczej,  ustalenia
tożsamości  sprawcy  i  ofiary  oraz  przedmiotu
przestępstwa.  W  tym  celu  ustala  się  obecność
antygenów  grup  krwi,  określa  układy  grupowe
białek surowicy i enzymów oraz oznacza polimorfizm
DNA. Ustalenie przynależności grupowej śladu krwi
w zakresie kilku układów np.: ABO, Rh, MN, GM, HP,
ACP,

PGM,

ESD,

GLO

zwykle

sposób

wystarczający wyklucza większość osób niesłusznie
podejrzanych,

nie

pozwala

jednak

indywidualizację  osobniczą  śladu,  a  tym  samym  na
ustalenie  tożsamości  osoby,  od  której  pochodzi.
Dodatkowy  problem  polega  na  tym,  że  ślad
biologiczny  jest  często  bardzo  mały,  oraz  że  ulega
degradacji

pod

wpływem

czynników

fizyko-

chemicznych  (wilgoć,  światło,  temperatura,  związki
chemiczne).  Uniemożliwia  to  często  uzyskanie
pozytywnych  wyników  fenotypowania  z  uwagi  na
inaktywację

enzymów,

degradację

struktur

białkowych i konfiguracji epitopów antygenowych.

3. Badane cechy są stałe przez całe życie.
Badania wykonuje się u dzieci, które skończyły 6
miesięcy życia osobniczego. Musi być również
spełniony warunek, że u żadnej z osób (pozwanego,
dziecka i matki) nie była przetaczana krew w okresie
trzech miesięcy przed jej pobraniem. Pierwsze
zastrzeżenie wynika z faktu, że niektóre cechy
układów grupowych uzyskują pełną ekspresję
fenotypową w trakcie życia osobniczego. Trudności
w oznaczaniu u niemowląt mogą dotyczyć
fenotypowania układu ABO w zakresie podgrup Al i
A2, jak również układów HP i GM. Drugie - z
możliwości błędnego oznaczenia cech w przypadku
transfuzji krwi (z wyjątkiem autotransfuzji).

4. Sposób dziedziczenia polimorficznych cech
musi być zgodny z prawami Mendla. Do badań
włączone są tylko te układy, których segregacja cech
jest zgodna z klasycznymi prawami genetyki. Sposób
dziedziczenia musi być potwierdzony w badaniach
na dużym materiale populacyjnym. Konieczna jest
również znajomość częstości występowania
poszczególnych alleli w populacji (np. polskiej) oraz
stopień mutacyjności locus.

5. Praktyczna wartość układu grupowego, oceniana
jako „szansa wykluczenia ojcostwa", powinna
uzasadniać

celowość

oznaczeń

konkretnego

markera.  O  teoretycznej  szansie  wykluczenia
decydują:  liczba  alleli  i  częstość  ich  występowania.
Czym  większa  jest  liczba  alleli  i  bardziej
zrównoważona  ich  częstość  występowania,  tym
więcej

jest

heterozygot

większa

szansa

zróżnicowania osób niespokrewnionych.

Plamy nasienia

C h o lin a

Ś w ia tło U v

P le m n ik i

B ia łk a

P G M

A n ty g e n y

A B H , L e

K la s y c z n e

R F L P

P C R

D N A

B a d a n ia in d y w id u a liz a c y jn e

L D H - C 4

S A P

M H S 5

C y n k

P S A

T e s ty p o tw ie r d z a ją c e

S p e r m in a

K w a ś n a f o s f a ta z a

T e s ty p r z e s ie w o w e

Jedynym i bezwzględnie pewnym markerem
obecności nasienia w śladzie biologicznym jest
wykazanie obecności plemników lub izoenzymu
LDHC4 obecnego w główce plemnika.

Do swoistych dla nasienia markerów można zaliczyć
również antygen swoisty dla pęcherzyków
nasiennych wykrywany przeciwciałem MHS-5
(możliwość wykrywania nasienia w przypadkach
azoospermii).

