Slide 1

Plan wykładu:

1. Pojęcie środowiska wychowawczego

2. Podział środowisk wychowawczych wg wybranych kryteriów

3. Charakterystyka rodziny jako środowiska wychowawczego;
- pojęcie i typologia rodzin
- zadania i funkcje rodziny
- proces socjalizacji
- patologia życia rodzinnego
- patologia życia społecznego – wybrane przejawy

4. Charakterystyka grupy rówieśniczej jako środowiska
wychowawczego;
- pojęcie grupy rówieśniczej i jej cechy
- rodzaje grup

5. Charakterystyka szkoły jako środowiska wychowawczego;
- funkcje i zadania szkoły
- szkolne i pozaszkolne formy pracy opiekuńczo-wychowawczej

Środowisko wychowawcze to odrębne

środowisko

społeczne,

które

grupa

wytwarza dla osobnika, mającego po
odpowiednim przygotowaniu zostać jej
członkiem.

Obejmuje ono wszystkie osoby i grupy

społeczne, z którymi dana grupa wymaga
lub dozwala, aby osobnik się stykał w
okresie

swego

przygotowania

przyszłego człon- kostwa (Szczepański
J.).

Podział środowisk
wychowawczych:

1. Środowisko naturalne stanowi rodzina,

grupa rówieśnicza, społeczność lokalna,
jednostka podlega oddziaływaniom tych
środowisk z racji urodzenia, więzów krwi,
zamieszkiwania w nich

2. Środowisko intencjonalne to instytucje

wychowawcze np. przedszkola, szkoły
uprawiające działalność wychowawczą w
planowej i zorganizowanej formie

Podział środowisk wychowawczych
cd.:

1. Oddziałujące bezpośrednio realizujące określone

cele opiekuńcze i wychowawcze wprost z racji
ich zadań np.: rodzina, żłobek, szkoła

2. Oddziałujące pośrednio np.: placówki ochrony

zdrowia, zakłady pracy, realizując swoje zadania
pośrednio wywierają wpływ na jednostkę
poprzez treści, obrazy, ludzi którzy w nich
funkcjonują

Rodzina; potocznie terminem tym

określa się parę małżeńską posiadającą
dzieci.

Rodzina - mała grupa pierwotna

złożona
z osób, które łączy stosunek małżeński
i rodzicielski oraz silna więź
międzyosobnicza (Szczepański J.).

Kryteria podziału rodziny:

a) liczba osób:

- jednopokoleniowa

- dwupokoleniowa

- wielopokoleniowa

b) klasa społeczna:

- rodziny rolnicze (chłopskie)

- robotnicze

- inteligenckie

- elitarne

Kryteria podziału rodziny cd.:

c) struktura rodziny:
- pełna (małżonkowie + dzieci)
- niepełna (1 rodzic + dzieci/ko)
- patologiczna (może prowadzić do rozpadu rodziny)
- prawidłowo funkcjonująca (wydolna wychowawczo,

zaspakaja potrzeby)

d) osoba dominująca w rodzinie:
- rodzina patriarchalna (dominuje ojciec)
- rodzina matriarchalna (dominuje matka)
- rodzina egalitarna (oboje rodzice decydują w równym

stopniu)

Kryteria podziału rodziny cd.:

e) styl wychowania:
- rodziny autokratyczne
- rodziny demokratyczne
- rodziny liberalne

f) rodzaj rodziny:
- rodzina pochodzenia (z której sami się wywodzimy)
- rodzina prokreacji, (którą sami zakładamy)

Zadania rodziny



zapewnienie pełnego i prawidłowego rozwoju fizycznego
dziecka,



zaspokojenie potrzeb psychicznych szczególnie
emocjonalnych,



zapewnienie pełnego rozwoju intelektualnego,



zapoznanie się ze społecznie akceptowanymi zasadami
postępowania, normami, wzorami zachowań społecznych i
moralnych,



kształtowanie kultury wyrażania uczuć,



wprowadzenie w świat kultury i sztuki,



wyrabianie aktywnego stosunku do pracy, postaw wobec
ludzi, obowiązków, zadań, zjawisk,



wyrabianie potrzeby kontaktów międzyludzkich,



kształtowanie właściwego stosunku do zadań małżeńskich
i rodzicielskich,



przygotowanie do samodzielnego życia,



wprowadzanie w krąg zadań społeczno-politycznych

Funkcje rodziny cd.:

