Psychologia kliniczna
dzieci i młodzieży
Wybrane zagadnienia
Wybrane zagadnienia
Psychologia kliniczna
dzieci i młodzieży
Wybrane zagadnienia
Wybrane zagadnienia
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży to
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży to
dyscyplina zarówno teoretyczna, jak i stosowana.
dyscyplina zarówno teoretyczna, jak i stosowana.
Tematem psychologii klinicznej dzieci i młodzieży
Tematem psychologii klinicznej dzieci i młodzieży
są pojawiające się w okresie dzieciństwa
są pojawiające się w okresie dzieciństwa
i adolescencji zaburzenia dotyczące zachowania
i adolescencji zaburzenia dotyczące zachowania
i/lub wewnętrznych przeżyć.
i/lub wewnętrznych przeżyć.
Przedmiotem działań
Przedmiotem działań
psychologów są czynności
psychologów są czynności
diagnostyczne i terapeutyczne. Należy zaznaczyć,
diagnostyczne i terapeutyczne. Należy zaznaczyć,
że czynności te odnoszą się także do osób
że czynności te odnoszą się także do osób
znaczących,
dorosłych
(przede
wszystkim
znaczących,
dorosłych
(przede
wszystkim
rodziców).
rodziców).
Określenia „zaburzenie” możemy
Określenia „zaburzenie” możemy
używać tylko wtedy, gdy mamy do
używać tylko wtedy, gdy mamy do
czynienia ze znacznym nasileniem
czynienia ze znacznym nasileniem
oraz
uporczywym
trwaniem
oraz
uporczywym
trwaniem
odchylenia od normy oraz gdy łączy
odchylenia od normy oraz gdy łączy
się z tym psychiczne cierpienie
się z tym psychiczne cierpienie
dziecka lub też gdy dziecko jest
dziecka lub też gdy dziecko jest
sprawcą czyjegoś cierpienia.
sprawcą czyjegoś cierpienia.
Zaburzenia
zachowania
lub
Zaburzenia
zachowania
lub
zaburzenia intrapsychiczne
zaburzenia intrapsychiczne
ujawniają
ujawniają
się wówczas, gdy dziecko sygnalizuje,
się wówczas, gdy dziecko sygnalizuje,
że nie zaspokaja swoich potrzeb i/lub
że nie zaspokaja swoich potrzeb i/lub
nie
spełnia
oczekiwań,
jakie
nie
spełnia
oczekiwań,
jakie
w stosunku do niego mają dorośli
w stosunku do niego mają dorośli
(przy czym należy uwzględnić wiek
(przy czym należy uwzględnić wiek
dziecka
oraz
jego
kulturowe
dziecka
oraz
jego
kulturowe
środowisko).
środowisko).
Występujące u dzieci i młodzieży
Występujące u dzieci i młodzieży
zaburzenia
są
trudne
do
zaburzenia
są
trudne
do
sklasyfikowania,
ponieważ
sklasyfikowania,
ponieważ
przejawiają
się
często
we
przejawiają
się
często
we
wzajemnych
powiązaniach,
a
wzajemnych
powiązaniach,
a
rozmaitość obrazów klinicznych i
rozmaitość obrazów klinicznych i
ich zmienność dodatkowo utrudnia
ich zmienność dodatkowo utrudnia
próby ich uporządkowania.
próby ich uporządkowania.
Zaburzenia mogą dotyczyć każdej
Zaburzenia mogą dotyczyć każdej
sfery życia psychicznego, ujmowanej
sfery życia psychicznego, ujmowanej
szeroko (zaburzenia emocjonalne) lub
szeroko (zaburzenia emocjonalne) lub
wąsko (lęk separacyjny). Zaburzenia
wąsko (lęk separacyjny). Zaburzenia
dotyczące
poszczególnych
sfer
dotyczące
poszczególnych
sfer
psychiki są często uwarunkowane
psychiki są często uwarunkowane
sytuacyjnie i tym samym bardziej
sytuacyjnie i tym samym bardziej
podatne na przeminięcie.
podatne na przeminięcie.
