Stres psychologiczny
Rozwój teorii, definicje, radzenie sobie
Stres psychologiczny
Rozwój teorii, definicje, radzenie sobie
Perspektywa rozwojowa badań nad stresem
Termin stres (z j. ang.). odnosił się do ciężkich wydarzeń
życiowych (XIV w.)
W XVII w. - pojęcie stresu w pracach Roberta Hookea (fizyk i
biolog) w kontekście rozważań nad obciążeniem konstrukcji.
Walter Cannon (rozwinął koncepcję homeostazy - stres reakcja
na zagrożenie, której funkcją jest utrzymanie organizmu przy
życiu).
Hans Selye) – niespecyficzna reakcja organizmu (GAS - Ogólny
Zespół Adaptacyjny) w odp. na działanie bodźców szkodliwych
(stresorów). Fazy: alarmowa, przystosowanie do stresora,
wyczerpanie (Selye, 1960).
Ze względu na aspekt zdrowotny:
eustress (pozytywny, motywujący do działania)
distress (negatywny).
cd.
Grinker R.R i Spiegel J.P. – monografia Men under Stress
(1945) bezpośrednie i długotrwałe skutki stresu walki
Basowitz H.(1955) - bodziec związany z prawdop. wywołania
zaburzeń zachowania
Janis I.I. – „zmiana w otoczeniu, wywołuje wysoki stopień
napięcia emocjonalnego, które przeszkadza w normalnym
sposobie reagowania” (Janis, 1958).
Fazy stresu:
zagrożenie
działanie niebezpieczeństwa
skutki.
Wprowadził rozróżnienie sytuacja i reakcja stresowa.
cd.
Holmes T.H., Rahe R.H. (1967) - koncepcja zmian życiowych
Mechanic D. (1962) – „reakcje dyskomfortu w określonej sytuacji (stres
egzaminacyjny)
Dohrenwend B.S., Dohrenwend B.P (1974) – stan pośredniczący
między ograniczeniami i naciskami zewnętrznymi a wysiłkami
zmierzającymi do ich przezwyciężenia.
Udział czynników pośredniczących:
postawy,
predyspozycje indywidualne
mediatory zewnętrzne (wsparcie społeczne).
Efekty stresu (w zależności od mediatorów):
negatywne zmiany w funkcjonowaniu i zdrowiu,
brak zmian
rozwój osobowości
cd.
Kaplan H.B. uwarunkowane społecznie i sytuacyjnie procesy
psychologiczne, związane z subiektywnym dystresem (Kaplan,
1983).
Tomaszewski Tadeusz (1963, 1966) - prekursor polskiej
psychologii stresu, koncepcja sytuacji trudnej.
Sytuacja trudna - rozbieżność pomiędzy potrzebami, zadaniami a
możliwościami ich zaspokojenia, wykonania.
Typy sytuacji trudnych
deprywacyjne
przeciążające
zagrażające
cd.
Reykowski Janusz (1966) –”… obiektywny stosunek
czynników zewnętrznych do cech człowieka….”.
Wyróżnił dwie formy stresu:
zakłócenie
zagrożenie
Mogą one występować równocześnie ingerując w istniejący
tok aktywności.
Obciążają system regulacji:
wymuszają dodatkową aktywność
reorganizację oczekiwań i dążeń
zapowiadają możliwość deprywacji lub straty.
cd.
Strelau J. - stres „stan charakteryzujący się negatywnymi
emocjami o dużym natężeniu (np., strach, lęk złość, wrogość
lub inne stany określane jako dyskomfort psychiczny),
któremu towarzyszą zmiany fizjologiczne i biochemiczne
wyraźnie przekraczające poziom charakterystyczny dla
spoczynkowego poziomu pobudzenia” (Strelau, 1996).
Przyczyny – zakłócenie równowagi pomiędzy wymaganiami a
możliwościami ich spełnienia.
Wielkość stresu zależy od stopnia ich rozbieżności
Nowe elementy koncepcji stresu:
obiektywne i subiektywne wymagania
obiektywne i subiektywne możliwości człowieka
wskazanie obiektywnych cech sytuacji oraz oceny
poznawczej w powstawaniu stresu.
cd.
Wolff H. – pierwszy zwrócił uwagę na relacyjny charakter stresu -
dynamiczny stan zależny od interakcji między organizmem i
niekorzystnym środowiskiem zewnętrznym (1953).