3. SPOŁECZNO-WYZNACZAJĄCA:
- stratyfikacyjna
- legalizacyjno-kontrolna

4. SOCJOPSYCHOLOGICZNA:
- socjalizacyjno-wychowawcza
- kulturalna
- religijna
- rekreacyjno-towarzyska
- emocjonalno-ekspresyjna

Socjalizacja:

Jest procesem złożonym, w którym z jednej

strony ma miejsce oddziaływanie

środowiska oraz przystosowywanie się

jednostki do niego,

z drugiej zaś nabywanie indywidualnych

kompetencji społecznych (Tyszka Z.).

Modele socjalizacji wg H.R. Shaffer:

1. Model pozostawiania zupełnej swobody:

- dorośli powinni unikać wszelkiego wpływu na rozwój dziecka,
- rolą rodziców jest stworzenie warunków, w których dziecko będzie

rozwijało się zgodnie ze swoją naturą,

- jakakolwiek większa aktywność rodziców mogłaby niekorzystnie

wpłynąć na rozwój wrodzonych możliwości dziecka,

- w procesie socjalizacji dziecko nie uzyskuje żadnych wzorców

i wskazówek jak formować własną tożsamość

REZULTATY:
- dostosowanie się do wymagań otoczenia, obserwowanie reakcji

innych na swoje zachowania i postępowanie w taki sposób, aby
uzyskać aprobatę a uniknąć krytyki

- jeśli osoba ma poczucie nieograniczonej swobody ma poczucie, iż

sama jest jedynym dawcą norm, wyznacznikiem standardów
postępowania i przestaje zważać na wpływy otoczenia, które
przestają pełnić funkcję regulacyjną jej zachowania

Modele socjalizacji wg H.R.
Shaffer cd.:

2. Model lepienia z gliny:
-

dziecko jest całkowicie nieukształtowane, bierne

i podlega formowaniu przez opiekunów, zgodnie
z przyjętymi przez nich założeniami

- dziecko przyjmuje od opiekunów ich system nagród
i kar, nawyki i wzory zachowań
REZULTATY:
- trudności z formułowaniem i wyrażaniem własnych
decyzji, podejmowaniem niezależnych decyzji,
działaniem w niestandardowych sytuacjach
wymagających autonomii i kreatywności

Modele socjalizacji wg H.R.
Shaffer cd.:

3. Model konfliktowy:

- dzieci nie są bierne lecz aktywne, gdyż od urodzenia
wyposażone są
w tendencje do reagowania w określony sposób

- sposoby reagowania są przeciwstawne do wymagań
społeczeństwa co prowadzi do konfliktu między dzieckiem a
opiekunami

- zadaniem rodziców jest zmuszenie dziecka do porzucenia
egoistycznych nawyków i przyjęcia sposobów zachowania, które
są niezgodne z naturą dziecka, ale preferowane przez opiekunów

- relacje między dorosłym a dzieckiem są konfliktowe w wyniku
odmiennych celów, jednak dorosły jako osoba o większej władzy
rozwiązuje problemy narzucając swoją wolę

- występuje więc podwójny konflikt: pomiędzy wewnętrznymi
dążeniami dziecka i zewnętrznymi oczekiwaniami wobec niego
oraz różnymi wymaganiami od niego w różnych sytuacjach

Model konfliktowy cd.:

REZULTATY:
- może pojawić się poczucie konieczności walki o
swoje prawa, zakres swojej autonomii
- przekonanie, że świat opiera się na rywalizacji, w
której wygrywają najsilniejsi
- może pojawić się poczucie bezradności, bezsilności,
poczucie braku wpływu na otaczającą rzeczywistość,
w której bierność i poddanie są najlepszym sposobem
na przetrwanie

Modele socjalizacji wg H.R.
Shaffer cd.:

4. Model oparty na wzajemności:

- dzieci uczą się bycia równorzędnym
partnerem
w interakcjach z innymi (odpowiada stylowi
wychowawczemu demokratycznemu)

REZULTATY:
- jednostki zachowują poczucie poszanowania
dla siebie i innych ludzi, z którymi
współistnieją na zasadach wzajemnego
dopasowania się,
z przekonaniem, że każda ze stron relacji jest
równie ważna i wartościowa

