Układ pokarmowy

mgr Ewa Radwan

Rola układu 

pokarmowego

• dostarczenie do organizmu składników 

odżywczych (węglowodany, tłuszcze i białka) 

oraz witamin, soli mineralnych i wody

• przesuwanie pokarmu przez kolejne jego 

odcinki, gdzie ulega rozdrobnieniu, upłynnieniu, 

zmieszaniu z wydzielinami gruczołów 

trawiennych i strawieniu

• wchłanianie produktów trawienia przez 

nabłonek światła przewodu pokarmowego do 

krwi i limfy

• wydalanie nie wchłoniętych resztek 

pokarmowych w postaci kału

Trawienie

Polega na rozłożeniu przez enzymy 

trawienne wielkocząsteczkowych 
składników pokarmowych na proste 
związki chemiczne, które mogą być 
transportowane przez komórki 
nabłonka przewodu pokarmmowego.

   

białka                       aminokwas

    cukry                        glukoza, galaktoza, fruktoza
    tłuszcze                    kwasy tłuszczowe

Budowa układu 

pokarmowego

Budowa ściany przewodu 

pokarmowego

• Błona śluzowa – wyściela powierzchnię wewnętrzną 

przewodu pokarmowego

• Błona podśluzowa – warstwa łącznotkankowa 

umożliwiająca układanie się w w fałdy i 
wygładzanie błony śluzowej zależnie od rozciągania 
czy kurczenia się ściany narządu

• Błona mięśniowa – warstwa wewnętrzna – okrężna i 

zewnętrzna – podłużna, włókna mięśniowe gładkie

• Błona surowicza (otrzewna) – cienka i gładka błona, 

pokrywająca powierzchnię narządów od zewnątrz 

Otrzewna

• część otrzewnej 

wyściełającą od 
wewnątrz ściany jamy 
brzusznej i miednicy 
nazywamy otrzewną 
ścienną 

     
• część pokrywającą 

narządy - otrzewną 
trzewną 

Jama ustna – budowa 

anatomiczna

Jama ustna – rola w 

procesie trawienia

• Rozdrobnienie pokarmu (gryzienie, żucie)
• Zmieszanie ze śliną (zwilżenie i rozpuszczenie 

niektórych składników pokarmowych)

• Rozpoczęcie trawienia węglowodanów (amylaza 

ślinowa – rozkład skrobi)

• Drażnienie receptorów smakowych – pobudzanie 

wydzielania śliny, soku żołądkowego i 
trzustkowego)

• Ruchy policzków i języka przesuwają kęsy 

pokarmowe do gardła (pierwszy etap procesu 
połykania) 

Ślinianki

Ślina (saliva) - skład

• 99,5% - woda
• Białko
• Sole mineralne
• Amylaza ślinowa (ptialina)
• 1-1,5 l/dobę

Wydzielanie śliny

Wydzielanie śliny podlega wyłącznie regulacji 

nerwowej i odbywa się na drodze odruchowej. 

Zetknięcie pokarmu z błoną śluzową jamy 

ustnej wyzwala wrodzoną reakcję odruchu 

bezwarunkowego, powodującą wydzielanie 

śliny, a widok lub zapach pokarmu - nabytą 

reakcję odruchu warunkowego. 

Ubytek wody w organizmie zmniejsza wydzielanie 

śliny, powodując wysychanie w jamie ustnej, a 

przez to pobudzenie receptorów, i w 

konsekwencji - ośrodka pragnienia.

Brodawki języka

Brodawki mechaniczne:

• nitkowate (najmniejsze i najliczniejsze) – 

90%, funkcja mechaniczna

• stożkowate, 

• soczewkowate. 
Brodawki smakowe:

• grzybowate (większe), 

• okolone (największe), 

• liściaste (występują z boku języka). 

Język - brodawki

Język - mięśnie

• bródkowo-językowy (wysunięcie)
• gnykowo-językowy (pociąga język z 

powrotem)

• rylcowo-gnykowy (wciąga język)
• podłużny górny (skraca)
• poprzeczny (zwęża i pogrubia)
• pionowy (spłaszcza, poszerza i 

wydłuża)

Budowa zęba

Rodzaje zębów stałych 

(32)

zęby 
sieczne

kieł

przedtrzonow
e

trzonowe

Gardło (pharynx)

Przełyk (esophagus)

• kształt długiego, wąskiego cylindra (25-

30cm)

• Cześć szyjna, piersiowa i brzuszna
• Kończy się wpustem żołądka (mięsień 

okrężny)