W przypadku braku obecności plemników, w wyniku
degradacji lub azoospermii, konieczne staje się
zastosowanie innych markerów biochemicznych
pozwalających na wypowiedzenie się z dużym
prawdopodobieństwem o obecności nasienia:

Plamy śliny

B a d a n ie a n ty g e n ó w

u k ła d u A B 0

u k ła d u G m

M e to d y k la s y c z n e

B a d a n ie m e to d ą

P C R - S T R

B a d a n ie D N A

I n d y w id u a liz a c ja

O k r e ś la n ie p r z y n a le ż n o ś c i g a tu n k o w e j

id e n ty fi k a c ja o b e c n o ś c i s lin y

( B a d a n ie o b e c n o ś c i n a b ło n k ó w )

( b a d a n ie a m y la z y ś lin o w e j - h y d r o liz a s k r o b i)

Identyfikacja obecności śliny w materiale

biologicznym prowadzona jest głównie poprzez
wykazanie aktywności amylazy śliniankowej.

Od wielu lat enzym ten identyfikowany jest prostą

metodą opartą na hydrolizowaniu skrobi przez
amylazą.

Jedną z odmian tego testu jest pomiar aktywności

alfa-amylazy z zastosowaniem zmienionej
chemicznie skrobi, na przykład tabletek
Phadebas.

PLAMY MOCZU

Metody identyfikacji plam moczu opierają się

głównie na wykazaniu w nich anionów
nieorganicznych (jony chlorkowe, siarczanowe i
fosforanowe), jak również obecność mocznika i
kreatyniny.

W badaniach stosuje się głównie testy chemiczne,

jak na przykład reakcję z AgNO3 na jony
chlorkowe czy roztwór kwasu pikrynowego na
obecność kreatyniny.

IDENTYFIKACJA MATERIAŁU ZWIERZĘCEGO I

ROŚLINNEGO

Zdarza się, że materiał biologiczny zabezpieczony na

miejscu przestępstwa ma pochodzenie zwierzęce
lub roślinne.

Z wielu zaproponowanych technik identyfikacji

przynależności gatunkowej materiału
zwierzęcego najbardziej obiecującą metodą
wydaje się być metoda analizy sekwencji
nukleotydowej fragmentu genu kodującego
cytochrom b.

Zmienność tego odcinka DNA jest wystarczająca,

aby zróżnicować większość gatunków kręgowców.

Istotną zaletą tej metody jest fakt lokalizacji genu

kodującego cytochrom b w genomie
mitochondrialnym, co decyduje o wysokiej
czułości testu pozwalającej na identyfikację
znikomej ilości DNA czy materiału
zdegradowanego.

IDENTYFIKACJA MATERIAŁU ZWIERZĘCEGO I

ROŚLINNEGO

Analiza polega na amplifikacji i sekwencjonowaniu

DNA z zastosowaniem starterów reakcji PCR
dobranych w taki sposób, że są one odpowiednie
do analizy większości gatunków kręgowców.

Oznaczona sekwencja DNA jest specyficzna

gatunkowo, a zatem na jej podstawie można
określić gatunek zwierzęcia.

Polimorfizm DNA mitochondrialnego
Mitochondrialny DNA człowieka jest dwuniciową kolistą cząsteczką

zawierającą ponad 16 500 par zasad. Zarówno oocyt jak i plemnik zawierają
mitochondria. Jednak potomstwo dziedziczy mtDNA tylko od matki. W
komórce oocytu występują setki mitochondriów zawierające łącznie do 200
000 cząsteczek mtDNA.

Mitochondrialny DNA charakteryzuje się bardzo ciasno upakowanymi

genami,  których  transkrypty  spełniają  istotną  funkcję  w  komórkowym
łańcuchu  oddechowym.  W  cząsteczce  mtDNA  zakodowane  są  2  cząsteczki
rRNA,  22  tRNA  oraz  13  polipeptydów,  które  są  elementami  kompleksów
fosforylacji oksydacyjnej.

W mtDNA akumuluje się dużo mutacji. Wykazuje on 5 -10 razy większą

różnorodność sekwencji niż DNA genomowy. Jest to wynikiem braku procesu
reperacyjnego DNA oraz działania wolnych rodników powstających w
procesie fosforylacji oksydacyjnej.