Zakres i etapy socjalizacji:

1. Socjalizacja w grupie rodzinno - familijnej

2. Interakcje w grupach naturalnych,

rówieśniczych, poza rodziną

3. Socjalizacja instytucjonalna

4. Socjalizacja kulturowa i przez mass media

Rodzina - najskuteczniejsze środowisko
wychowawcze ponieważ:

- oddziaływanie rodziców oparte jest na silnej więzi,

- więź ta jest rozciągnięta w czasie (ma charakter

ciągły),

- oddziaływanie wychowawcze jest pozbawione

konkurencji,

- rodzina rozwija w głównej mierze cechy kierunkowe,

- rodzice wprowadzają dziecko w świat obiektywy,

poprzez język, kulturę, wpływają na rozwój struktur

poznawczych.

Patologia życia rodzinnego:

Patologia życia rodzinnego

to te zjawiska, które są powszechnie

oceniane

jako szkodliwe społecznie lub też kolidują

z moralnym prawem czy kodeksem.

Konsekwencje patologii rodziny

mają swój wymiar: społeczny, psychologiczny

i biologiczno-medyczny.

Rodzaje patologii rodzinnej:

- konflikty i przemoc między członkami rodziny,
- przemoc wobec dzieci,
- nadużywanie alkoholu, narkomania, lekomania
- prostytucja i stręczycielstwo,
- włóczęgostwo,
- przestępczość (nagminne kradzieże, rabunki,

rozboje, przemyt),

- zachowania autodestrukcyjne,
- dewiacyjne zachowania seksualne,
- zaburzenia psychiczne.

Kategorie przemocy wobec

dziecka:

1. Krzywdzenie fizyczne - powoduje ból oraz

inne cierpienia. Najczęściej polega na
stosowaniu surowych kar cielesnych.
Najbardziej brutalnych czynów dopuszczają
się rodzice w stanie nietrzeźwym. Skutkiem
tego są często poważne urazy i uszkodzenia
ciała oraz poważne następstwa w sferze
psychicznej dziecka.

Kategorie przemocy wobec
dziecka cd.:

2. Krzywdzenie psychiczne - polega na takich
zachowaniach i postępowaniu wobec dziecka,
które prowadzi do poważnych szkód w rozwoju
emocjonalnym dziecka. Zachowania
polegające na ubliżaniu, agresji słownej,
ośmieszaniu, poniżaniu w obecności innych,
krytykowaniu, stawianiu nadmiernych
wymagań, które odbierają dziecku poczucie
bezpieczeństwa i naruszają jego godność
osobistą, rodzą poczucie lęku, samotność i
niską samoocenę.

Kategorie przemocy wobec
dziecka cd.:

3. Wykorzystywanie seksualne -

to wciąganie

dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej
do jego etapu rozwojowego w sferę działań, których
dziecko nie rozumie i nie może zaakceptować.
Rodzaje:
- związane z kontaktem seksualnym
- niezwiązane z kontaktem seksualnym

Oprócz skutków fizycznych wykorzystania pojawia się
szereg
objawów natury psychicznej. Dzieci mają silne
poczucie
wstydu, są zagubione, pojawiają się u nich stany
lękowe, depresyjne, samookaleczenia, problemy
funkcjonowania w społeczeństwie. Skutkiem mogą być
również alkoholizm, narkomania, prostytucja.

Kategorie przemocy wobec
dziecka cd.:

4. Zaniedbywanie potrzeb bytowych i

wychowawczych -

występuje częściej niż

wcześniej wymienione i jest najlepiej postrzegane
przez otoczenie.
Przejawy zaniedbania:
- niedożywienie lub zły sposób żywienia,
- nieprzestrzeganie higieny osobistej w szerokim
rozumieniu (higieny ciała, odzieży,
otoczenia)
- brak opieki nad dzieckiem – skutek: liczne urazy
ciała,
- zaniedbanie w zakresie opieki medycznej i
profilaktyki,
- brak zainteresowania potrzebami psychicznymi, a
nawet
hamowanie zainteresowań dziecka.