• Przesuwanie pokarmu w kierunku 

żołądka (10sek) – skurcze 
perystaltyczne

Przełyk

Żołądek (ventriculus)

• zbiornik pokarmu
• zamiana pokarmu 

w płynną miazgę 

• narząd 

wydzielniczy – 
HCl, enzymy 
trawienne

• 1-2 do 5-7 h

Żołądek

Gruczoły żołądkowe 

właściwe

Gruczoły cewkowe proste:
• Komórki główne – wytwarzają 

pepsynogen

• Komórki okładzinowe – kwas solny 
                                

Sok żołądkowy

• HCl
• Pepsynogen
• Śluz (chroni śluzówkę żołądka przed 

działaniem HCl)

• Czynnik wewnętrzny (wiąże witaminę B12 
    i tym samym umożliwia jej wchłanianie)
• ok. 2l/dobę

Gastryna

• Wydzielana przez komórki G 

śluzówki żołądka

• Hormon pobudzający wydzielanie 

soku żołądkowego

• Wydzielanie gastryny jest 

pobudzane przez pokarm 
pojawiający się w żołądku

Trawienie żołądkowe

                                  HCl

Pepsynogen                         Pepsyna

zdenaturowane białko

łańcuch
y 
białkow
e

Struktura białek

Inne enzymy żołądkowe

   

Podpuszczka (chymozyna) – w 

obecności wapnia trawi kazeinę mleka u 
niemowląt, 

   u dorosłych nie występuje

   Lipaza żołądkowa – występuje w 

niewielkiej ilości, działa na tłuszcze 
mleka, śmietany, jaj

Jelito cienkie 

(intestinum)

• Najdłuższy odcinek przewodu 

pokarmowego (4-5m)

• Odbywa się ostateczne trawienie i 

wchłanianie składników 
pokarmowych

• Dzieli się na: 1) dwunastnicę – 20cm,
   2) jelito czcze, 3) jelito kręte

Kosmki jelitowe

• Pokrywają całą 

powierzchnię jelita

• Za ich pomocą odbywa się 

wchłanianie produktów 
trawienia białek i 
węglowodanów do krwi, 
tłuszcze wchłaniają się do 
naczynia chłonnego 

• Zwiększają powierzchnię 

chłonna jelita cienkiego 

• Nabłonek jednowarstwowy 

walcowaty

Kosmki jelitowe

Kosmki jelitowe

Trawienie w jelitach

Enzymy trawienne:
• Amylazy (trawią skrobię)
• Oligosacharydazy: maltaza, laktaza, 

sacharaza (rozkładają dwucukry)

• Peptydazy: trypsyna, 

chymotrypsyna, karboksypeptydaza) 

– trawią polipeptydy

• Lipazy – rozkładają tłuszcze

Jelito grube

• Kątnica – szeroki 

workowaty, ślepo 
zakończony odcinek

• Okrężnica 

(wstępująca, 
poprzeczna, 
zstępująca, esowata)

• odbytnica

Jelito grube

• Wchłanianie wody i jonów sodu
• Rozkład resztek pokarmu przez bakterie 

jelitowe

• Formowanie mas kałowych

Trzustka

• wewnątrzwydzielnicza
• zewnątrzwydzielnicza (wydzielanie soku 

trzustkowego)

Sok trzustkowy

• Wodorowęglany (alkalizują treść pokarmową)
• Enzymy trawienne: 
    1) trypsyna, chymotrypsyna i karboksypeptydaza
     2) lipaza
     3) amylaza
     4) rybonukleaza, dezoksyrybonukleaza

    Enzymy te są aktywowane przez enterokinazy (enzymy 

produkowane przez komórki błony śluzowej jelita). 
Wydzielanie soku trzustkowego stymuluje hormon 
jelitowy – sekretyna.

Wątroba – rola w procesie 

trawienia

     

Produkcja żółci, która przez przewód żółciowy wpływa do 

dwunastnicy , gdzie bierze udział w trawieniu tłuszczów. 

