Materiały pochodzą z Platformy 

Edukacyjnej Portalu 

www.szkolnictwo.pl

Wszelkie  treści  i  zasoby  edukacyjne  publikowane  na  łamach  Portalu  www.szkolnictwo.pl    mogą  być  wykorzystywane  przez  jego 
Użytkowników 

wyłącznie 

w  zakresie  własnego  użytku  osobistego  oraz  do  użytku  w  szkołach  podczas  zajęć  dydaktycznych.  Kopiowanie,  wprowadzanie  zmian, 
przesyłanie, 

publiczne 

odtwarzanie 

i  wszelkie  wykorzystywanie  tych  treści  do  celów  komercyjnych  jest  niedozwolone.  Plik  można  dowolnie  modernizować  na  potrzeby 
własne 

oraz 

do 

wykorzystania 

w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

WIEDZA O 

SPOŁECZEŃSTWIE

Temat: Prawidłowości życia 
społecznego

Plan lekcji

1. Wartości społeczne
2. Sprawiedliwość
3. Normy społeczne
4. Podział norm społecznych
5. Procesy społeczne
6. Instytucje społeczne
7. Rodzaje konfliktów społecznych
8. Sposoby rozwiązywania konfliktów społecznych

Wartości społeczne

Ład społeczny to stan równowagi, który pozwala zaspokoić ludzkie 
potrzeby i stwarza warunki rozwoju społecznego. Elementami ładu 
społecznego są wartości, normy 
i instytucje społeczne, dzięki którym ludzkie zachowania są 
przewidywalne.

Wartości społeczne to idee uważane przez większą część społeczeństwa 
za cenne, pożądane oraz zasługujące na szacunek i szczególną ochronę. 
Spójny i hierarchicznie uporządkowany układ tych wartości jest 
nazywany systemem wartości. 

System wartości reguluje stosunki w grupie i określa jej cele, a także jest 
źródłem norm społecznych.

Podział wartości społecznych wg  Miltona Rokeacha:

• instrumentalne  - zachowania i cechy, które służą do osiągania i 
realizacji wartości ostatecznych, np. : pracowitość, zdolność.

• ostateczne – cele i stany rzeczy, do których ludzie dążą, np. :
sprawiedliwość, równość.

Milton Rokeach

Sprawiedliwość należy do głównych wartości w etyce życia społecznego. 
Rozumienie pojęcia sprawiedliwości jest bardzo zróżnicowane.

Sprawiedliwość

Sprawiedliwość jako cnota

-w starożytności sprawiedliwość 
pojmowana jest jako cnota. Dla Platona 
była ona harmonią między władzami 
człowieka: rozumem, pędem do walki i 
pragnieniem przyjemności. W tym sensie 
człowiek sprawiedliwy to człowiek 
doskonały moralnie, postępujący 
etycznie.

- W podobny sposób sprawiedliwość 
pojmowali autorzy biblijni, dla których 
życie sprawiedliwe to życie zgodne z 
przykazaniami Bożymi.

Platon 

Sprawiedliwość wyrównawcza i 
rozdzielcza

•  Arystoteles  uznał, że pojęcie 
sprawiedliwości odnosi się przede 
wszystkim do relacji między 
jednostkami w społeczeństwie. Wyróżnił 
dwa rodzaje sprawiedliwości:

-wyrównawczą, dotyczącą właściwej 
zapłaty za wyrządzone zło,

- rozdzielczą, dotyczącą słusznego 
podziału dóbr w społeczeństwie.  

Sprawiedliwość

Arystoteles 

Katolicka nauka społeczna

•  społeczeństwo zapewnia 
sprawiedliwość społeczną, 
gdy urzeczywistnia warunki 
pozwalające zrzeszeniom 
oraz każdemu z osobna na 
osiągnięcie tego, co im się 
należy, odpowiednio do ich 
natury 
i powołania.

Sprawiedliwość

Absyda Bazyliki Laterańskiej z tronem biskupim

Sprawiedliwość jako równość 
szans

•  twórcą koncepcji sprawiedliwości 
jako równości szans jest John 
Rawls. Twierdził on, że nie można 
zlikwidować nierówności 
społecznych. W tej sytuacji 
każdemu należy zapewnić równe 
szanse na starcie, tak by mógł się 
swobodnie rozwijać i kształcić.

•  sprawiedliwość ma polegać na 
takim zorganizowaniu 
społeczeństwa, by każdy miał 
wolność wyboru drogi życiowej.