Podejście to zdominowało współczesną psychologię stresu
rozumianego jako relacja między jednostką a otoczeniem
….zakłócenie lub zapowiedź zaburzenia równowagi
pomiędzy zasobami czy możliwościami jednostki a
wymaganiami otoczenia …
Rozwinięcie tych tez znajduje się w poznawczo-fenomenologicznej
teorii stresu. R. Lazarusa
Przyczyny i rodzaje stresu
Przyczyny
(Aldwin, 2007; Holmes, Rahe,1967; Zautra, 2003;
Finkelhor i in. 2009)
Poważne wyzwania, zadania, zmiany życiowe
Codzienne trudności
Wydarzenia traumatyczne
Wymiar czasowy
Wydarzenie jednorazowe
Wydarzenia powtarzające się cyklicznie
Stres chroniczny
Ciąg wydarzeń następujących kolejno po sobie
Stopień kontroli
Wydarzenia niekontrolowane
Wydarzenia kontrolowane
Transakcyjna teoria stresu
(Richard Lazarus, Susan
Folkman - 1984).
Stres „…szczególna relacja między osobą a otoczeniem,
która oceniania jest przez osobę jako obciążająca lub
przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej
dobrostanowi”
STRES - procesy pośredniczące
- SKUTKI
ocena poznawcza radzenie sobie
Ocena poznawcza - proces kategoryzowania wydarzenia
i różnych aspektów w odniesieniu do znaczenia, jakie
ma ono dla dobrostanu jednostki
(Lazarus, Folkman 1984;
Folkman, 2011)
cd.
Ocena poznawcza „ proces pośredniczący pomiędzy
wymaganiami, ograniczeniami i zasobami środowiska a
hierarchią celów i osobistymi przekonaniami jednostki
(Lazarus, 1993).
Ma charakter dynamiczny.
Nie jest wyłącznie procesem przetwarzania informacji, ale bardziej
ewaluacyjnym, skupiającym się na znaczeniu (sensie).
Typy oceny:
pierwotna – znaczenie jakie człowiek przypisuje danej
sytuacji
(stresująca, bez znaczenia, sprzyjająca-pozytywna). Uznana za
stresującą podlega dalszej ocenie
wtórna – możliwości i sposoby poradzenia sobie ze stresem
powtórna
cd.
Typy oceny poznawczej
Zagrożenie
- emocje negatywne, strategie radzenia
sobie: koncentracja na antycypowanych stratach
Krzywda /Strata
– uzewnętrznianie emocji negatywnych
jako sposobu radzenia sobie, wiara, fatalizm
Wyzwanie
– emocje zróżnicowane
(pozytywne/negatywne), pozytywne myślenie, wiara w:
możliwość poradzenia sobie z trudnościami, skuteczną
mobilizację i wykorzystanie zasobów, wewnętrzna
lokalizacja kontroli
cd.
Radzenie sobie - „…stale zmieniające się poznawcze i
behawioralne wysiłki mające na celu uporanie się z
określonymi
zewnętrznymi
i/lub
wewnętrznymi
wymaganiami ocenionymi przez jednostkę jako
obciążające lub przekraczające jej zasoby…”
(Lazarus.
Folkman 1984)
Funkcje radzenia sobie:
rozwiązanie problemu
regulacja emocji
Podstawowe sposoby radzenia sobie
Poszukiwanie
informacji
dotyczących
sytuacji
stresowej i sposobów radzenia sobie
Bezpośrednie działanie, którego celem jest uporanie
się ze stresującą sytuacją
Zaniechanie działań w obawie przed pogorszeniem
Procesy intrapsychiczne służące regulacji emocji
Strategie radzenia sobie
(wg Lazarusa i Folkman,
1984)
zorientowane na emocje i/lub zorientowane na zadaniu:
Konfrontacyjne zachowanie
Dystansowanie
Samokontrola
Poszukiwanie społecznego wsparcia
Podjęcie odpowiedzialności
Ucieczka, unikanie
Planowe rozwiązanie problemu.
Pozytywne przewartościowanie
Uzasadnienie dla rozwojowej i poznawczej
konceptualizacji stresu i radzenia sobie
(
Skinner,
Zimmer-Gembeck, 2007).