Zaburzenia rozwojowe
Zaburzenia rozwojowe
mają charakter
mają charakter
bardziej trwały, przy tym w zależności
bardziej trwały, przy tym w zależności
od rodzaju i rozległości są w większym
od rodzaju i rozległości są w większym
lub mniejszym stopniu podatne na
lub mniejszym stopniu podatne na
terapię (medyczną i psychologiczną)
terapię (medyczną i psychologiczną)
oraz rehabilitację. Zaburzenia rozwoju
oraz rehabilitację. Zaburzenia rozwoju
można rozumieć jako niespełnianie
można rozumieć jako niespełnianie
zadań
rozwojowych
przypisanych
zadań
rozwojowych
przypisanych
poszczególnym
okresom
rozwoju
poszczególnym
okresom
rozwoju
dziecka.
dziecka.
Współcześni badacze są ze sobą zgodni
Współcześni badacze są ze sobą zgodni
co do faktu, że w odniesieniu do
co do faktu, że w odniesieniu do
przyczyn i mechanizmów kształtowania
przyczyn i mechanizmów kształtowania
się zaburzeń istotną rolę odgrywają
się zaburzeń istotną rolę odgrywają
zarówno
zarówno
czynniki natury biologicznej,
czynniki natury biologicznej,
jak
i
społecznej
jak
i
społecznej
.
Ich
wzajemna
.
Ich
wzajemna
interakcja często utrudnia ustalenie, co
interakcja często utrudnia ustalenie, co
jest pierwotne, a co wtórne.
jest pierwotne, a co wtórne.
Założenia dotyczące
ujmowania dziecka
Dziecko jest jednostką aktywną i
Dziecko jest jednostką aktywną i
poszukującą:
poszukującą:
psycholog powinien
psycholog powinien
wsłuchiwać się w to, co dziecko
wsłuchiwać się w to, co dziecko
mówi, rozważać dany problem
mówi, rozważać dany problem
również z jego punktu widzenia,
również z jego punktu widzenia,
starać się uzyskać akceptację dziecka
starać się uzyskać akceptację dziecka
przy wyborze postępowania z nim, a
przy wyborze postępowania z nim, a
także pytać dziecko o propozycje i w
także pytać dziecko o propozycje i w
miarę możliwości uwzględniać je.
miarę możliwości uwzględniać je.
Dziecko ma sobie właściwe tempo i
Dziecko ma sobie właściwe tempo i
rytm rozwoju:
rytm rozwoju:
mniej ważne może
mniej ważne może
okazać się normatywne ujmowanie
okazać się normatywne ujmowanie
jego rozwoju niż ocenianie dziecka z
jego rozwoju niż ocenianie dziecka z
jego indywidualnej perspektywy.
jego indywidualnej perspektywy.
Wiele problemów klinicznych wynika
Wiele problemów klinicznych wynika
z nieuwzględniania indywidualnych
z nieuwzględniania indywidualnych
właściwości rozwoju oraz właściwej
właściwości rozwoju oraz właściwej
dla wieku dziecięcego zmienności
dla wieku dziecięcego zmienności
zachowania.
zachowania.
Dziecko włączone jest w system więzi
Dziecko włączone jest w system więzi
rodzinnych
rodzinnych
: z czego wynikać mogą
: z czego wynikać mogą
zarówno zasoby jego psychicznej
zarówno zasoby jego psychicznej
odporności, jak i potencjalne
odporności, jak i potencjalne
zagrożenia wystąpienia zaburzeń.
zagrożenia wystąpienia zaburzeń.
Wiele klinicznych zaburzeń wynika z
Wiele klinicznych zaburzeń wynika z
niedoboru lub utraty więzi
niedoboru lub utraty więzi
(szczególnie w dzieciństwie) oraz ich
(szczególnie w dzieciństwie) oraz ich
nadmiaru (w adolescencji).
nadmiaru (w adolescencji).
