Relacje semantyczne 

między jednostkami 

leksykalnymi

(hiperonimia, meronimia, 

synonimia, polisemia, 

homonimia, antonimia, 

konwersja)

 

 

Wstęp

Język jest gigantyczną siecią 

(galaktyką) różnorodnych 

jednostek leksykalnych, 

powiązanych ze sobą niezliczoną 

liczbą zależności, np.:

 Formalnych
 Stylistycznych

oraz najbardziej dla nas istotnych

 Semantycznych

 

 

Wstęp c.d. 

Na kształt języka – doskonałego 

narzędzia do porozumiewania się – 
wpływa rzeczywistość, której jest on 
wyrazicielem. 

Razem ze zmianami w świecie zmienia się 

też zasób jednostek leksykalnych i ich 
wzajemne położenie względem siebie. 

 

 

Wstęp c.d.

Dlatego możemy wskazać 

funkcjonujące w określonym czasie 
relacje znaczeniowe między 
jednostkami językowymi. 

Oddają one ludzkie uporządkowanie 

otaczającego świata, wyrażone w 
języku. 

 

 

Hiperonimia

Relacja zawierania się węższej klasy 

zjawisk w szerszej klasie zjawisk, np.: 

róża jest gatunkiem kwiatu  
sonet jest odmianą utworu lirycznego

Podstawowa relacja umożliwiająca 

klasyfikowanie zjawisk w świecie

 

 

Hiperonimia

 Zjawisko (klasa zjawisk) o szerszym 

zakresie to HIPERONIM 

kwiat, utwór liryczny

Zjawisko (klasa zjawisk) o węższym 

zakresie to HIPONIM 

róża, sonet

 

 

Meronimia

Jest to relacja między nazwą całości a nazwą 

części jakiegoś zjawiska (obiektu) w 

rzeczywistości

np.:

Dłoń – palec             Komputer – dysk twardy
Dramat – akt                   Zdanie – orzeczenie
                  Spacer - chodzenie
 

 

 

Meronimia

 Określenie oznaczające całość to 

MERONIM

(dłoń, dramat)

 Określenie wskazujące na część 

całości to

HOLONIM

(palec, akt)

 

 

Synonimia

• Bliskość 

znaczeniowa 

wyrazu lub grupy 

wyrazów w 

stosunku do 

innego wyrazu lub 

grupy wyrazów

(kryterium 

semantyczne)

• Możliwość 

zastąpienia w 

odpowiednim 

kontekście jednej 

jednostki 

semantycznej 

inną

(kryterium 

dystrybucyjne)

 

 

Synonimia może dotyczyć:

• Konstrukcji składniowych: 
rzucić kamień – rzucić kamieniem
• Form morfologicznych (fleksyjnych):
profesorowie – profesorzy, dwu – dwóch
• Jednostek leksykalnych:
policjant – funkcjonariusz 
kraść – przywłaszczać sobie cudzą 

własność

 

 

Rozróżniamy dwa rodzaje 

synonimii: 

a. Synonimię 

kompletną 

(dokładną) 

zwaną inaczej 

równoznaczn

ością

 

b. Synonimię

przybliżoną 

zwaną inaczej 

bliskoznacznoś

cią

 

 

a. Synonimia kompletna

(równoznaczność)

W ten sposób określamy taką relację 

znaczeniową między dwoma jednostkami 

językowymi, która umożliwia ich swobodną i 

nieograniczoną wymianę w tekstach, np.:

językoznawstwo – lingwistyka

helikopter – śmigłowiec 

później – potem 

Pary jednostek podlegające synonimii 

kompletnej określamy jako 

wyrazy równoznaczne bądź dublety 

leksykalne

 

 

b. Synonimia przybliżona

(bliskoznaczność)

W ten sposób określamy taką relację semantyczną 

między dwoma jednostkami językowymi, która 

skutkuje ograniczoną możliwością wymiany 

owych jednostek w tekście, np.:

szkoła – buda                  stwierdzenie – 

konstatacja

Pary jednostek podlegające synonimii
przybliżonej określamy jako
wyrazy bliskoznaczne bądź synonimy 

przybliżone

 

 

Źródłem synonimii jest przynależność jednostek 

do różnych pól hiperoniczno – meronimicznych. 

Przyczyny takiego stanu rzeczy to: 

Różny czas 
powstania
jednostek, np.:
kobieta - 
białogłowa

Istnienie 
różnych 
środowisk, w 
których 
jednostki są 
używane, np.:
nauczyciel - 
belfer

Zróżnicowanie 
stylistyczne 
jednostek, np.:
tak samo - 
jednakowoż

Odmienna 
złożoność 
formalna 
jednostek, np.:
rodzice – matka 
i ojciec

Różny zakres 
znaczenia 
jednostek, np.: 
niebieski - 
morski

Odmienna 
łączliwość 
składniowo-
semantyczna 
jednostek, np.:
doręczyć list
dostarczyć towar

 

 

W niewielu parach wyrazów 

bliskoznacznych możemy 

wskazać jedynie jedno źródło ich 

ograniczonej wymienialności. 

Najczęściej jedno ze źródeł ma charakter 

dominujący, zaś inne mogą być jego logicznymi 

konsekwencjami. 