Czynniki ryzyka krzywdzenia dziecka:

Ze strony dziecka:

- dziecko niechciane
- dziecko nieślubne
- dziecko kalekie i przewlekle chore
- dziecko sprawiające duże trudności wychowawcze

2. Ze strony rodziców:
- choroby umysłowe
- zaburzenia osobowości
- narkomania, alkoholizm
- karalność za przestępstwa
- niedojrzałość psychiczna
- bardzo młody wiek rodziców

Czynniki ryzyka krzywdzenia

dziecka cd.:

3. Ze strony rodziny:
- sytuacja krytyczna w układzie rodziny
- rodzina niepełna
- sytuacja zagrażająca utratą pozycji życiowej

(bezrobocie, choroby)

- zła adaptacja do nowych warunków życiowych

(migracje, emigracje)

Przeciwdziałanie przemocy wobec
dzieci odbywa się na płaszczyznach:

1. działania interwencyjne; uniemożliwienie

dalszego krzywdzenia dziecka i udzielenie mu
pierwszej pomocy. Zapewnienie wsparcia
emocjonalnego, poczucia bezpieczeństwa,
zredukowanie lęku dzięki opiekuńczości

2. działania interwencyjno – terapeutyczne;

zmierzające do zminimalizowania i usunięcia
doznanych urazów i krzywd

Instytucje wspomagające rodzinę
patologiczną:

- Ośrodki interwencji kryzysowej,
- Pogotowie Opiekuńcze,
- Policyjna Izba Dziecka,
- Schronisko dla Nieletnich,
- Dom Dziecka, Zakład wychowawczy,
- Poradnia życia rodzinnego,
- Poradnia psychologiczno – pedagogiczna,
- Rzecznik praw dziecka,
- Policja
- nauczyciele szkół różnych typów, kurator,
opiekun prawny,
- telefon zaufania,
- niebieska linia.

Patologia społeczna – wybrane przejawy.

1. DYSKRYMINACJA

Dyskryminacja (łac. discriminatio - rozróżnianie) – często

występująca forma wykluczenia społecznego, objawiająca się

poprzez traktowanie danej osoby mniej przychylnie, niż innej w

porównywalnej sytuacji ze względu na jakąś cechę np.:

- płeć, wiek

- tożsamość seksualną,

- stan cywilny,

- niepełnosprawność,

- religię,

- przekonania,

- pochodzenie etniczne lub rasowe.

Patologia społeczna – wybrane przejawy.

1. DYSKRYMINACJA cd.

Objawy dyskryminacji mogą przybrać formę:

- dyskryminacji bezpośredniej, tzn. osoba traktowana jest mniej

przychylnie niż traktuje się lub traktowano by inną osobę w

porównywalnej sytuacji wyłącznie z powodu „odmienności" (np.

różnica płacowa kobiet i mężczyzn na tym samym stanowisku pracy,

jeżeli wydajność ich pracy jest porównywalna)

- dyskryminacji pośredniej, czyli występująca w przypadku, gdy

pozornie neutralne warunki, kryteria lub praktyki stosowane są na

równi wobec wszystkich, lecz w sposób szczególny dotykają

konkretną grupę społeczną (np. brak rozwiązań prawnych

dotyczących statusu par jednopłciowych oraz związków

poligamicznych).

Regulacje prawne dotyczące walki
z dyskryminacją:

KRAJOWE (wewnętrzne):

1. Konstytucja RP (Dz. U. z 1997r. Nr 78,
poz. 483)
art. 32

2. Kodeks karny; Ustawa z dnia 6 czerwca
1997 r. (Dz. U. z 1997r. Nr 88, poz. 553 z
późn. zm.)
art. 256 § 1 i § 2
art. 257

3. Kodeks pracy; Ustawa z dnia 26 czerwca
1974 r.
art. 18

Regulacje prawne dotyczące walki
z dyskryminacją:

MIĘDZYNARODOWE (zewnętrzne UE):

- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka,

-  Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie likwidacji
wszelkich form
    dyskryminacji kobiet,

-  Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich
form
    dyskryminacji rasowej,

- Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i
Kulturalnych,

- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych,

-  Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i
Podstawowych
   Wolności

Patologia społeczna – wybrane przejawy.

2. RASIZM

Rasizm, dyskryminacja rasowa (z fr. le racisme od la race – ród,

rasa, grupa spokrewnionych); zespół poglądów głoszących tezę o

nierówności ludzi,

a wynikająca z nich ideologia przyjmuje wyższość jednych ras nad

innymi.