Sprawiedliwość

John Rawls

Sprawiedliwość jako 
uprawnienie

•  twórcą teorii sprawiedliwości 
jako uprawnienia jest Robert 
Nozick. Jej podstawą jest 
posiadanie dóbr. Są trzy zasady 
sprawiedliwego społeczeństwa:
 - sprawiedliwe pozyskanie dóbr,
 -  sprawiedliwe przekazanie dóbr,
 - sprawiedliwe dochodzenie swoich 
praw.

Prawa i jego przestrzeganie są 
warunkiem sprawiedliwości 
społecznej.

Sprawiedliwość

Robert  Nozick

Normy społeczne

Normy społeczne to nakazy i zakazy określające, jak należy 
postępować, co należy robić, a czego nie wolno.  Normy społeczne są 
wyrazem zaakceptowanego i uznawanego za obowiązujący system 
wartości w danym społeczeństwie.

Na straży przestrzegania norm społecznych stoi kontrola społeczna, 
czyli system sankcji społecznych. Są to środki – nagrody i kary, 
które wzmacniają konformizm.

CHARAKTER NAGRÓD I KAR

•  formalny – są wymierzane w określonym trybie przez 
upoważnione organy 
(np. kara więzienia),

• nieformalny – spontaniczne formy nacisku stosowane przez 
otoczenie 
(izolacja, życzliwość),

• pozytywny – gdy nagradzają zachowania zgodne z przyjętymi 
normami 
(pochwała, uznanie),

• negatywny – gdy karzą zachowania niezgodne z zasadami 
(drwina, donos).

Podział norm społecznych

Normy prawne 

Normy prawne są ustanawiane przez upoważniony do tego organ 
ustawodawczy, władzę państwową lub samorządową. 
Normy prawne mają charakter powszechny i stanowiony. W równym 
stopniu obowiązują obywateli.
Sankcje za ich nieprzestrzeganie mają charakter formalny, np. mandat, 
pozbawienie wolności.

Mandat 

Podział norm społecznych

Normy religijne

Normy religijne obowiązują 
tylko przedstawicieli danego 
wyznania. Wyróżniamy dwa 
rodzaje norm religijnych:

- pochodzące od Boga, 

- pochodzące od organizacji 
religijnych.

Część norm religijnych, 
zwłaszcza te dotyczące 
stosunków międzyludzkich, 
ma charakter norm 
moralnych. Sankcje mają 
charakter religijny, np. 
ekskomunika.

Kościół 

Ekskomunika za
 uśmiercenie Eluany

Podział norm społecznych

Normy moralne

Normy moralne wskazują, co jest dobre, a co złe. Niektóre z nich, 
zwłaszcza te, które występują w większości doktryn religijnych, są 
niezmienne, np. zakaz zabijania. Mają też charakter absolutny, co 
oznacza bezwzględny zakaz lub nakaz określonego zachowania. 
Dotyczą nie tylko jednostek, ale także grup społecznych. 
Nieprzestrzeganie ich pociąga za sobą sankcje nieformalne.

Nakaz  

Zakaz  

Podział norm społecznych

Normy obyczajowe

Normy obyczajowe to sposoby zachowania, postępowania oraz rytuały, 
które zostały ukształtowane w wyniku nawyków i uznane w danej 
społeczności za obowiązujące. Ich przestrzeganie wynika z 
przekonania, że tak należy postępować, bo tak każe tradycja. 
Nieprzestrzeganie norm obyczajowych pociąga za sobą sankcje 
nieformalne. 

Rytuał . Autor: Jarek Kotas

Procesy społeczne

Procesami społecznymi określa się zjawiska połączone związkami 
przyczynowo – skutkowymi, które zachodzą w osobowości jednostki, 
między jednostkami, jednostką a grupą lub między grupami.

NAJWAŻNIEJSZE PROCESY SPOŁECZNE

Socjalizacja  - (zob. lekcja 4)

Przystosowanie

- to proces polegający na zmianie dotychczasowych wzorów działań i 
kryteriów ocen w sytuacji, gdy uniemożliwiają one uczestnictwo w życiu 
zbiorowości. Proces ten dokonuje się w sytuacji, kiedy jednostka lub 
grupa styka się z nowym otoczeniem, np. uczeń zmienia szkołę.

Współpraca 
-  jest to uzgodnione działanie zmierzające do osiągnięcia wspólnych 
celów. Współpraca rodzi poczucie identyfikacji z zespołem, 
identyfikacja zaś jest niezbędnym warunkiem współpracy, ponieważ 
gwarantuje jej trwanie nawet w wypadku pojawienia się konfliktu. 

