1
WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE
WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE
GRUNTÓW.
GRUNTÓW.
WYTRZYMAŁOŚĆ GRUNTÓW NA
WYTRZYMAŁOŚĆ GRUNTÓW NA
ŚCINANIE
ŚCINANIE
MECHANIKA GRUNTÓW I
MECHANIKA GRUNTÓW I
FUNDAMENTOWANIE
FUNDAMENTOWANIE
Budownictwo semestr 4
Budownictwo semestr 4
Wykład 7
Wykład 7
2
Mechanizm utraty wytrzymałości w odniesieniu do gruntów jest
inny niż w przy-padku ośrodków stałych typu metal czy skała,
które są zdolne do przeniesienia znacznych naprężeń
ściskających, czy rozciągających. Wytrzymałość gruntów na
ściskanie w porównaniu z nimi jest nieznaczna, zaś
wytrzymałość na rozciąganie w gruntach praktycznie nie
istnieje.
Analiza sytuacji, w których doszło do naruszenia stateczności
posadowienia obiektu lub np. wystąpienia osuwiska mas
gruntowych dowodzi, że zawsze można w takich przypadkach
zaobserwować przemieszczenie (poślizg) pewnej części podłoża
gruntowego względem pozostałej części. Oznacza to, że
wskutek oddziaływania zewnętrznego na podłoże, np.
obciążeniem od obiektu budowlanego, nastąpiło na pewnej
powierzchni wewnątrz masywu gruntowego osiągnięcie stanu,
w którym naprężenie styczne do tej powierzchni jest równe
wytrzymałości gruntu na ścinanie. Dominujące znaczenie dla
gruntów posiada zatem
wytrzymałość na ścinanie
.
Można powiedzieć, że ścinanie w gruncie polega na
przesunięciu
(prze-mieszczeniu)
jednej
części
ośrodka
gruntowego względem pozostałej w wyniku przekroczenia
oporu gruntu na ścinanie (wytrzymałości gruntu na ścinanie) -
f
przez składową styczną (ścinającą) działającego naprężenia -
f
3
Jeżeli =
f
, to występuje
stan graniczny ścinania
w gruncie, a
gdy <
f
, to mamy do czynienia ze
stanem równowagi
quasisprężystej
w gruncie. Opór gruntu
f
działa w tej samej
płaszczyźnie co składowa ścinająca , lecz ma zwrot przeciwny.
Wytrzymałością gruntu na ścinanie
f
nazywa się największy
(graniczny) opór, jaki stawia grunt składowym stycznym
(ścinającym) naprężenia, w rozpatrywanym punkcie ośrodka
gruntowego.
Rys. 1
4
Znajomość wytrzymałości gruntu na ścinanie jest nieodzowna
przy rozpatrywa-niu zagadnień związanych z bezpiecznym (czyli
w zakresie równowagi quasisprężystej) posadawianiem obiektów
budowlanych, formowaniem zboczy gruntowych o bezpiecznym
nachyleniu (np. w nasypach drogowych czy kolejowych) itp.
Zagadnienie to zostało sformułowane przez Ch. Coulomba, który
– będąc inżynierem wojskowym zajmującym się budową
fortyfikacji – jako pierwszy podał wzór ujmujący wytrzymałość
gruntu sypkiego na ścinanie (1773 r.). Wychodząc z zależności
dotyczącej tarcia pomiędzy dwoma ciałami stałymi – T = N · -
zapisał ją w odniesieniu do tarcia zachodzącego wewnątrz
gruntu:·
tg
f
gdzie: - składowa normalna działającego naprężenia,
-
kąt
tarcia
wewnętrz-nego,
tg–
współczynnik
tarcia
wewnętrznego
.
Równanie to zostało później uogólnione również na grunty
spoiste w postaci:
c
tg
f
gdzie:
c – spójność (kohezja)
, czyli opór gruntu stawiany siłom
zewnętrznym, wywołany wzajemnym przyciąganiem cząstek
gruntu. Zauważmy, że dla = 0 mamy
f
= c, a więc można
powiedzieć, że
spójność jest to wytrzymałość gruntu na ścinanie
przy braku naprężeń normalnych
.
5
Obrazem graficznym równania Coulomba jest linia prosta
przechodząca przez początek układu współrzędnych - dla
gruntów sypkich i przecinająca oś na rzędnej = c w
przypadku gruntów spoistych. Prosta Coulomba stanowi zatem
zbiór punktów spełniających warunek stanu granicznego
=
f
.