Między trawieniem żółć gromadzona jest w pęcherzyku 

żólciowym 

     (20 krotne zagęszczenie)
    
Skład żółci:
• sole kwasów żółciowych
• cholesterol
• lecytyna
• wodorowęglany

 

Wątroba – inne funkcje

• „obróbka” wchłoniętych składników pokarmowych 

(przemiany aminokwasów)

• Magazynowanie glukozy w postaci glikogenu, 

wytwarzanie glukozy w aa

   (wychwyt glukozy z krwi w czasie trawienia i 

syntezę glikogenu)

• Produkcja ciał ketonowych z kwasów 

tłuszczowych (w czasie głodu zastępują glukozę w 

procesach energetycznych w komórkach 

nerwowych)

• Usuwanie z krwi substancji toksycznych oraz 

unieczynnianie substancji biologicznie czynnych, 

które usuwane są z żółcią lub moczem

Wątroba

Schorzenia przewodu 

pokarmowego

Choroba wrzodowa 

żołądka i dwunastnicy

• przejawia się wystąpieniem ubytku 

błony śluzowej

• objawy kliniczne: bóle w nadbrzuszu 

(dwunastnica – nocą lub 2-3 godziny 

po posiłku), żołądek (tuż po jedzeniu)

• nudności
• brak łaknienia
• chudnięcie

Przyczyny

• Palenie papierosów
• Zażywanie leków zażywających 

kwas acetylosalicylowy 
(polopiryna)

• Stres, napięcie emocjonalne
• Infekcja Helicobacter Pylori

Wrzód żołądka

Nowotwory przewodu 

pokarmowego

Rak przełyku

Rak płaskonabłonkowy lub gruczolakorak, po 50 

r.ż.

Objawy:
• Utrata apetytu
• Spadek wagi
• Krwawienia
• Dysfagia
• Ból przy jedzeniu

Rak żołądka

• Bóle w dołku podsercowym
• Mdłości
• Odbijania
• Zgaga
• Utrata apetytu (wstręt do mięsa)
• Utrata wagi
• Krwotok 
• Wyniszczenie

Czynniki ryzyka

• dieta obfitująca w szkodliwe dodatki (pokarmy: 

wędzone, marynowane, solone; ostre przyprawy 

orientalne), 

• niedokwaśność soku żołądkowego, 

• zanikowy nieżyt żołądka, 

• niedokrwistość złośliwa, 

• przebyta resekcja żołądka, 

• palenie tytoniu, 

• obecność polipów lub dysplazji w innych 

miejscach przewodu pokarmowego, 

• zakażenie Helicobacter pylon, 

• polipowatość rodzinna.

Czy można żyć bez 

żołądka?

Tak, ale:
• Konieczność przyjmowania pokarmu w 

małych ilościach

• Częste zakażenia jelita cienkiego 

spowodowane przez bakterie

• Stosowanie witaminy B

12 

w 

zastrzykach

• Białko może być trawione w jelitach

Czynności jelit – 

zaburzenia wchłaniania

Choroba Leśniowskiego-

Crohna

Choroba Leśniewskiego-Crohna jest to przewlekłe nieswoiste
zapalenie jelit. Najczęściej zmiany zapalne są umiejscowione w
okolicy końcowego odcinka jelita cienkiego. 
Początek choroby zwykle następuje pomiędzy 15 a 35 r.ż.
 Objawy:

• biegunka, 

• brak apetytu, 

• bóle, 

• osłabienie 

•  uczucie ogólnego wyczerpania

     Takie objawy powodują z jednej strony zmniejszone spożycie 

pokarmów, z drugiej natomiast straty składników i upośledzone 

wchłanianie, co w efekcie prowadzi do niedoborów składników 

pokarmowych i niedożywienia organizmu. 

 Zespół jelita drażliwego

• zaburzenia kurczliwości jelita 

grubego głównie na tle nerwowym

• Postacie: 
   1) z bólami (lewy dół biodrowy) i 

zaparciem, 

   2) biegunkowa – z bólem lub bez
   3) mieszana (biegunki 

naprzemiennie z zaparciami)

Objawy

• zaparcia, niekiedy na zmianę z biegunką,
• kurczowe kłujące lub piekące bóle 

brzucha,

• uczucie ucisku w podbrzuszu, 
• uczucie pełności, „przelewanie” w 

brzuchu

• domieszka szklistego śluzu (bez krwi) w 

stolcu

Zapalenie wątroby

   Wirusowe zapalenie wątroby – 

choroba wątroby wywołana zakażeniem 
wirusowym. Często potocznie nazywana 
"żółtaczką", jest to jednak określenie 
nieprawidłowe 

   (w medycynie termin ten oznacza 

jedynie objaw zażółcenia powłok 
skórnych) oraz nieścisłe( mogą 
przebiegać także bez zażółcenia skóry).