Liczący 1200 pz, niekodujący region (ang. D-Loop region) ludzkiego

mtDNA

zawiera

dwie domeny o wysokiej zmienności, nazywane również sekwencjami
Andersena.

Region

HV1 zlokalizowany jest pomiędzy nukleotydami 16024 i 16365
mitochondrialnego

DNA.

W regionie tym stwierdzono obecność do 50 miejsc różniących się sekwencją
jednego
nukleotydu. Drugi region - HV2, pomiędzy 73 a 340 parą nukleotydów,
wykazuje

zróżnico

wanie w 28 miejscach. Zamiany nukleotydów typu tranzycji (puryna < »
puryna, pirymi-

dyna <—» pirymidyna) obserwuje się 30 razy częściej niż zamiany typu

transwersji (puryna <—> pirymidyna).

Badanie polimorfizmu sekwencyjnego mtDNA
wykonuje się w trzech etapach (rycina 83). W
pierwszym izoluje się mitochondrialny DNA.
Następnie powielane są nadzmienne regiony
HV1 i oddzielnie HV2. Powielenie może dotyczyć
całych regionów przy użyciu jednej pary
starterów. Częściej jednak, przy użyciu dwóch
par starterów, powielane są krótsze sekwencje,
które zachodzą na siebie. W trzecim etapie
badania, po dokładnym oczyszczeniu produktów
amplifikacji, wykonuje się bezpośrednio
automatyczne sekwencjonowanie DNA.

Wyniki  sekwencjonowania  porównywane  są  z  wzorcem,  który
stanowią sekwencje Andersona. Stopień zróżnicowania polimorfizmu
sekwencyjnego  mtDNA  jest  charakterystyczny  dla  danej  populacji.
Porównanie  sekwencji  miedzy  różnymi  populacjami  pozwala  na
prześledzenie  historii  ich  pochodzenia  (wzory  sekwencyjne  są
identyczne,  brak  rekombinacji  umożliwia  ustalanie  pokrewieństwa
po  linii  matek).  Badania  mtDNA,  np.  w  szczątkach  pomordowanych
członków  rodziny  cara  Rosji  i  żyjących  krewnych  tego  rodu,
potwierdziły  ich  pokrewieństwo  i  pochodzenie  fragmentów  kości.
Natomiast  wysoka  zmienność  tego  polimorfizmu  między  osobami
niespokrewnionymi  daje  olbrzymią  szansę  na  różnicowanie
pochodzenia  śladów  biologicznych,  ewentualnie  ich  osobniczą
indywidualizację. Ta bardzo kosztowna metoda zyskała sobie uznanie
w  tych  przypadkach,  w  których  waga  problemu  kryminalistycznego
uzasadnia  jej  wykonanie  oraz  gdy  nie  można  przeprowadzić  badań
polimorfizmu mini- lub mikrosatelitarnego. Niekiedy jedynym śladem
pozostawionym  na  miejscu  morderstwa  jest  fragment  włosa  bez
torebki,  plemniki,  niewielki  fragment  zniszczonej  kości  lub
zdegradowana

plamka

krwi.

Szansa

izolację

DNA

chromosomalnego jest w tych przypadkach znikoma, natomiast
udaje się najczęściej uzyskać wiele kopii mitochondrialnego DNA.