Nachylenie prostej do poziomu wyznacza wartość kąta tarcia
wewnętrznego :
Rys. 2
6
Opór ścinania
f
składa się z dwu składowych: oporu tarcia
wewnętrznego i oporu spójności. W przypadku ścinania gruntów
o strukturze ziarnistej mamy do czynienia z oporem tarcia
posuwistego oraz z oporem tarcia obrotowego na kontaktach
ziaren. Występuje tam również opór związany z wzajemnym
zazębianiem się ziaren, a także z ich wielkością i stopniem
obtoczenia. Opór spójności zależy w największej mierze od
zawartości cząstek frakcji iłowej i występujących pomiędzy nimi
sił molekularnych.
Oba parametry:
oraz
c
charakteryzują więc wytrzymałość
gruntów na ścinanie i w związku z tym zachodzi konieczność
oznaczania ich wartości. Są to podstawowe parametry
wytrzymałościowe gruntów. W warunkach laborato-ryjnych
wykorzystuje się do ich oznaczenia dwa rodzaje przyrządów:
-
aparat bezpośredniego ścinania (skrzynkowy),
- aparat trójosiowego ściskania.
Do przeprowadzenia oznaczenia niezbędna jest próbka o
naturalnej strukturze – NNS. Ponieważ uzyskanie takiej próbki
dla gruntów sypkich jest utrudnione, badanie wykonuje się
wtedy na próbce o naruszonej strukturze, która w samym
aparacie jest doprowadzona do stopnia zagęszczenia bliskiego
wartości naturalnej.
7
Aparat bezpośredniego ścinania
Rys. 3
8
W
aparacie bezpośredniego
ścinania próbka gruntu znajduje się
wewnątrz dwudzielnej skrzynki o przekroju kwadratowym.
Wymienne skrzynki mają długość boku próbki od 6,0 cm do 12,0
cm (im grubsze uziarnienie gruntu – tym większa skrzynka), zaś
wysokość próbki 1,5 – 2,5 cm. Płaszczyzna podziału skrzynki na
część górną – ruchomą i dolną – nieruchomą, przebiega w
połowie wysokości próbki. Górna i dolna powierzchnia próbki
ma kontakt z płytkami filtracyjnymi umożliwiającymi swobodny
odpływ wody z próbki pod obciążeniem. Na próbkę, za
pośrednictwem tłoka, można przykładać obciążenie siłą
pionową, która w trakcie badania jest niezmienna, zaś do górnej
części skrzynki przykłada się obciążenie siłą poziomą.
Zamocowane czujniki pozwalają na dokonanie pomiaru
wzajemnego przemieszczenia obu części skrzynki jak i zmian
wysokości próbki w trakcie badania. Po umieszczeniu próbki w
aparacie poddaje się ją wstępnej konsolidacji naciskiem siłą
pionową, która działa również na próbkę podczas ścinania dając
naprężenie pionowe -
. Następnie poddaje się próbkę ścinaniu
poprzez przyłożenie zwiększającej się siły poziomej. Moment
ścięcia objawia się ustaniem przyrostu (a nawet lekkim
cofnięciem) odczytów na czujniku dynamometru do pomiaru siły
poziomej. Ustala się największą wartość siły w momencie
ścięcia -
T
max
oraz wzajemne przesunięcie skrzynek aparatu -
a
. Na tej podstawie oblicza się pole przekroju ścięcia próbki:
)
a
a
(
a
F
s
9
Wartości naprężeń:
stycznego
w chwili ścięcia (wytrzymałości na
ścinanie) i
normalnego
oblicza się ze wzorów:
s
i
max
f
F
T
Mając
i
oraz
f
ze ścięcia jednej próbki uzyskuje się punkt
wykresu - . Wykonując kolejne próby (N 5), przy różnych
wartościach naprężenia pionowego działającego na próbki,
dysponujemy zbiorem punktów, które następnie aproksymujemy
linią prostą graficznie, lub - dla uzyskania większej dokładności -
analitycznie metodą najmniejszych kwadratów. Pozwala to na
wyznaczenie kąta tarcia wewnętrznego oraz spójności.