Wirus zapalenia wątroby typu A, 

HAV 

• Do zakażenia dochodzi   poprzez przewód 

pokarmowy (kontakt z wydzielinami chorego 
lub produktami zakażonymi)

• Objawy: osłabienie, senność, bóle głowy, brak 

apetytu, wstręt do potraw tłustych, czasami 
gorączka, pod koniec pobolewanie wątroby, 
żołądka

• Profilaktycznie przeciw WZW A stosuje się 

szczepienia ochronne 

Wirus zapalenia wątroby typu B, 

HBV

• może prowadzić do śmierci. Wirus, który ją 

wywołuje (HBV) - powikłania mogą prowadzić do 
marskości lub pierwotnego raka 

• Zakażenie poprzez kontakt uszkodzonej skóry lub 

śluzówek ze skażonymi, nieodpowiednio 
wysterylizowanymi narzędziami medycznymi  

    np. podczas zabiegów stomatologicznych, badań 

endoskopowych, akupunktury lub przy 
czynnościach nie medycznych  tj. przy 
wykonywaniu tatuażu, przekłuwaniu uszu, 
niektórych zabiegach kosmetycznych 

Wirus zapalenia wątroby typu B, 

HBV

Okres ostrego wzw: objawy występują tylko u ok. 40-50% zakażonych

• żółtaczka u 1/3 chorych

• bóle mięśniowe, 

• bóle stawowe, 

• uczucie ogólnego rozbicia i osłabienia, 

• gorączka

• lekkie zatrucie pokarmowe (brak apetytu, nudności,  niechęć do 

papierosów

• ściemnienia moczu i odbarwienia stolca.

Okres przewlekłego wzw: jeśli po 6 miesiącach od zachorowania nie 

dojdzie do eliminacji wirusa HBV mówimy o przejściu zakażenia w fazę 

przewlekłą

• syndrom ciągłego zmęczenia, nieadekwatny do wykonywanych czynności

• u części pacjentów, po 15 –20 latach trwania choroby, dochodzi do 

marskości wątroby, a u niektórych rozwija się pierwotny rak wątroby.

Diagnostyka WZW

• Test "podstawowy" w kierunku WZW 

B.

Podstawowym badaniem serologicznym w 

kierunku wykrycia zakażenia wirusem HBV 

jest test na wykrycie 

antygenu 

powierzchniowego tego wirusa, czyli 

HBsAg

. 

    Badanie to powinno być wykonane jako 

pierwsze w każdym przypadku podejrzenia 

WZW typu B. 

Diagnostyka WZW

• Zakażenie HBV wywołuje odpornościową 

odpowiedź humoralną i komórkową (synteza  

przeciwciał: anty-HBc, anty-HBe, anty-HBs i anty-

preS)

• HBs Ag - antygen powierzchniowy (otoczkowy, 

(od surface - powierzchnia) ) HBs-Ag (hepatits B 

surface antigen),), świadczą o : nosicielstwie 

HBS, ostrej lub przewlkłej fazie WZW B. 

• Pojawia się w okresie 1 do 10 tygodni od 

ekspozycji na zakażenie. Przetrwanie HBsAg 

ponad 6 miesięcy jest klasyfikowane jako 

nosicielstwo.

Wirus zapalenia wątroby typu C, 

HCV

HCV jest przyczyną wirusowego zapalenia wątroby typu C. 
Uznaje się go za przyczynę raka i marskości wątroby.

Do zakażenia HCV najczęściej dochodzi podczas zabiegów 

medycznych:

• operacji, zabiegów chirurgicznych, 

• badań (np. bronchoskopia),

• zabiegów stomatologicznych,

• zastrzyków,

• manikiuru, pedikiuru, 

• wizyty u fryzjera (zranienie brzytwą, żyletką, nożyczkami),  

• używania tych samych przyborów kosmetycznych przez 

członków rodziny, 

• robienia tatuaży,

• przekłuwania uszu lub kolczykowania ciała,

Marskość wątroby

Marskość wątroby, zwłóknienie 

wątroby – postępujące włóknienie 
miąższu wątroby, niszczące strukturę 
narządu.

Charakteryzuje się zastępowaniem komórek 

włóknami tkanki łącznej, które burzą jego 
prawidłową budowę, doprowadzając do 
upośledzenia funkcji metabolicznych, 
utrudnienia odpływu żółci.