Przetrwanie tych "wyższych" ras staje się wartością nadrzędną i z

racji swej wyższości dążą do dominowania nad rasami "niższymi".

Rasizm opiera się na przekonaniu, że różnice w wyglądzie ludzi

niosą za sobą niezbywalne różnice osobowościowe i intelektualne.

Grupa rówieśnicza - stanowi niewielką
liczbę osób pozostających ze sobą w
bezpośrednich kontaktach i mających
poczucie swej odrębności grupowej oraz
wspólnie podzielane wartości. (Łobocki
M.).

Grupa rówieśnicza:

- ma zwykle nieformalny charakter

- jej specyfiką jest spontaniczny sposób
postępowania

- powstawanie w wyniku wzajemnego poznania

i porozumienia się czyli w warunkach
interakcji

Cechy grupy nieformalnej:

1. cel

2. przywództwo

3. spójność wewnętrzna

4. normy grupowe

5. struktura wewnętrzna grupy

6. system kontroli wewnętrznej

Podział grup rówieśniczych:

1. Dziecięce grupy zabawowe

przelotne

- małe 2-3 osobowe
- wiek 3-4 rż.
- główna funkcja: zaspokojenie potrzeby zabawy
- słaba struktura i spójność

Podział grup rówieśniczych cd.:

2. Paczka

- dzieci i młodzież w wieku od około 11 lat
- 4-5 osobowe
- zwykle osoby tej samej płci, są również grupy mieszane
- podobne zainteresowania, uzdolnienia, dążenia, poglądy i

postawy

- wspólne spędzanie czasu
- duża spójność i zaznaczone pozostałe cechy grupy nieformalnej
- silna więź grupowa i poczucie solidarności i przynależności
- lojalność
- tworzą się więzi emocjonalne; przyjaźnie i kształtują pierwsze

uczucia

Podział grup rówieśniczych cd.:

3. Grupa destrukcyjna np. gang, banda

- grupa negatywna
- osoby w podobnym wieku, zwykle młodzież
- składają się na ogół z osób zaniedbanych wychowawczo, nie

akceptowanych przez rówieśników,

- członkowstwo w gangu rekompensuje brak zaspokojenia potrzeb:

bezpieczeństwa, przynależności, miłości i uznania

- pozostają w stałym niemal konflikcie z dorosłymi i nie akceptują

innych grup rówieśniczych

- wyższy stopień organizacji, wyraźnie zróżnicowany układ pozycji i

ról

Szkoła określana jest jako instytucja
oświatowo-wychowawcza, zajmująca się
kształceniem i wychowaniem dzieci,

młodzieży

i dorosłych stosownie do przyjętych w danym
społeczeństwie celów i zadań oraz koncepcji
oświatowo-wychowawczych i programów

(Okoń

W.)

Funkcje szkoły:

1. Dydaktyczna - przekazywanie, pogłębianie

wiedzy z różnych dziedzin

2. Wychowawcza - kształtowanie postaw

społeczno-moralnych uczniów

3. Opiekuńcza - zaspokajanie potrzeb

niezbędnych dla prawidłowego rozwoju
fizycznego
i psychicznego uczniów

Zadania szkoły:

- przekazanie dorobku wiedzy naukowej,
- stwarzanie warunków do rozwoju osobowości dzieci i

młodzieży,

- umożliwienie zdobycia różnych sprawności niezbędnych w
rozmaitych sytuacjach życiowych,
- informowanie o świecie idei i wartości,
- wprowadzanie w istniejące formy życia społecznego,
- zaspokojenie potrzeb biologicznych, psychicznych i

społecznych

uczniów,
- wzbogacenie potrzeb wychowanków poprzez rozwijanie
zainteresowań i zamiłowań (kółka plastyczne, teatralne, sekcje
sportowe, itp.),

Zadania szkoły cd.:

- zapewnienie uczniom możliwości indywidualnego
rozwoju wg
posiadanych możliwości (kółka matematyczne,
humanistyczne, itp.),
- prowadzenie działalności korekcyjnej i
wyrównawczej,
- pomoc uczniom w wyborze określonego systemu
wartości,
- kreowanie siebie i odnajdywanie wśród
rzeczywistych warunków życia własnej drogi do ideału
człowieka,
- wychowanie do racjonalnego realizowania czasu
wolnego,
- wsparcie w zakresie poradnictwa szkolno -
zawodowego (wybór dalszej drogi kształcenia i drogi
zawodowej)