Rys. 4
s
i
i
F
Q
10
Wzory na obliczenie kąta tarcia wewnętrznego i spójności w
metodzie najmniej-szych kwadratów są następujące:
2
2
2
2
2
)
(
)
(
N
)
(
c
)
(
)
(
N
N
ctg
ar
i
i
f
i
i
f
i
i
i
f
i
f
i
Średnie odchylenia kwadratowe (błędy oznaczenia) kąta tarcia
wewnętrznego i spójności oblicza się ze wzorów:
2
1
2
2
1
2
2
2
2
2
1
2
2
2
2
2
180
N
)
(
)
(
)
(
N
N
N
s
cos
)
(
)
(
N
N
N
s
i
i
i
i
c
i
i
i
gdzie:
i
- naprężenia normalne w poszczególnych próbkach,
f
-
wytrzymałość na ścinanie poszczególnych próbek,
i
- różnice
oznaczonych i obliczonych wartości wytrzymałości na ścinanie:
c
tg
i
f
i
11
Przy badaniu w aparacie bezpośredniego ścinania nie ma
możliwości dokonania pomiaru bardzo ważnego parametru,
jakim jest wartość ciśnienia wody w porach gruntu podczas
ścinania. Wady tej nie ma
aparat trójosiowego ściskania
Rys. 5
12
Próbka gruntu w aparacie trójosiowego ściskania ma kształt
walca o średnicy najczęściej 38 mm i wysokości 76 mm. Jest ona
otoczona cienką gumową osłonką i znajduje się wewnątrz komory
ciśnieniowej, ustawiona na perforowanej podstawie, z góry
przykryta tłoczkiem z perforacją. Zadaniem filtrów dolnego i
górnego jest odprowadzenie wody z próbki w trakcie badania.
Osłonka jest szczelnie połączona z podstawą i tłoczkiem tak, że
próbka jest odizolowana od wnętrza komory. Do wnętrza komory
doprowadzona jest woda pod ciśnieniem -
p
, które jest stałe
podczas badania. Do górnego tłoczka przylega trzpień, za
pośrednictwem którego przykładane jest na próbkę obciążenie
siłą pionową, mierzoną dynamometrem. Istnieje również
możliwość pomiaru zmian wysokości próbki. Do podstawy próbki
podłączony jest za pośrednictwem zaworu układ do pomiaru
ciśnienia wody w porach gruntu.
Po zamocowaniu próbki wewnątrz komory i uszczelnieniu komory
przez dokręcenie do podstawy, napełnia się ją wodą pod
określonym ciśnieniem. Zgodnie z prawem Pascala ciśnienie to
działa we wszystkich kierunkach jednakowo, obciąża więc
powierzchnię boczną próbki i działa też na jej górną
powierzchnię
–
jest
to
etap
konsolidacji
izotropowej
(wszechstronnego ściskania) próbki. Po zakończeniu konsolidacji
następuje ścinanie próbki przez zwiększenie obciążenia
pionowego za pośrednictwem trzpienia. Ścięcie objawia się
ustaleniem największej wartości siły pionowej, odczytywanej na
dynamometrze.
13
Ze względu na cylindryczny kształt próbki oraz sposób
przyłożenia na nią obciążenia, w próbce panuje
przestrzenny
obrotowo-symetryczny stan naprężenia
. Ciśnienie wody,
stanowiące obciążenie próbki, nie wywołuje na jej powierzchni
naprężeń stycznych, a zatem normalne naprężenia poziome,
równe co do wartości ciśnieniu wody w komorze aparatu są
równocześnie
naprężeniami głównymi
2
i
3
. Są one sobie
równe. Naprężenie pionowe, wywołane obciążeniem zew-
nętrznym, jako prostopadłe do naprężeń
2
i
3
, jest również
naprężeniem głównym
1
. Zatem stan naprężenia w próbce
można opisać następująco:
2
=
3
= p
oraz
1
>
2
=
3
.
Naprężenie
1
przy ścięciu jest równe:
1
=
3
+Q
max
/ A
Ścięcie
zostało
zatem
spowodowane
przyrostem naprężeń
1
-
3
= Q
max
/ A
Ten przyrost nosi nazwę
dewiatora
naprężenia
.