 

Marskość wątroby- 

objawy

• wybroczyny i krwawienia – obniżona produkcja czynników 

krzepnięcia 

• żółtaczka – niedostateczne tempo metabolizmu bilirubiny 

• swędzenie skóry

• encefalopatia wątrobowa – upośledzona wątroba nie usuwa z 

krwi amoniaku i produktów przemian związków azotowych, w 

wyniku czego rośnie ich stężenie we krwi (uszkodzenie mózgu): 

zaniedbany wygląd zewnętrzny, skłonność do zapominania, 

zaburzenia koncentracji, zaburzone reagowanie na bodźce, 

zmiany rytmu snu i czuwania. 

• zwiększona wrażliwość na leki

• cukrzyca

• nowotwór złośliwy wątroby 

• nadciśnienie wrotne – krew płynąca z jelit oraz trzustki przez żyłę 

wrotn wątrobową przepływa przez marską wątrobę trudniej, w 

wyniku czego ciśnienie w żyle rośnie (żylaki przełyku)

Ostre zapalenie trzustki

   

Zapalenie trzustki jest 

wynikiem samostrawienia się 
narządu przez uwolnione i 
zaktywowane w nim enzymy 
trawienne.

      

Ostre zapalenie trzustki

• Bardzo silne bóle zlokalizowane w środkowej i 

górnej części brzucha, mogące promieniować do 

pleców, nie ustępujące po środkach 

przeciwbólowych 

• Wymioty skąpe, nie przynoszące ulgi 

• Wzdęcie brzucha, często zatrzymanie gazów i 

stolca 

• Gorączka, czasem dreszcze 

• Bóle mięśniowe 

• W ciężkich postaciach – spadek ciśnienia krwi, 

wstrząs, zatrzymanie moczu i ostra niewydolność 

nerek, śmierć

Przewlekłe zapalenie 

trzustki

• Nawracające, uporczywe bóle o zróżnicowanym 

nasileniu występujące głównie po jedzeniu i 

zlokalizowane w górnej części brzucha (chorzy 

opisują je jako piekące, przeszywające, ostre lub 

ściskające. Ból może trwać kilka dni lub nawet 

tygodni, rzadko mija po mniej niż 24 godzinach) 

• Postępująca utrata masy ciała 

• Podwyższony poziom cukru we krwi, stopniowo 

rozwijająca się cukrzyca 

• Uporczywe biegunki będące wynikiem 

niepełnego trawienia pokarmów wskutek 

niedoboru enzymów trzustkowych 

Cukrzyca

    

Grupa chorób metabolicznych charakteryzująca się 

hiperglikemią (podwyższonym poziomem cukru we 

krwi) wynikającą z defektu produkcji lub działania 

insuliny wydzielanej przez komórki beta trzustki. 

    Przewlekła hiperglikemia wiąże się z 

uszkodzeniem, zaburzeniem czynności i 

niewydolnością różnych narządów, szczególnie 

oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych. 

    
    Ze względu na przyczynę i przebieg choroby, 

można wyróżnić cukrzycę typu 1, typu 2. 

Cukrzyca - rodzaje

• cukrzyca typu 1 - pierwotne, niedostateczne 

wydzielanie insuliny, przy zachowaniu normalnej 

wrażliwości tkanek na ten hormon 

• cukrzyca typu 2 - zmniejszona wrażliwości 

tkanek na insulinę (insulinooporność). Stan ten 

wymaga produkcji nadmiernej ilości insuliny, co 

w dalszym przebiegu choroby przekracza 

zdolności wydzielnicze trzustki. Dochodzi do 

uszkodzenia komórek beta w wyspach trzustki i 

upośledzenia, a później zaprzestania wydzielania 

insuliny 

Powikłania cukrzycy

• osłabienie czucia w stopie
• przewlekłe niedotlenienie 

tkanek – obumieranie,

     tworzenie  skrzepy, 

opuchlizny, wrzody, 
martwice i pęknięcia

• deformacja się paznokci
• stopa jest sina

Zatrucie pokarmowe

   

Zatrucie pokarmowe - choroba 

wynikająca ze spożycia pokarmu lub 
przyjęcia płynów zawierających 
substancje szkodliwe, również toksyny 
bakteryjne, drobnoustroje, 
przebiegająca z objawami ostrego 
nieżytu żołądkowo-jelitowego.

Kolka

   

Kolką nazywamy nagły, napadowy, 

bardzo silny i ostry ból powstający w 
następstwie intensywnego skurczu 
mięśni gładkich.

   Postępowanie - ścisła dieta, 

przestrzegana aż do momentu 
ustąpienia bólu, jednorazowy 
krótkotrwały kompres rozgrzewający

.