Podstawowe założenia:
niemowlęta, dzieci, młodzież, osoby dorosłe odbierają, oceniają
i reagują na aktualne codzienne zdarzenia życiowe i zachowują
się odpowiednio do osobistych zasobów, poziomu
rozwojowego, wsparcia.
zmaganie się może mieć funkcje regulacyjne względem stresu
(Eisenberg i in., 2009)
analiza sposobu mobilizacji, koordynacji, radzenia sobie,
kontroli zachowania
(emocje, uwaga, zachowanie, procesy
poznawcze, fizjologiczne) powinna być
odpowiednia do wyzwania,
zagrożenia i straty.
powiązanie pomiędzy zmaganiem się i normatywnym rozwojem
emocji, koncentracji uwagi, regulacji zachowania z
uwzględnieniem czynników konstytucjonalnych i społecznych
Model zachowania zasobów – COR
(Conservation
of Resources)
(Steven Hobfoll, 1989)
Ogólny cel aktywności :
zachowanie
ochrona
odtwarzanie zasobów.
Stres psychologiczny - reakcja wobec środowiska w którym
występuje:
zagrożenie straty zasobów (percypowana utrata)
strata zasobów
brak przyrostu zasobów mimo zainwestowania (Hobfoll,
1989; Hobfoll, 2002; Hobfoll, Lilly, 1993).
Radzenie sobie ze stresem - minimalizowanie strat -
maksymalizowanie zysków (Hobfoll, 1989)
cd. Zasoby
(konceptualizacja)
Zasoby – przedmioty, cechy, warunki i potencjały
energetyczne, które są cenione przez osobę lub, które
umożliwiają osiągnięcie innych przedmiotów, cech,
warunków i potencjałów
(Hobfoll, 1989, s. 516)
Przedmioty
– ich wartość dotyczy sfery społeczno-
ekonomicznej (mieszkanie, środki transportu)
Zasoby osobowe
– cechy wpływające na wzrost
odporności na stres (poczucie skuteczności, osobowość)
Warunki
– są zasobami jeśli osoba je ceni i poszukuje
(praca, małżeństwo)
Zasoby energetyczne
– czas, wiedza, pieniądze
cd. utrata zasobów
(Hobfoll, Lilly 1993
Spirala strat - ryzyko wzrostu kosztów (strat) w sytuacji
braku odpowiednich zasobów (np. wsparcie społeczne,
rodzinne)
Kompensacja straty ważnych zasobów dokonuje się poprzez:
zastąpienie innymi - ważnymi dla osoby
kompensacja straty
(pośrednia / symboliczna)
- w sytuacji
utraty bliskiej osoby powtórne małżeństwo, pogłębienie
przyjaźni z innymi ludźmi, aktywność społeczna czy
religijna
(Hobfoll 1989)
reinterpretacja straty – nadanie innego znaczenia (w
sytuacji śmierci osoby bliskiej w dalszych fazach żałoby)
odnajdywanie pozytywnych stron straty
cd. Radzenie sobie
Radzenie sobie ze stresem
-
minimalizowanie strat - maksymalizowanie
zysków
(Hobfoll, 1989)
Zasady modelu zachowania zasobów
(1) strata zasobów jest silniejsza i zachodzi gwałtowniej
aniżeli zysk, trudniej jest zapobiec stracie zasobów niż
je pozyskać
(2) aby uzyskać zasoby lub zapobiec ich stracie, osoba
musi zainwestować w inne zasoby poprzez mobilizację
zasobów wewnętrznych lub włączenie nowych
zewnętrznych
(Hobfoll, Lilly 1993).
cd.
Możliwe następstwa zasad 1 i 2
Osoby o wysokim poziomie zasobów w porównaniu z osobami o
niskim poziomie zasobów są w mniejszym stopniu narażone na
ich stratę i bardziej dostosowane do ich uzyskiwania
U osób o niskim poziomie zasobów początkowa strata pociąga
za sobą kolejne (spirala strat)
Osoby o wysokim poziomie zasobów są bardziej zdolne do ich
pozyskiwania, przy czym jedne zyski pociągają za sobą kolejne
Osoby o niskich zasobach są skłonne do przyjmowania biernej
postawy w ochronie swoich zasobów (Hobfoll, Lilly, 1993)
Style radzenia sobie
Styl:
ogólny wzorzec radzenia sobie, który wykazuje cechy
względnej stałości i wewnętrznej zgodności u konkretnej
osoby.
charakterystyczny dla jednostki (osoby) zakres (repertuar)
strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi.