Na przykład nacechowane potocznie synonimy 

wyrazów neutralnych znaczeniowo, mogą 

wystąpić tylko w tekstach przynależących do 

polszczyzny potocznej lub artystycznej (jako 

elementy stylizacji), por.: 

śmiać się – rechotać                    szwendać się – 
chodzić bez celu

 

 

Wieloznaczność 

(wyraz tekstowy ma więcej niż jedno 

znaczenie)

a.

Polisemia

Relacja między dwoma 

wyrazami tekstowymi 

posiadającymi 

jednakową formę 

oraz powiązane ze 

sobą znaczenia, np.

Głowa `część ciała 

człowieka`

        ` część rośliny 

(kapusty)` 

b. Homonimia
Relacja między wyrazami 

tekstowymi 
posiadającymi 
jednakową formę 
(fonetyczną lub 
graficzną), lecz 
odmienne, nie 
powiązane ze sobą 
znaczenia, np.:  

Pić     `przyjmować płyn`
          `uciskać`

 

 

a. Polisemia

                    niewłaściwa                                   
właściwa

Leksemy odnoszą 
się do różnych 
zjawisk
Brak jest 
regularności 
pojawiania się 
nowego znaczenia
Między 
znaczeniami 
wyrazów występuje 
jakaś cecha wspólna

Grzbiet (u 
człowieka)

             (część 
książki)

 Znaczenia jednostek 
mogą być łatwo 
wyprowadzone, gdyż są 
regularne językowo, np.: 

`naczynie` `zawartość 
naczynia` Szklanka stała na 
stole.

 Wypiłem szklankę soku. 

` przedmiot` `obraz 
przedmiotu`

Lew udał się do wodopoju. 

Pokazał mu lwa w książce. 

 

 

b. Homonimia

Relacja ta obejmuje pary wyrazów o 

jednakowej grafii i realizacji fonetycznej, 
np.: 

Staw `zbiornik wodny`   ` część kończyny`
bądź pary wyrazów o jednakowej realizacji 

fonetycznej, np.:

morze `zbiornik wodny`    
może `jednostka językowa wyrażająca 

prawdopodobieństwo wystąpienia czegoś`

 

 

b. Homonimia

Wyróżnić można: 
  homonimy całkowite – odmieniające się w 

ten sam sposób, np.: 

Fuzja `rodzaj broni palnej`
           `połączenie się dwóch firm w jedną`
  homonimy częściowe – ich forma pokrywa 

się wyłącznie w jakimś momencie deklinacji 

lub koniugacji, np.: 

Upadek firmy to jej wina.
Wina kolekcjonują chętnie ludzie biznesu. 

 

 

Źródła homonimii

Odmienna 

etymologia 
wyrazów

Derywacja 

słowotwórcza 
lub formalna

Ewolucja 

semantyczna 
wyrazów 

polisemicznych

Rola: 
słow. `ziemia`
łac. `zwój`
Bal: 
franc. 
`zabawa`
niem. `pień`

Ranny:
`mający 

miejsce o 
poranku`
`skrzywdzony 

fizycznie`

Nie jesteśmy w 

stanie wskazać 
kierunku zmian 

polisemicznych
, np.:

Pokój `brak 
wojny`
`pomieszczenie
`         

 

 

Jedynie kontekst 

pozwala nam rozróżnić, 

o które znaczenie 

homonimu chodzi.

 

 

 

Antonimia

Jest to taka relacja między dwoma 

leksemami, że w strukturze znaczenia 

jednego z nich istnieje komponent 

przeciwstawny w stosunku do 

znaczenia drugiego leksemu.

 

Inaczej mówiąc, znaczenia owych 

leksemów są przeciwstawne. 

 

 

Antonimia

właściwa

Dwie jednostki znajdują 

się wobec siebie w 

równoległym położeniu 

na stopniowalnej skali 

przeciwieństwa. 

Pomiędzy nimi możliwe 

są wartości 

pośrednie

.

 

daleki                     bliski
nerwowość           spokój

sprzeczność

Dwie jednostki 

wzajemnie się 

wykluczają i zajmują 

całość danego pola 

znaczeniowego. 

  męski               żeński
  trafić             

spudłować

A                      B

A.                  B

 

 

Specjalne przypadki antonimii

Antonimia 

kontekstowa

W wybranym kontekście 

skontrastowane mogą 
zostać ze sobą dwie 
dowolne wartości, np.:

On nie jest mało zdolny, 

tylko leniwy. 

Antonimia intonacyjna 
W języku mówionym, 

wymawiając jakiś 

wyraz z intonacją 

ironiczną, 

zaprzeczamy jego 

wartości znaczeniowej. 

W piśmie oznaczamy 

tego typu antonimię 

cudzysłowem, np.:

Taki z niego „bohater”. 
(o kimś tchórzliwym)

 

 

Konwersja

Jest to relacja odwrócenia sensu między 

jednostkami językowymi, polegająca 

na zamianie miejsc aktantów w zdaniu, 

np.: 

Ożenić się – wyjść za mąż

X ożenił się z Y.         Y wyszła za mąż za 

X.

 

Kochać – być kochanym 
Dawać – brać