Dziecko jest związane ze środowiskiem
Dziecko jest związane ze środowiskiem
rówieśniczym
rówieśniczym
: potrzeba przebywania
: potrzeba przebywania
wśród rówieśników jest naturalną
wśród rówieśników jest naturalną
potrzebą rozwojową, nasilającą się w
potrzebą rozwojową, nasilającą się w
miarę wzrastania, osiągając szczyt
miarę wzrastania, osiągając szczyt
intensywności w adolescencji. Trudności
intensywności w adolescencji. Trudności
w relacjach z rówieśnikami, których
w relacjach z rówieśnikami, których
dziecko nie potrafi pokonać, są częstym
dziecko nie potrafi pokonać, są częstym
źródłem problemów klinicznych.
źródłem problemów klinicznych.
Dziecko jest uwikłane w problemy
Dziecko jest uwikłane w problemy
współczesnego świata
współczesnego świata
: w dzieciństwie
: w dzieciństwie
trudne problemy współczesności docierają
trudne problemy współczesności docierają
do dziecka przez pryzmat rodzicielskich
do dziecka przez pryzmat rodzicielskich
uczuć. Im dziecko starsze, w tym większej
uczuć. Im dziecko starsze, w tym większej
mierze staje się obserwatorem, światkiem,
mierze staje się obserwatorem, światkiem,
a nawet obiektem różnych kulturowych i
a nawet obiektem różnych kulturowych i
cywilizacyjnych nieprawidłowości
cywilizacyjnych nieprawidłowości
(syndrom podłego świata – zagrażającego i
(syndrom podłego świata – zagrażającego i
krzywdzącego).
krzywdzącego).
Dziecko ma od początku swojego
Dziecko ma od początku swojego
rozwoju poczucie własnej
rozwoju poczucie własnej
godności
godności
: poczucie godności jest
: poczucie godności jest
jednym z elementarnych
jednym z elementarnych
składników rozwijającej się
składników rozwijającej się
tożsamości. Jest ono często
tożsamości. Jest ono często
lekceważone przez dorosłych w
lekceważone przez dorosłych w
relacjach z małymi dziećmi.
relacjach z małymi dziećmi.
Uwarunkowania
problemów klinicznych
Problemy kliniczne uzewnętrzniające się w
Problemy kliniczne uzewnętrzniające się w
różnorodnych
zaburzeniach
mają
różnorodnych
zaburzeniach
mają
zazwyczaj wieloczynnikową genezę. Z
zazwyczaj wieloczynnikową genezę. Z
jednej strony mamy do czynienia ze
jednej strony mamy do czynienia ze
stresorami
stresorami
(zewnętrznymi
czynnikami
(zewnętrznymi
czynnikami
szkodliwymi), z drugiej strony – z
szkodliwymi), z drugiej strony – z
podatnością dziecka na ich oddziaływanie
podatnością dziecka na ich oddziaływanie
(wypadkowa dyspozycji o charakterze
(wypadkowa dyspozycji o charakterze
biologicznym, przeżytych doświadczeń, a
biologicznym, przeżytych doświadczeń, a
także
rozumienia
przez
dziecko
także
rozumienia
przez
dziecko
szkodliwych wpływów, jakim podlega).
szkodliwych wpływów, jakim podlega).
Wszystkie te czynniki są wzajemnie ze
Wszystkie te czynniki są wzajemnie ze
sobą
powiązane
i
modelowane
sobą
powiązane
i
modelowane
zarówno
przez
oddziaływania
zarówno
przez
oddziaływania
społeczne, jak i własną aktywność
społeczne, jak i własną aktywność
dziecka, a przede wszystkim przez
dziecka, a przede wszystkim przez
jego oraz znajdujące się w jego
jego oraz znajdujące się w jego
otoczeniu zasoby. Mamy więc zawsze
otoczeniu zasoby. Mamy więc zawsze
do czynienia z interakcją między
do czynienia z interakcją między
czynnikami
umiejscowionymi
w
czynnikami
umiejscowionymi
w
środowisku dziecka i w nim samym.
środowisku dziecka i w nim samym.