względnie trwała dyspozycja osoby do reagowania w
specyficzny sposób w sytuacjach dla niej trudnych
(Krohne
1996; Wrześniewski 1996; Heszen-Niejodek, Ratajczak 1996,
Terelak 1995)
Dymensje stylu
(Lazarus, Folkman 1984):
złożoność (zakres stosowanych strategii – prosty, złożony)
elastyczność ( stałość – zmienność)
Klasyfikacje stylów radzenia sobie wg różnych
autorów
D. Byrne (1961) prekursor badań nad poznawczymi
reakcjami osoby wobec sytuacji stresowej
represja
-----------------------
sensytyzacja
dyspozycje osobowościowe (dwubiegunowy wymiar)
ujawniające się w sytuacji zagrożenia:
represja
- tendencja do zaprzeczania lub
pomniejszania zagrożenia
sensytyzacja
- usilne poszukiwanie informacji o
zagrożeniu
Style cd
S.M. Miller (1989) – przyjmowała istnienie osobowościowego
wymiaru monitorowanie – tłumienie (dwa style niezależne)
(Miller, Mangan 1983; Grernhalgh, Slade i inni 2000)
monitorowanie (styl efektywny w sytuacjach
kontrolowanych)
koncentrowanie uwagi na stresorze i / lub własnej reakcji
poszukiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i wykorzystywanie
informacji dotyczących wydarzenia stresowego
konfrontacja z sytuacja stresową
tłumienie (styl efektywny w sytuacjach niekontrolowanych)
odwracanie uwagi od stresora i od własnych reakcji
odrzucanie, wypieranie, zaprzeczanie informacjom stresowym
ignorowanie i zniekształcanie informacji poprzez różne formy
aktywności odwracających uwagę od stresora
Style wg S.M. Miller
Monitorowanie (czujność) – tłumienie (unikanie) dwa
osobowościowe wymiary
duża czujność – silne unikanie
mała czujność – słabe unikanie
duża czujność – słabe unikanie
mała czujność – silne unikanie
Style cd.
N.S. Endler, J.D.A. Parker (1990, 1994) - uwzględniają
funkcję radzenia sobie .
Style
koncentracja na zadaniu
koncentracja na emocjach
koncentracja na unikaniu:
angażowanie się w czynności zastępcze
poszukiwanie towarzystwa
Style, cd.
H.W. Krohne (1989, 1996) – dwie możliwe poznawcze reakcje
na stres (odzwierciedlają niezależne wymiary osobowości)
czujność (sensytyzacja - wzmożone poszukiwanie i
przetwarzanie informacji o zagrożeniu)
poznawcze unikanie (odwracanie uwagi od
zagrażających informacji)
U podstaw tych wymiarów znajdują się:
nietolerancją niepewności
i/lub nietolerancja pobudzenia emocjonalnego
Są one niezależnymi wymiarami, mogą współwystępować
ze sobą, co umożliwia wyróżnienie czterech stylów
radzenia sobie
cd. Heinz Krohne (1996, s.395)
Nietolerancja niepewności
(czujność)
Wysoka
SZTYWNA CZUJNOŚĆ FLUKTUACJA
Nietolerancja pobudzenia
poznawcze unikanie
Niskie wysokie
STYL ELASTYCZNY SZTYWNE UNIKANIE
Niska
cd. Heinz Krohne
Sztywna
czujność
–
silna
nietolerancja
niepewności
i
tolerancja
pobudzenia
emocjonalnego – poszukiwanie informacji o
zagrożeniu, aby uniknąć niepewności, przy czym
dobrze znoszą związany z tym stan pobudzenia
Fluktuacja
– silna nietolerancja niepewności i
jednocześnie silna nietolerancja pobudzenia
emocjonalnego,
naprzemienne
uruchamianie
strategii „czujnych” i unikowych, co jednak za
każdym razem prowadzi do wzrostu niepokoju
(błędne koło)
cd.
Sztywne unikanie
– wysoka nietolerancja
pobudzenia
emocjonalnego,
tolerancja
niepewności; uporczywe unikanie informacji o
zagrożeniu i jednocześnie związana z tym
tolerancja niepewności
Styl
elastyczny
–
wysoka
tolerancja
niepewności
i
jednocześnie
tolerancja
pobudzenia emocjonalnego; osoby takie nie są
silnie zaangażowane w redukcję niepewności ani
niepokoju, w związku z tym potrafią elastycznie
dostosować strategie do wymagań sytuacji
cd. Style -
C.J.Holohan, R.H.Moos
(1987)
Poznawcze style radzenia sobie zbliżanie-unikanie odzwierciedlają
aktywność poznawczą oraz behawioralną.