Rys. 6 - Schemat obciążenia
(naprężenia) działającego na
próbkę przy ścięciu
A - pole przekroju poprzecznego próbki
przy ścięciu
14
Do interpretacji wyników badania trójosiowego korzystamy z
konstrukcji
koła Mohra
, które w sposób graficzny
przedstawia stan naprężenia w próbce gruntu w momencie
osiągnięcia stanu granicznego - ścięcia próbki:
Rys. 7
15
Koło Mohra kreśli się na podstawie znanych wartości naprężeń
głównych
1
i
3
. Odległość środka koła Mohra od początku
układu współrzędnych wynosi:
Współrzędne punktu
P
na kole Mohra przedstawiają składowe
naprężenia (;
f
) jakie występują na płaszczyźnie ścięcia AB
wewnątrz próbki. Jest ona nachylona pod kątem
względem
kierunku działania mniejszego z naprężeń głównych
3
. Punkt P
reprezentuje więc stan naprężeń granicznych. Jak wynika z
rysunku kąt EPO jest równy
. Wobec tego kąt
2
:
2
3
1
DO
a
Promień koła Mohra jest równy:
2
OP
R
3
1
90
90
180
2
)
(
A zatem płaszczyzna AB jest nachylona do poziomu pod kątem:
2
45
16
Dla określenia parametrów wytrzymałościowych
i
c
niezbędne jest ścięcie kilku próbek tego samego gruntu (N
5) przy różnych wartościach ciśnienia wody
p=
3
w komorze
aparatu. Uzyskujemy zatem odpowiadającą liczbie próbek
liczbę kół Mohra. Wspólna styczna (obwiednia) do kół Mohra
jest prostą daną równaniem Coulomba, gdyż każdy punkt
styczności przedstawia stan graniczny naprężeń występujący
w danej próbce przy ścięciu. Równanie prostej (a stąd wartości
i
c
) wyznacza się najczęściej przez aproksymację wyników
linią prostą przy pomocy metody najmniejszych kwadratów,
korzystając ze wzorów analogicznych jak przy interpretacji
rezultatów bezpośredniego ścinania
Rys.
8
17
Naprężenia efektywne. Efektywne parametry
wytrzymałościowe
Omawiając zjawisko konsolidacji zwróciliśmy uwagę na rolę
wody znajdującej się w porach gruntu przy przenoszeniu
obciążeń. Wiąże się z tym bardzo ważne pojęcie w mechanice
gruntów jakim jest pojęcie
naprężenia efektywnego
. Otóż
naprężenie efektywne jest to wartość naprężenia
normalnego
działającego
na
szkielet
gruntowy.
Zasadę
naprężeń
efektywnych w gruntach wprowadził, jak już wiemy, K. Terzaghi
w postaci następującego wyrażenia
u
'
gdzie:
- wartość całkowitego naprężenia normalnego w
rozpatrywanym punkcie ośrodka gruntowego,
‘
- wartość
naprężenia efektywnego,
u
- wartość ciśnienia wody w porach
gruntu.
Znając zatem oprócz całkowitego naprężenia normalnego w
gruncie, również wartość ciśnienia wody w porach możemy
wyznaczyć naprężenie działające na szkielet gruntowy. Woda
jest czynnikiem współdziałającym ze szkieletem w przenoszeniu
obciążenia tylko w początkowym okresie jego działania. Później
następuje częściowy odpływ wody z porów, a w końcowym
efekcie całe obciąże-nie przejmuje szkielet. Dlatego tak ważna
jest znajomość ciśnienia wody w porach możliwa do realizacji w
aparacie trójosiowego ściskania.
18
Wartość naprężenia efektywnego (oczywiście dotyczy to tylko
naprężenia normalnego) można wyznaczyć z przekształcenia
powyższego wzoru:
u
'
Jeżeli podstawimy teraz do wzoru Coulomba naprężenie
efektywne otrzymamy:
'
c
'
tg
)
u
(
'
c
'
tg
'
f
Występujące w tym wzorze parametry
’
i
c’
noszą nazwę
efektywnych wartości kąta tarcia wewnętrznego i
spójności.