Prawne aspekty badań genetycznych
Badanie  stopnia  pokrewieństwa  ma  istotne  znaczenie  w  tych
krajach, gdzie ustawodawstwo dopuszcza proces sądowy o ustalenie
ojcostwa.  W  państwach,  w  których  prawo  imigracyjne  zezwala  na
łączenie  rodzin,  testy  genetyczne  mogą  stanowić  dowód
pokrewieństwa. Regulacje prawne dotyczące ustalania ojcostwa oraz
obowiązku  alimentacyjnego  mają  istotny  wpływ  na  poziom  tych
badań i powszechność ich wykonywania w danym kraju.
Rzymska  maksyma  głosi  ,Mater  semper  certa  est,  pater  quem
demonstrat" [macierzyństwo jest pewne, a ojcostwo wskazane (przez
matkę)]. Jeżeli mężczyzna wskazany przez matkę nie zgadza się z jej
wyborem  i  nie  uznaje  dziecka,  zaczyna  się  problem  „spornego
ojcostwa".
Polskie ustawodawstwo przewiduje możliwość ustalania ojcostwa w
formie orzeczenia sądowego. Problem ten reguluje ustawa „Kodeks
rodzinny i opiekuńczy" uchwalona w 1964 roku i znowelizowana w
roku 1975. Artykuł 72 tej ustawy stwierdza: „Jeżeli nie zachodzi
domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, albo gdy
domniemanie takie zostało obalone, ustalanie ojcostwa może
nastąpić albo przez uznanie dziecka przez ojca, albo na mocy
orzeczenia sądu". Ponieważ dzieci rodzą się zarówno w związkach
małżeńskich, jak również poza nimi, istnieją dwie nieco odmienne
sytuacje prawne.

Ponieważ  dzieci  rodzą  się  zarówno  w  związkach  małżeńskich,  jak
również  poza  nimi,  istnieją  dwie  nieco  odmienne  sytuacje  prawne.
Pierwsza  dotyczy  dzieci  urodzonych  w  związku  małżeńskim.
Ustalenie ojcostwa następuje wówczas na zasadzie domniemania, że
ojcem  dziecka  jest  mąż.  Artykuł  62  ustawy  stwierdza,  że:  „  Jeżeli
dziecko  urodziło  się  w  czasie  trwania  małżeństwa  albo  przed
upływem  trzystu  dni  od  jego  ustania  lub  unieważnienia,
domniemywa  się,  że  pochodzi  ono  od  męża  matki".  Małżonkom
przysługuje  prawo  do  zaprzeczenia  pochodzenia  dziecka  w  okresie
pierwszych  sześciu  miesięcy  po  jego  urodzeniu.  Zaprzeczenie
ojcostwa  wymaga  jednak:  „wykazania  niepodobieństwa,  aby  mąż
matki dziecka mógł być ojcem tegoż dziecka ".

W  sytuacji  dziecka  urodzonego  poza  związkiem  małżeńskim
ustalenie ojcostwa może nastąpić albo w wyniku uznania - wówczas
wskazany  przez  matkę  mężczyzna  dobrowolnie  uznaje  dziecko
nadając  mu  swoje  nazwisko,  albo  w  wyniku  orzeczenia  sądowego.
Prawo do składania wniosku o ustalenie ojcostwa przysługuje matce,
samemu  dziecku  (jeżeli  jest  pełnoletnie)  oraz  prokuratorowi.
Zgodnie  z  artykułem  85  Kodeksu  Rodzinnego  i  Opiekuńczego
„  domniemywa  się,  że  ojcem  dziecka  jest  ten,  kto  obcował  z  matką
dziecka  nie  dawniej  niż  w  trzysetnym,  a  nie  później  niż  w  sto
osiemdziesiątym  pierwszym  dniu  przed  urodzeniem  dziecka".
Powództwo o ustalenie ojcostwa wytaczane jest domniemanemu ojcu
(jednemu  mężczyźnie  w  jednym  procesie  sądowym)  w  dowolnym
okresie  czasu  po  urodzeniu  dziecka.  Matka  dziecka  przedstawia
fakty,  które  uprawdopodobniają  ojcostwo  wskazanego  przez  nią
mężczyzny, natomiast pozwany o ojcostwo ma obowiązek udowodnić,
że niepodobieństwem jest, aby mógł być ojcem tego dziecka. Jednym
z  podstawowych  dowodów  w  procesie  ustalania  ojcostwa  jest
ekspertyza  genetyczna.  Na  wniosek  stron  procesowych,  Sąd  zleca
specjalistycznym

placówkom

naukowym

wykonanie

badań

genetycznych w celu ustalenia: „czy nie zachodzi przypadek
wykluczenia ojcostwa" lub „czy pozwany jest, czy też nie jest ojcem
dziecka". Ekspertyza może być również wykonana na zlecenie
prywatne.