Do
Do
biologicznych dyspozycji
biologicznych dyspozycji
dziecka zalicza się:
dziecka zalicza się:
dziedziczne
obciążenia,
konstytucyjne
dziedziczne
obciążenia,
konstytucyjne
właściwości, uszkodzenia tkanki nerwowej oraz
właściwości, uszkodzenia tkanki nerwowej oraz
aktualny stan zdrowia organizmu, a także
aktualny stan zdrowia organizmu, a także
właściwości rozwoju polegające na występowaniu
właściwości rozwoju polegające na występowaniu
faz wzmożonej sensytywności. Fazy te dotyczą
faz wzmożonej sensytywności. Fazy te dotyczą
osiągania
przez
organizm
kluczowych
osiągania
przez
organizm
kluczowych
kompetencji rozwojowych (lokomocji, rozwoju
kompetencji rozwojowych (lokomocji, rozwoju
języka, dojrzałości płciowej). Za wiek szczególnej
języka, dojrzałości płciowej). Za wiek szczególnej
podatności na wystąpienie zaburzeń, oprócz
podatności na wystąpienie zaburzeń, oprócz
wczesnej fazy dojrzewania, wielu badaczy uznaje
wczesnej fazy dojrzewania, wielu badaczy uznaje
drugi rok życia.
drugi rok życia.
Negatywne doświadczenia
Negatywne doświadczenia
dziecka
dziecka
można odnieść do trudnych
można odnieść do trudnych
sytuacji występujących w każdym
sytuacji występujących w każdym
ze środowisk (sytuacje trudne:
ze środowisk (sytuacje trudne:
poznawczo (trudne do
poznawczo (trudne do
rozwiązania), trudne afektywnie
rozwiązania), trudne afektywnie
(trudne do zniesienia).
(trudne do zniesienia).
Sytuacje trudne dzieci i młodzieży dotyczą
Sytuacje trudne dzieci i młodzieży dotyczą
przede wszystkim środowiska rodzinnego
przede wszystkim środowiska rodzinnego
warto
warto
więc
więc
wskazać „indeks rodzinnych
wskazać „indeks rodzinnych
nieszczęść”: nasilona dysharmonia małżeńska,
nieszczęść”: nasilona dysharmonia małżeńska,
niski status społeczny, ciasnota mieszkaniowa
niski status społeczny, ciasnota mieszkaniowa
lub rodzina bardzo liczna, przestępczość
lub rodzina bardzo liczna, przestępczość
jednego z rodziców, objawy
jednego z rodziców, objawy
psychopatologiczne u matki, przekazanie
psychopatologiczne u matki, przekazanie
dziecka pod opiekę służb społecznych.
dziecka pod opiekę służb społecznych.
Niekorzystnym czynnikiem jest ponadto
Niekorzystnym czynnikiem jest ponadto
autokratyczny styl wychowania, oparty o
autokratyczny styl wychowania, oparty o
fizyczną i psychiczną władzę rodziców.
fizyczną i psychiczną władzę rodziców.
Trzy
właściwości
motywacyjno-emocjonalne
Trzy
właściwości
motywacyjno-emocjonalne
(charakteryzujące rodziców), które mają zasadniczy wpływ
(charakteryzujące rodziców), które mają zasadniczy wpływ
na rozwój psychiczny dziecka: obojętność, wrażliwość,
na rozwój psychiczny dziecka: obojętność, wrażliwość,
ambicje. Obojętność może prowadzić do zachowań
ambicje. Obojętność może prowadzić do zachowań
destrukcyjnych i auto destrukcyjnych. Wychowawcza
destrukcyjnych i auto destrukcyjnych. Wychowawcza
wrażliwość, może być nadmierna, gdy matka reaguje
wrażliwość, może być nadmierna, gdy matka reaguje
niepokojem na każdą odmienną od oczekiwanej reakcję
niepokojem na każdą odmienną od oczekiwanej reakcję
dziecka. Przekonanie natomiast o niespełnianiu oczekiwań
dziecka. Przekonanie natomiast o niespełnianiu oczekiwań
osób kochających i kochanych kształtuje tożsamość
osób kochających i kochanych kształtuje tożsamość
dziecka, a jego poczucie winy zaburza normalne
dziecka, a jego poczucie winy zaburza normalne
funkcjonowanie.
Rodzicielskie
ambicje
przytłaczają
funkcjonowanie.