Jak
zauważyliśmy
wcześniej,
w
aparacie
trójosiowego ściskania istnieje możliwość pomiaru ciśnienia
wody w porach, a więc oznaczenia efektywnych wartości
’
i
c’
. Jak przebiega
inter-pretacja wyników badania dla naprężeń
efektywnych
? Współrzędna środka koła Mohra oraz jego
promień dla naprężeń efektywnych będą równe :
R
)
(
,
)
u
u
(
,
)
'
'
(
,
'
R
u
a
u
)
(
,
)
u
(
,
)
u
u
(
,
)
'
'
(
,
'
a
3
1
3
1
3
1
3
1
3
1
3
1
3
1
5
0
5
0
5
0
5
0
2
5
0
5
0
5
0
gdzie a, R - współrzędna środka koła Mohra i jego promień dla
naprężeń całkowitych, u – ciśnienie wody w porach próbki w chwili
ścięcia
19
Jak widać z powyższych obliczeń koło Mohra w naprężeniach
efektywnych ma
taki sam promień
jak koło w naprężeniach
całkowitych, zaś jego środek jest
przesunięty w kierunku
początku układu współrzędnych
o wielkość
u
:
Na wykresie widać, z porównania wartości, że :
’ >
oraz
c’ < c
Rys. 9
20
Równanie Coulomba - Mohra
Rozpatrzmy zależności na kole Mohra - rysunek 7, trójkąt
EPO:
sin
2
2
sin
R
2
EO
DO
DE
cos
2
cos
R
EP
2
R
OP
EPO
3
1
3
1
3
1
3
1
f
3
1
Podstawmy wypisane powyżej wartości i
f
do wzoru
Coulomba:
c
tg
f
c
cos
sin
sin
cos
2
2
2
3
1
3
1
3
1
21
cos
c
sin
)
(
sin
)
(
cos
)
(
2
2
3
1
3
1
2
3
1
Po uporządkowaniu otrzymanego wyrażenia mamy:
cos
c
sin
)
(
)
sin
)(cos
(
2
3
1
2
2
3
1
Czyli ostatecznie:
cos
c
sin
)
(
2
3
1
3
1
Otrzymane wyrażenie nosi nazwę
równania Coulomba-
Mohra
, gdyż stanowi zapis prawa Coulomba z wykorzystaniem
koncepcji koła naprężeń Mohra. W powyższej postaci
obowiązuje oczywiście dla gruntów spoistych. Dla gruntów
sypkich (c = 0) będzie:
sin
)
(
3
1
3
1
Po wymnożeniu obu stron przez 2 cos otrzymamy:
22
Współrzędne p - q
Kreśląc obwiednię kilku kół Mohra, którą jest ich wspólna
styczna (czyli prosta Coulomba), łatwo zauważyć, że wygodniej
jest poprowadzić linię łączącą punkty wierzchołkowe kół Mohra,
czyli punkty o współrzędnych:
R
2
q
oraz
a
2
p
3
1
3
1
Uprzednio oznaczaliśmy te wartości odpowiednio jako a oraz R.
Wykresy linii wytrzymałości w obu układach współrzędnych
przedstawia poniższy rysunek:
Rys.
10
23
Na podstawie tego rysunku można dla linii I - linii Coulomba-
Mohra - napisać:
cos
c
sin
lub
,
cos
c
sin
)
(
2
2
2
3
1
3
1
3
1
3
1
Zaś dla linii II w nowych współrzędnych (p; q):
b
tg
2
2
3
1
3
1
Porównując współczynniki w obu równaniach linii prostych
otrzymamy zależności pomiędzy ich parametrami w obu
układach współrzędnych:
cos
b
c
oraz
tg
sin
Aby narysować linię II nie jest konieczne kreślenie całych kół
Mohra. Wystarczy zaznaczyć
punkty wierzchołkowe
tych kół o
współrzędnych (p; q). Punkty te jednoznacznie określają
położenie
kół
Mohra
odpowiadające
danemu
stanowi
naprężenia w gruncie. Dla wartości efektywnych naprężeń jak
łatwo sprawdzić (proszę to uczynić :-) jest:
p’ = p - u
oraz
q’ = q
24
Ścieżka naprężenia (obciążenia)
Wykorzystując przedstawioną powyżej interpretację stanu
naprężenia w gruncie można w przejrzysty sposób przedstawić
kolejne etapy zmian naprężenia w gruncie. Na poniższym
rysunku przedstawiono dla dwu próbek badanych w aparacie
trójosiowym zmiany naprężenia: od wszechstronnego hydrosta-
tycznego ściskania
1
=
3
(punkty 1 i 6), przez kolejne
zwiększanie naprężenia głównego
1
przy stałym
3
(dla I.
próbki punkty-koła 2, 3 i 4) lub zmniejszanie naprężenia
3
przy
stałym
1
(punkt-koło
5
- ścięcie - dla I. próbki i punkty-koła 7,
8, 9 i
10
- ścięcie - dla II. próbki). Linia łącząca te punkty na
płaszczyźnie p - q obrazuje przebieg stanu naprężenia
(obciążenia) w próbce do momentu ścięcia i nazywamy ją
ścieżką naprężenia (obciążenia)
. Linia wytrzymałości gruntu
przechodzi przez punkty 5 i 10. Mając stąd b i łatwo już
obliczyć c i .
Rys. 11