Analiza pokrewieństwa w „ustalaniu ojcostwa"
Odkrycie  w  1900  roku  cech  grupowych  krwi  ABO  i  poznanie  praw
ich  dziedziczenia  umożliwiło  wprowadzenie  badań  genetycznych  do
praktyki  sądowej.  Pomimo  surowych  kryteriów,  jakie  musi  spełniać
marker  genetyczny  używany  dla  potrzeb  ekspertyzy  sądowej,  pod
koniec  lat  osiemdziesiątych  hemogenetyka  miała  do  dyspozycji
kilkadziesiąt  układów  grupowych  użytecznych  przy  typowaniu  cech
człowieka.

Wszechstronnie

przebadany

został

polimorfizm

antygenowy  krwinek  czerwonych  (ABO,  MNSs,  Rh,  Fy,  Jk,  Kell,  Lu,
P), antygeny zgodności tkankowej HLA, polimorfizm białek surowicy
(GM, KM, HP, GC, TF, C3, BF, TF, PI, 2HS, PLG, F13A, F13B, ORM),
układy  grupowe  enzymów  erytrocytarnych  (ACP,  PGM,  ESD,  GPT,
GLO, AK, ADA, PGP, 6-PGD).
Każdy  nowy  marker  wprowadzany  do  ekspertyzy  genetycznej  musi
spełniać szereg podstawowych kryteriów:
1. Materiał  pobierany  do  badań  musi  być  łatwo  dostępny,  a  jego
pobranie

nie

może

zagrażać zdrowiu pacjenta. Jedynym materiałem pobieranym do
badań jest krew, której ilość niezbędna do wykonania oznaczeń (od 2
do 10 ml) zależy od rodzaju ekspertyzy.
2. Wyniki badań muszą być powtarzalne. Dopuszczalne jest
stosowanie

tylko

tych

technik, które pozwalają na uzyskanie jednoznacznych wyników i
mogą

zostać

poddane

kontroli w innych pracowniach hemogenetycznych wykonujących
badania dla celów sądowych.

3. Badane cechy są stałe przez całe życie. Badania wykonuje się u
dzieci,

które

ukończyły 6 miesięcy życia osobniczego. Musi być również spełniony
warunek,  że  u  żadnej  z  osób  (pozwanego,  dziecka  i  matki)  nie  była
przetaczana  krew  w  okresie  trzech  miesięcy  przed  jej  pobraniem.
Pierwsze  zastrzeżenie  wynika  z  faktu,  że  niektóre  cechy  układów
grupowych  uzyskują  pełną  ekspresję  fenotypową  w  trakcie  życia
osobniczego.  Trudności  w  oznaczaniu  u  niemowląt  mogą  dotyczyć
fenotypowania układu ABO w zakresie podgrup Al i A2, jak również
układów HP i GM. Drugie - z możliwości błędnego oznaczenia cech w
przypadku transfuzji krwi (z wyjątkiem autotransfuzji).
4. Sposób  dziedziczenia  polimorficznych  cech  musi  być  zgodny  z
prawami

Mendla.

Do badań włączone są tylko te układy, których segregacja cech jest
zgodna z klasycznymi prawami genetyki. Sposób dziedziczenia musi
być  potwierdzony  w  badaniach  na  dużym  materiale  populacyjnym.
Konieczna  jest  również  znajomość  częstości  występowania
poszczególnych  alleli  w  populacji  (np.  polskiej)  oraz  stopień
mutacyjności locus.
5.Praktyczna  wartość  układu  grupowego,  oceniana  jako  „szansa
wykluczenia  ojcostwa",  powinna  uzasadniać  celowość  oznaczeń
konkretnego markera. O teoretycznej szansie wykluczenia decydują:
liczba  alleli  i  częstość  ich  występowania.  Czym  większa  jest  liczba
alleli  i  bardziej  zrównoważona  ich  częstość  występowania,  tym
więcej  jest  heterozygot  i  większa  szansa  zróżnicowania  osób
niespokrewnionych.