Zbliżenie-unikanie / poznawcze-behawioralne tworzy cztery style:
Poznawcze zbliżenie
– koncentracja na różnych aspektach
sytuacji, pozytywna interpretacja sytuacji w oparciu o przeszłe
doświadczenia
Behawioralne zbliżenie
– poszukiwanie rady i wsparcia,
podejmowanie działań zmieniających sytuację
Poznawcze unikanie
– zaprzeczanie lub pomniejszanie znaczenia
sytuacji stresowej
Behawioralne unikanie
– odreagowywanie emocji, poszukiwanie
zastępczych nagród, rezygnacyjna akceptacja sytuacji
Zróżnicowane reakcje fizjologiczne towarzyszące radzeniu sobie ze
stresem (aktywne formy --- pobudzenie układu autonomicznego,
bierne ---- hamowanie
cd. Teoria proaktywnego radzenia sobie
(Ralf
Schwarzer, N.Knoll, 2003); R.Schwarzer, Stefen Taubert, 2002)
Teoria proaktywnego radzenia sobie
•
nawiązuje do psychologii pozytywnej
•
stanowi kontynuację klasycznej propozycji Lazarusa i Folkman
•
wskazuje na dwa podstawowe nurty radzenia sobie:
•
ukierunkowany na problem, opanowanie sytuacji (
mastery
)
•
ukierunkowany na znaczenie (
meaning
)
Rozróżnienie to odnosi się do dwóch procesów, które nie wykluczają się wzajemnie, mogą
występować równocześnie lub w porządku czasowym
Formy opanowania wymagań zostały uporządkowane na dwóch wymiarach:
perspektywy czasowej
subiektywnej pewności zdarzeń
0Koncentracja na emocjach,
9problem
cd. Radzenie sobie ukierunkowane na
opanowanie wymagań
(Schwarzer, Taubert, 1999, s.83)
Pewne
REAKTYWNE RADZENIE SOBIE ANTYCYPACYJNE RADZENIE SOBIE
PROAKTYWNE RADZENIE
SOBIE
Przeszłe Przyszłe zagrożenia
i wyzwania
Krzywdy / straty
PREWENCYJNE RADZENIE SOBIE
Niepewne
Reaktywne radzenie sobie
wysiłki
mające
na
celu
poradzenie
sobie
z
występującym obecnie lub w przeszłości
wydarzeniem
stresowym.
Osoba może tylko kompensować stratę bądź łagodzić
krzywdę,
dokonywać
przeformułowania
celów,
odnajdywać
korzyści,
poszukiwać
sensu,
przewartościować swoje życie.
reaktywne radzenie sobie może być zorientowane na:
problem
emocje
relacje społeczne.
Antycypacyjne radzenie sobie
wysiłki podejmowane w celu
poradzenia sobie z bliskim
zagrożeniem
.
osoba zmaga się z sytuacją stresową, która jest pewna (lub
prawie pewna) w niedalekiej przyszłości
istnieje ryzyko, że mające nadejść wydarzenie może
spowodować krzywdę/stratę w przyszłości i w związku z tym
osoba musi poradzić sobie ze spostrzeganym ryzykiem.
zawarte jest tu poszukiwanie zasobów w celu uniknięcia
stresora, walki z nim albo maksymalizacji antycypowanych
korzyści.
ważnym zasobem jest optymistyczne przekonanie o własnej
zdolności efektywnego poradzenia sobie w określonej sytuacji
Prewencyjne radzenie sobie
nakierowane na
przygotowanie do wydarzeń mogących
wystąpić
(z mniejszym bądź większym prawdopodobieństwem)
w dalszej przyszłości.
Cel zachowań prewencyjnych - budowanie zespołu ogólnych
zasobów zaradczych, obniżenie napięcia w przyszłości,
minimalizowanie negatywnego wpływu i konsekwencji przyszłej
sytuacji trudnej, zmniejszenie prawdopodobieństwa jej
wystąpienia.
Ogólna ostrożność i nastawienie, że coś się może zdarzyć,
motywuje
przygotowanie
na
każdą
ewentualność.