Różnice między środowiskiem rodzinnym
a szkołą (środowisko instytucjonalne):

- inny typ środowiska w klasyfikacji (rodzina - naturalne, szkoła -

instytucjonalne)

- brak w rodzinie programu dydaktyczno-wychowawczego

- profesjonalna kadra wychowawców w szkole

- dominacja funkcji kształcenia nad wychowawczą w szkole –
odwrotnie
w rodzinie

- zewnętrzny czynnik kontroli w szkole - hospitacje, wizytacje

- czasowy pobyt wychowanka w szkole, ciągły w rodzinie

- regulamin określający prawa i obowiązki ucznia w szkole

Szkolne

formy pracy opiekuńczo-

wychowawczej.

Funkcje opiekuńczo-wychowawcze

szkoły
wg Kelma A.:

a) funkcje elementarne (wewnętrzne)
b) funkcje kompensacyjne (wyrównawcze)
c) funkcje integracyjne
d) opieka całkowita szkoły

Ad. a Formy opieki
elementarnej

- wynikają z faktu, że

w czasie pobytu ucznia w szkole,

pełni ona obowiązek faktycznego opiekuna i ponosi

pełną odpowiedzialność za jego bezpieczeństwo

- zakres opieki elementarnej:

* troska o stan zdrowia ucznia (ochrona zdrowia)

* starania o właściwą higienę pracy

* zapewnienie bezpieczeństwa uczniom

Ad. b Formy opieki
kompensacyjnej

- są podejmowane w szkole w związku z niezaspokojonymi

potrzebami lub zaniedbaniami wychowawczymi

powstałymi w innych środowiskach wychowawczych

głównie w rodzinie

- zakres opieki kompensacyjnej:

* udzielanie pomocy materialnej uczniom

* organizowanie żywienia i dożywiania uczniów

* organizowanie opieki nad uczniami rodziców pracujących lub

z innych powodów nie mogących zapewnić właściwych

warunków wychowania i opieki w domu

* zapobieganie niepowodzeniom szkolnym i ich skutkom

Ad. c Formy opieki integracyjnej

- mają na celu tworzenie spójności grupowej

na terenie klasy i szkoły

- usprawniają proces socjalizacji społecznej

uczniów

Ad. d Opieka całkowita szkoły

- formy opieki całkowitej:

* internat – jego zadaniem jest udostępnienie

szkoły średniej absolwentom szkół

podstawowych

z małych miasteczek i wsi

* bursa – międzyszkolna placówka opiekuńczo-

wychowawcza przeznaczona dla uczniów

kształcących się poza miejscem zamieszkania,

uczęszczających do różnych szkół

Pozaszkolne

formy pracy

opiekuńczo- wychowawczej

(placówki

wychowania pozaszkolnego)

Zadania:
* zagospodarowanie czasu wolnego poprzez działania oświatowe,

kulturalne, rekreacyjne

* stymulacja prawidłowego rozwoju

Typy placówek:
1. pałace młodzieży
2. domy kultury
3. międzyszkolne ośrodki sportu
4. ogniska pracy pozaszkolnej
5. ogrody jordanowskie
6. organizacje społeczne oferujące ferie, kolonie, zajęcia

rekreacyjno-sportowe

Bibliografia:

Brzezińska A. i wsp. Szanse i zagrożenia rozwoju w

okresie dorosłości. Poznań 2002

2.Gawlina Z. (red.): Kształtowanie postaw czynnych i
więzi środowiskowych. Wyd.UJ, Kraków 2001

3. Górajek – Jóźwik J. (red.): Filozofia i teorie
pielęgniarstwa. Wyd. Czelej, Lublin 2007

4. Kulik T., Latalski M. (red.): Zdrowie publiczne. Wyd.
Czelej, Lublin 2002

5. Lalak D., Pilch T.: Elementarne pojęcia pedagogiki
społecznej
i pracy socjalnej. Wyd. Żak, Warszawa 1999

6. Łobocki M.: ABC wychowania. Wyd. UMCS, Lublin
1999

Document Outline