Podstawowym celem ekspertyzy genetycznej dla potrzeb procesu „o
ustalanie  ojcostwa"  jest  wykluczenie  niesłusznie  pozwanego  o
ojcostwo  mężczyzny.  Wynika  to  zarówno  z  przesłanek  procesowych,
jak  również  możliwości  jednoznacznego  opiniowania.  W  naszym
kraju  w  procesie  o  ustalenie  ojcostwa  pozwanym  jest  jeden
mężczyzna, który udowadnia, że nie jest biologicznym ojcem dziecka
powódki.  Stwierdzenie  braku  segregacji  cech  między  dzieckiem  a
pozwanym  jest  podstawą  do  wydania  jednoznacznej  opinii,  że  nie
jest  on  biologicznym  ojcem.  Natomiast  opiniowanie  o  ojcostwie
oparte jest zawsze o rachunek prawdopodobieństwa i nie pozwala na
jednoznaczne  stwierdzenie,  że  właśnie  ten  pozwany  jest  ojcem
dziecka.

Praktyczna  wartość  badań  przeprowadzonych  w  sprawie  „spornego
ojcostwa"  zależy  od  liczby  analizowanych  loci  polimorficznych  i  ich
możliwości  różnicujących.  Badania  grupowe  krwi  mogą  dotyczyć
ekspertyzy  podstawowej  obejmującej  11  układów:  ABO,  MN,  Rh,
Kell,  HP,  GM(1),  GC,  ACP,  PGM,  ESD,  GLO.  Wówczas  szansa
wykluczenia  ojcostwa  mężczyzny  niesłusznie  pozwanego  wynosi  ok.
86%. Włączenie do badań dodatkowych układów: Duffy, Kidd, GM(2),
KM, GPT, PGP, AK, ADA i HLA zwiększa szansę wykluczenia do 99%.
Przeprowadzenie badań polimorfizmu DNA daje „szansę
wykluczenia" ponad 99,99%. Jeżeli pozwany nie posiada
jednojajowego brata bliźniaka, a układ dziedziczonych cech
jest unikatowy, mogą istnieć podstawy do wydania opinii
wskazującej, że ojcostwo pozwanego zostało potwierdzone z
prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością.
Porównując polimorfizm układów grupowych krwi z polimorfizmem
DNA, zauważyć można zdecydowaną różnicę w poziomie
heterozygotyczności i wynikającej z tego „szansy wykluczenia"
(tabela 61). Łączna liczba alleli 11 układów grupowych oznaczanych
w ekspertyzie podstawowej jest mniejsza od liczby alleli
rozróżnianych w polimorficznym locus VNTR np. D5S110. Jedynie
układ HLA locus A, B i C zawiera ilość alleli porównywalną z
pojedynczym locus VNTR. Wartość diagnostyczna układu HLA zależy
jednak od liczby oznaczanych swoistości antygenowych. Znaczna
część swoistości nie jest rutynowo oznaczana z uwagi na trudności
uzyskania specyficznych przeciwciał.

Równocześnie  należy  zauważyć,  że  badając  układy  grupowe
oznaczamy  efekt  fenotypowy  ekspresji  genów  strukturalnych.
Antygenowy efekt ekspresji może podlegać modyfikacjom nie tylko w
wyniku  oddziaływania  innych  genów  i  zmian  mutacyjnych  genomu,
ale  również  w  wyniku  fizjologicznych  zmian  w  organizmie.  Bardzo
stabilny  fenotypowo  układ  grupy  głównej  ABO  może  sprawiać
„niespodzianki" przy rozpatrywaniu segregacji genów, jeżeli wystąpi
fenotyp  Bombay*,  supresja  antygenowa,  gen  „cis-trans  AB"  lub
zmiana antygenu w trakcie życia osobniczego, spowodowana stanem
nowotworowym.

*  Brak  syntezy  antygenów  A  lub  B  pomimo  obecności  i  ekspresji
odpowiednich  dla  tych  antygenów  genów  strukturalnych.  W  szlaku
syntezy antygenów A i B niezbędna jest bowiem obecność produktu
kodowanego  przez  dominujący  gen  H.  Produkt  ten  stanowi
niezbędny

substrat

dla

transferazy

N-acetylogalaktozaminy

(antygenowość A) lub transferazy D-galaktozy (antygenowość B).

Document Outline