Spostrzegana niejasność potencjalnych stresorów stymuluje
aktywizację wielu strategii zaradczych.
Prewencyjne radzenie sobie nie powstaje jako reakcja na ostry
stan stresu - jest pewnym poziomem „martwienia się”,
dotyczy obaw o życiowe niebezpieczeństwa
Proaktywne radzenie sobie
ma celu budowanie zespołu ogólnych zasobów ułatwiających
rozwój w kierunku realizacji celów i osobistego doskonalenia
się.
•
łączy się z wizję potencjalnych, mogących zaistnieć w
przyszłości zdarzeń (wymagań, możliwości, wyzwań), ale nie
wartościuje ich negatywnie
obejmuje autonomiczne i samodzielne stawianie sobie celów,
poszukiwanie wyzwań i angażowania się z własnej woli w
transakcje stresowe (Schwarzer, Taubert 2002).
Korelaty proaktywnego zachowania:
dobrostan fizyczny i psychiczny (Heszen, Sęk 2007; Greenglass i in.
2005; Słysz 2004; Pasikowski i in. 2002, Steuden, Guzewicz, 2013),
dojrzałość osobowości, wiek (Steuden. Brzezińska 2010; Diehl i in.
2006; Simons 2002)
dobre funkcjonowanie (Fiksenbaum i in. 2006; Greenglass i in. 2006;
Ouwehand i in. 2006; Begovic 2005).
cd. proaktywne radzenie sobie
(aspekt temporalny)
Konstrukt wielowymiarowy - odzwierciedla
myślenie refleksyjne
wizualizację sukcesu
antycypowanie ewentualnych problemów
planowanie sposobów rozwiązywania
podejmowanie działań mających ustrzec przed
nieszczęściami.
Łączy: inicjatywę, refleksję, planowanie i prewencję
(Greenglass i in. 1999).
Wykorzystuje wsparcie społeczne (instrumentalne,
informacyjne i emocjonalne zasoby oferowane przez
innych
(Greenglass 2002; Heszen, Sęk 2007).
cd. cechy proaktywnych strategii zaradczych
Cechy ogólne
Intencjonalność
nastawienia przyszłościowe
ukierunkowanie na rozwój zasobów
tendencje do poprawy jakości życia (Heszen, Sęk 2007,
Brzezińska, Steuden, 2011).
Zachowania racjonalne / nieracjonalne
Różnicowanie ze względu na:
efektywność
następstwa
poziom dojrzałości
odniesienie do problemu
Cechy zachowań racjonalnych
strategie nakierowane na problem
kierowane są procesami poznawczymi
pełnią funkcję adaptacyjną
rozwiązują (zmieniają) sytuację trudną
są nastawione na realizację celów
plastyczne, dostosowane do sytuacji
(Bennet 1993;
Harnish i in.2000; Brown, King i in. 2000: Heszen-Niejodek
2000; Cronan, Bigatti 2003, de Ridder, 2009)
Sposoby zachowań racjonalnych
ocena i przeformułowanie sytuacji, zwłaszcza zagrożenia
poszukiwanie informacji o sytuacji trudnej i o sobie samym
zachowania mające na celu zmianę sytuacji
obrona własnego stanowiska i walka o to, co się chce osiągnąć
planowe i systematyczne rozwiązywanie problemu.
poszukiwanie odpowiednich wzorców zachowań
odnoszenie do analogicznych doświadczeń z przeszłości
odbieranie informacji zwrotnych dotyczących własnego zachowania i celów
dystansowanie się od problemu
Zachowania nieracjonalne
skoncentrowane na emocjach
utożsamiane z mechanizmami obronnymi osobowości
racjonalizacja
projekcja
represja
regresja
konwersja
mają na celu obronę przed przykrymi
doświadczeniami
Zachowania nieracjonalne cd.