Rodzicielskie
ambicje
przytłaczają
dziecko nadmiernym trenowaniem, czego skutkiem bywają
dziecko nadmiernym trenowaniem, czego skutkiem bywają
zaburzenia zarówno emocjonalne, jak i psychosomatyczne
zaburzenia zarówno emocjonalne, jak i psychosomatyczne
(np. zespół przewlekłego przemęczenia).
(np. zespół przewlekłego przemęczenia).
Podatność
Podatność
dzieci i młodzieży
dzieci i młodzieży
na
na
różnorodne
różnorodne
stresory
stresory
zawarte
w
zawarte
w
sytuacjach trudnych, jest zróżnicowana.
sytuacjach trudnych, jest zróżnicowana.
Jedne z badań wykazały, że pozytywna
Jedne z badań wykazały, że pozytywna
orientacja
społeczna,
pozytywne
orientacja
społeczna,
pozytywne
dyspozycje osobowe oraz pozytywne
dyspozycje osobowe oraz pozytywne
środowisko rodzinne są podstawą
środowisko rodzinne są podstawą
odporności na stres, a braki w tym
odporności na stres, a braki w tym
zakresie decydują o podatności na
zakresie decydują o podatności na
uleganie mu i pojawianie się zaburzeń.
uleganie mu i pojawianie się zaburzeń.
I
I
stotny jest również sposób oddziaływania czynników
stotny jest również sposób oddziaływania czynników
stresujących (stresorów). B. Zawadzki wyróżnił dwa
stresujących (stresorów). B. Zawadzki wyróżnił dwa
sposoby:
sposoby:
oddziaływanie korozyjne: powolne kumulowanie się,
oddziaływanie korozyjne: powolne kumulowanie się,
narastanie czynników szkodliwych (stres przewlekły,
narastanie czynników szkodliwych (stres przewlekły,
chroniczny),
chroniczny),
sposób traumatyczny: nagłe działanie stresora o dużej
sposób traumatyczny: nagłe działanie stresora o dużej
sile (ostry stres, wydarzenie traumatyczne).
sile (ostry stres, wydarzenie traumatyczne).
W wypadku zaburzeń u dzieci zdecydowanie
W wypadku zaburzeń u dzieci zdecydowanie
przeważają takie, które powstają w wyniku
przeważają takie, które powstają w wyniku
oddziaływania korozyjnego.
oddziaływania korozyjnego.
Wybrane problemy
kliniczne
z uwzględnieniem faz
rozwoju
Okres wczesnego
dzieciństwa (niemowlęcy,
poniemowlęcy)
deprywacja matczyna
deprywacja matczyna
(nieorganiczny zespół
(nieorganiczny zespół
opóźnienia
rozwoju,
hospitalizm,
choroba
opóźnienia
rozwoju,
hospitalizm,
choroba
sieroca, zaniedbywanie dziecka): to pozbawienie
sieroca, zaniedbywanie dziecka): to pozbawienie
dziecka
zaspokojenia
jego
pot
dziecka
zaspokojenia
jego
pot
r
r
zeb
zeb
psychicznych, wskutek czego zaburzony zostaje
psychicznych, wskutek czego zaburzony zostaje
jego rozwój zarówno psychiczny, jak i fizyczny,
jego rozwój zarówno psychiczny, jak i fizyczny,
zerwanie więzi matka-dziecko
zerwanie więzi matka-dziecko
lub jej zakłócenie
lub jej zakłócenie
jest traumą o długotrwałych skutkach. Trzy fazy
jest traumą o długotrwałych skutkach. Trzy fazy
reagowania dziecka na oddzielenie od matki:
reagowania dziecka na oddzielenie od matki:
protestu, rozpaczy, wyparcia.
protestu, rozpaczy, wyparcia.
zaburzenia rozwoju.
zaburzenia rozwoju.