Procesy społeczne

NAJWAŻNIEJSZE PROCESY SPOŁECZNE

Współzawodnictwo

-  to rywalizacja o osiąganie celów lub dóbr, które występują w 
ograniczonych ilościach. Może mieć charakter antagonistyczny lub 
nieantagonistyczny.

Ruchliwość społeczna 

-  to przemieszczanie się ludzi między poszczególnymi szczeblami 
hierarchii społecznej lub w przestrzeni.

Dezintegracja społeczna

-  polega na osłabieniu kontroli społecznej, zaniku jasnych kryteriów 
oceny moralnej 
i dużym przyzwoleniu na zachowania uważane powszechnie za 
niewłaściwe. Dezintegracja przejawia się wzrostem takich zjawisk, jak 
alkoholizm, narkomania, przestępczość, dewiacja seksualne.

Konflikt społeczny
-  to proces, który zachodzi wtedy, gdy między grupami lub częściami 
grup społecznych istnieje sprzeczność interesów, a realizacja aspiracji 
jednej grupy odbywa się kosztem drugiej.

Instytucje społeczne

Instytucjami społecznymi określa się trwałe elementy ładu 
społecznego (rodzina, własność, prawo), uregulowane formy 
działalności (szkolnictwo, sądownictwo) oraz pewnego typu organizacje 
pełniące określone funkcje (np. szpitale, więzienia).

Gdy organizacje regulują stosunki w grupach, skłaniają członków do 
wypełnienia powierzonych im zadań, mówimy wówczas o ich roli 
regulacyjnej. Jeśli zaspokajają podstawowe potrzeby jednostek, mamy 
do czynienia z funkcją zaspokajania potrzeb. 
O roli integracyjnej mówimy zaś, gdy scalają zbiorowości wokół 
określonych celów społecznych.

Rodzaje konfliktów społecznych

Konflikty kulturowe
-  rodzą się wtedy, gdy stykają się ze sobą grupy o odmiennych sposobach 
życia i systemach wartości. Uświadomienie sobie tych różnic rodzi poczucie 
zagrożenia i konflikt narasta, np. konflikt między Muzułmanami a 
Europejczykami w państwach zachodnich. Odmianą konfliktu kulturowego jest 
konflikt wartości, który wynika  z różnic wyznawanych wartości.

Studentki z Pakistanu - czy w przyszłości odmienią oblicze Londynu? (Fot. 
ONS)

Rodzaje konfliktów społecznych

Konflikty ekonomiczne
-  są jedynymi z najczęściej występujących konfliktów. Ich przyczynami są 
różnice społeczne wynikające z istnienia struktury społecznej (podział na 
warstwy i klasy), różnice w rozwoju oraz kryzysy gospodarcze. Przykładami 
mogą być konflikty między lepiej i słabiej rozwiniętymi regionami lub konflikty 
między warstwami i grupami społecznymi.

Rodzaje konfliktów społecznych

Konflikty 
organizacyjne

-  rodzą się między 
grupami lub warstwami 
wzajemnie od siebie 
uzależnionymi. 
Najpowszechniej 
występującym konfliktem 
organizacyjnym jest 
konflikt pracodawcy z 
pracownikiem.

Konflikty pokoleniowe
-  często występują w 
rodzinach i wynikają z 
różnic między 
generacjami. Nasilają się 
w okresach szybkich 
zmian społecznych, gdy 
kultura młodego 
pokolenia bardzo się 
różni od kultury osób 
starszych.

Stare i nowe pokolenie

Sposoby rozwiązywania konfliktów

Przemoc  - aby rozstrzygnąć konflikt, strony uciekają się do użycia siły. 
Konflikt kończy się zwycięstwem jednej ze stron i narzuceniem jej woli 
pokonanemu.

Unikanie - polega na rezygnacji którejś ze stron z realizacji swoich 
aspiracji, aby uniknąć konfliktów.

Negocjacje - rozmowy podjęte po to, aby znaleźć rozwiązanie 
satysfakcjonujące obie strony.

Mediacje - rozmowy między stronami konfliktu z udziałem osoby 
trzeciej – mediatora, który zachowuje neutralność i pomaga znaleźć 
rozwiązanie satysfakcjonujące obie strony.

Arbitraż - rozstrzygnięcie konfliktu przez wyznaczonego przez obie 
strony niezależnego arbitra. Jego decyzja jest dla obu stron wiążąca.

Sąd – sposób rozstrzygnięcia sporów. Orzeczenia sądu są wiążące, a 
strony nie mają wpływu na jego skład.

Głosowanie/ wybory – sposób stosowany w państwach 
demokratycznych