unikanie, ucieczka (świat marzeniowy, używki)
samoobwinianie (krytyka siebie, autoagresja)
podwyższona samokontrola, niechęć do ujawniania
własnych stanów emocjonalnych
poszukiwanie wsparcia społecznego (opowiadanie
innym o swojej trudnej sytuacji, przyjmowanie wyrazów
współczucia, sympatii)
pozytywne przewartościowanie (racjonalizacja,
dostrzeganie dobrych stron sytuacji)
Czynniki warunkujące radzenie sobie ze stresem
1. Czynniki podmiotowe
związane z osobowością jednostki
(Costa i McCrae 1996;
Costa, Somerfield 1996; Moran, Christensen 1996;
samoocena -
De Longis, Folkman, Lazarus 1988; Meyes,
Leventhal, de Ridder 1998;
stan zrównoważenia, sterowność, dojrzałość,
doświadczenie, poczucie lokalizacji kontroli
Carver,
Scheier, Weintraub 1989; Roesch, Weiner 2001,2003;
optymizm
Hart, i in. 1998; Carver, Scheier i in. 1989;
poczucie koherencji, prężność, wiek, religijność
Harrison, Koening 2001, 2002; Singel i in.2003;
temperament
Strelau 2000, 2006
Cd. uwarunkowania radzenia sobie
2. Rodzaj stresora
zagrożenie - obrona, myślenie życzeniowe dot.
powodzenia, fatalistyczne - dotyczy przegranej
wyzwanie - wzmacnia aktywność, nadzieję
strata - wzmaga autoagresję, zachowania
rezygnacyjne
cd. uwarunkowania…..
3. Okoliczności
- środowisko wsparcia, praca zawodowa,
sytuacje rodzinne, warunki społeczne
4. Okres działania stresora i radzenia sobie
- inna
dynamika i rodzaj zachowań w sytuacjach: choroby,
egzaminu, przystosowania do niepełnosprawności
5.
Znaczenie
sytuacji
dla
osoby
-
proces
wartościowania – nadawanie znaczenia sytuacji
stresowej, hierarchia wartości, filozofia życia, poczucie
sensu życia
Adaptacyjność zachowań
1) odzwierciedla rozwój osoby w aspekcie:
umiejętności
kompetencji
zróżnicowania i plastyczności w przystosowaniu do
zmieniającego się świata i sytuacji
2) zmaganie się ze stresem koncentruje się i
strukturalizuje wokół pewnych celów, wzorców
zachowania i pozostaje w relacji do zadań
Adaptacyjność zachowań ze względu na
strategie
1. Strategie problemowe
- bardziej adaptacyjne w
porównaniu z emocjonalnymi:
aktywne zmaganie się z sytuacją stresową
nadzieja rozwiązania sytuacji
zmiana / usunięcie zagrożenia, źródła stresu
poczucie własnej wartości i skuteczności
doświadczanie panowania nad sytuacją
adaptacyjność zachowań cd.
2.
Strategie
emocjonalne
-
mniej
skuteczne
(zaprzeczanie, unikanie sytuacji trudnej, ucieczka,
wypieranie) :
zespoły wypalenia
zaburzenia zdrowia psychicznego i somatycznego
utrwalanie mechanizmów obronnych
poczucie bezradności
Kryteria oceny adaptacyjności
Kryteria oceny (wg Meneghan, 1982, Pearlin, Schooler, 1989; Taylor,
1986)
rozwiązanie konfliktu lub zmiana sytuacji stresowej
obniżenie (redukcja) fizjologicznych i biologicznych reakcji
redukcja psychologicznego dystresu - kontrola napięcia i obniżenie
poziomu lęku;
normatywne społeczne funkcjonowanie
powrót do przedstresowej aktywności (także stan zdrowia, okoliczności);
dobre samopoczucie - zadowolenie ze swojego Ja i innych oraz sytuacji;
podtrzymanie pozytywnej samooceny;
przewartościowanie - pozytywna ocena wpływu sytuacji trudnej na
funkcjonowanie osoby
Uwarunkowania adaptacyjności
Dla każdego sposobu radzenia sobie znamienny jest inny układ
czynników - obejmuje
cechy osobowości
otoczenie -wsparcie społeczne
typ sytuacji
osobiste doświadczenia
okoliczności
Nie ma jednej ogólnej strategii, skutecznej w każdym przypadku
(uwarunkowania sytuacyjne, osobowościowe, czasowe, społeczne) -
indywidualny styl radzenia sobie ze stresem
W sensie psychologicznym adaptacja odzwierciedla proces zmierzający
do zaspokojenia zróżnicowanych wymagań otoczenia i potrzeb
osobistych.
Adaptacyjność wyraża się w efektywności procesu zmagania (ze
względu na skutki) i pozostaje w relacji do interakcji pomiędzy
osobą a sytuacją (Lazarus, 2006).