Okres średniego
dzieciństwa (wiek
przedszkolny)
zaburzenia odżywiania
zaburzenia odżywiania
(nadmierny
(nadmierny
apetyt – żarłoczność, brak łaknienia,
apetyt – żarłoczność, brak łaknienia,
awersje pokarmowe, szkodliwe
awersje pokarmowe, szkodliwe
upodobania pokarmowe),
upodobania pokarmowe),
zaburzenia wydalnicze
zaburzenia wydalnicze
(mimowolne
(mimowolne
oddawanie moczu bądź kału, kiedy
oddawanie moczu bądź kału, kiedy
dziecko miało już za sobą skuteczny
dziecko miało już za sobą skuteczny
trening czystości)
trening czystości)
,
,
zaburzenia snu
zaburzenia snu
(trudności w zasypianiu,
(trudności w zasypianiu,
budzeniu się, sen przerywany, niespokojny;
budzeniu się, sen przerywany, niespokojny;
zaburzenia przysenne – parasomie (chodzenie
zaburzenia przysenne – parasomie (chodzenie
we śnie, mówienie, nadmierna ruchliwość);
we śnie, mówienie, nadmierna ruchliwość);
lęki nocne, koszmarne sny)
lęki nocne, koszmarne sny)
,
,
zaburzenia komunikowania się
zaburzenia komunikowania się
(
(
opóźniony
opóźniony
rozwój języka i mowy, zaburzenia recepcji
rozwój języka i mowy, zaburzenia recepcji
mowy lub ekspresji,
mowy lub ekspresji,
jąkanie),
jąkanie),
wczesnodziecięca masturbacja
wczesnodziecięca masturbacja
,
,
lęk
lęk
(separacyjny, lęki przyrodnicze: przed
(separacyjny, lęki przyrodnicze: przed
ciemnością, burzą, morzem; lęk przed karą)
ciemnością, burzą, morzem; lęk przed karą)
.
.
Okres późnego
dzieciństwa (wiek szkolny)
nadpobudliwość ruchowa
nadpobudliwość ruchowa
(zespół
(zespół
nadpobudliwości psychoruchowej z
nadpobudliwości psychoruchowej z
deficytem uwagi, ADHD)
deficytem uwagi, ADHD)
,
,
specyficzne trudności w uczeniu się
specyficzne trudności w uczeniu się
(dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia)
(dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia)
,
,
lęki szkolne
lęki szkolne
(fobia szkolna
(fobia szkolna
; fobia
; fobia
związana z rozpoczynaniem nauki
związana z rozpoczynaniem nauki
szkolnej, fobia prymusów, fobia w
szkolnej, fobia prymusów, fobia w
wyniku niepowodzeń szkolnych)
wyniku niepowodzeń szkolnych)
,
,
tiki
tiki
(mimowolne ruchy dotyczące
(mimowolne ruchy dotyczące
różnych części ciała; zespół
różnych części ciała; zespół
Tourette’a: patologicznie nasilone i
Tourette’a: patologicznie nasilone i
uogólnione tiki, przyjmujące postać
uogólnione tiki, przyjmujące postać
spazmatycznych ruchów ciała, z
spazmatycznych ruchów ciała, z
niekontrolowaną ekspresją wokalną),
niekontrolowaną ekspresją wokalną),
zaburzenia zachowania typu
zaburzenia zachowania typu
destrukcyjnego
destrukcyjnego
(zachowania
(zachowania
agresywne, opozycyjno-buntownicze).
agresywne, opozycyjno-buntownicze).
Okres adolescencji (wiek
młodzieńczy)
l
l
ęki
ęki
(dotyczące osiągnięć szkolnych, pozycji
(dotyczące osiągnięć szkolnych, pozycji
w śród rówieśników, odnoszące się do
w śród rówieśników, odnoszące się do
relacji seksualnych i in.)
relacji seksualnych i in.)
,
,
zaburzenia odżywiania
zaburzenia odżywiania
(anoreksja, bulimia)
(anoreksja, bulimia)
,
,
u
u
zależnienia
zależnienia
(od alkoholu, nikotyny,
(od alkoholu, nikotyny,
narkotyków, i in.)
narkotyków, i in.)
,
,
zachowania destrukcyjne i
zachowania destrukcyjne i
autodestrukcyjne
autodestrukcyjne
(agresywne, przestępcze,
(agresywne, przestępcze,
samobójcze)
samobójcze)
,
,
depresja
depresja
.
.