Staropolskie prawo rzeczowe

Prawo rzeczowe - definicja



reguluje zakres bezpośredniego władztwa

człowieka nad rzeczą oraz społeczne formy

korzystania z rzeczy



prawa podmiotowe bezwzględne, skuteczne

względem wszystkich (

erga omnes

) z

jednoczesnym wykluczeniem innych od tego

korzystania jako nieuprawnionych



brak rozróżnienia form władztwa nad rzeczą,

czyli między posiadaniem, własnością czy

ograniczonymi prawami rzeczowymi

Rzeczy



obejmowały dobra materialne, z czasem także

niematerialne



podział rzeczy:

nieruchome – ziemia i wszystko, co jest z nią trwale

złączone, podział nieostry (na Mazowszu konie w

ilości do 10 sztuk były ruchomościami, powyżej

nieruchomościami), prawo ziemskie jak

nieruchomości traktowały sumy spadkowe,

posagowe, zastawne



dobra dziedziczne – traktowane jako przedmiot

własności całej rodziny, ograniczenie w

dysponowaniu



dobra nabyte – stawały się dziedziczne z chwilą

przejścia na spadkobierców

ruchome – większa swoboda w dysponowaniu,

szczególnie na wypadek śmierci

Posiadanie



definicja – faktyczne władztwo nad rzeczą, stan

faktyczny a nie prawny, określane jako dzierżenie



brak odróżnienia od własności i innych praw

rzeczowych do czasów nowożytnych, pełne

rozróżnienie w prawie miejskim, w prawie ziemskim

było nie tylko stanem faktycznym, ale i tytułem

samoistnym do władania rzeczą, jednym z praw na

rzeczy cudzej



elementy składowe posiadania:

corpus

(faktyczne

władanie) i

animus

rem sibi habendi

(wola władania

rzeczą jak swoją)



we wczesnym średniowieczu możliwość uznania za

posiadacza kogoś, kto nie władał rzeczą (idealny

posiadacz), możliwość posiadania tej samej rzeczy

przez kilka osób z innych tytułów (posiadaczem ziemi

był każdy, kto z niej pobierał jakieś pożytki: posiadacz

pośredni i bezpośredni)

Ochrona posiadania



posiadanie prawne (oparte na tytule prawnym) a bezprawne (wyzucie

z posiadania, naruszenie spokojnego posiadania, „wybicie z dóbr”)



do końca średniowiecza w procesie o naruszenie posiadania poruszano

także kwestię bezprawności posiadania (czyli badano tytuł prawny do

posiadania rzeczy) – wymieszanie procesu posesoryjnego (fakt

wyzucia z posiadania) z kwestiami petytoryjnymi (stwierdzenie praw

do rzeczy) – brak odpowiedniej, skutecznej, szybkiej reakcji na fakt

naruszenia posiadania



w XIII w. na Śląsku początek odróżniania procesu posesoryjnego od

petytoryjnego, w XIV w. instytucja mandatów restytucyjnych monarchy

lub starosty przywracające spokojne posiadanie bez rozstrzygania

prawa do rzeczy, XV w. ochrona posesoryjna w prawie zwyczajowym

łęczyckim, proces posesoryjny przewidywała Korektura Praw (1532),

normowały go konstytucje z l. 1543, 1587, 1699, 1726 (choć i tak w

procesach posesoryjnych nadal pojawiały się elementy petytoryjne)



od 1543 r. proces posesoryjny toczył się przez sądem grodzkim, skargę

posesoryjną wnosiło się w okresie 1 miesiąca od dnia gwałtownego

naruszenia posiadania, skrócone dochodzenie (skrutynium) w celu

zbadania faktu spokojnego posiadania i faktu jego naruszenia, w

przypadku zasadności skargi przywracano posiadanie bez badania

tytułu prawnego

Prawo własności



definicja – prawne władztwo nad rzeczą, najpełniejsze spośród wszystkich

praw rzeczowych, brak wypracowania definicji w prawie ziemskim, określano

ją poprzez wyliczanie uprawnień właściciela



określano ją jako:

possessio perpetua, hereditaria

, dzierżenie wieczyste,

dziedzictwo, od XIII w. jako własność (

dominium

), ale jeszcze sporadycznie

do XV w.



zależność prawa własności od przynależności do określonego stanu

społecznego



kwestia własności ziemi – uprawnienia feudała, immunitety, władztwo

sądowo-administracyjne nad ludnością



własność zbiorowa=pospólnej ręki – stosowana w stosunku do

nieruchomości (od własności wspólnot terytorialnych, przez własność rodów,

po własność rodzin jako niedział rodzinny); zarządzanie i rozporządzanie

rzeczą tylko zbiorowo, prawa uczestnika były niezbywalne (po jego śmierci

jego dział nie przypadał spadkobiercom, ale powiększał masę niedziału);

tendencja do indywidualizacji prawa własności ziemi od XIV-XV w.



niedział ojcowski – od XIII w., wpólne władanie ziemią przez ojca i dzieci,

powstawał z momentem ich urodzenia, większe uprawnienia ojca (zarząd,

reprezentacja na zewnątrz), dzieci nie miały prawa do żądania wydzielania

im części



niedział braterski – mógł obejmować też niezamężne siostry, braci

stryjecznych, bratanków, mniej trwały od ojcowskiego



niedział częściowy – grunty orne stanowiły własność indywidualną, zaś łąki,

lasy, wody należały do niedziału rodzinnego lub własności całej wsi

Własność podzielona (feudalna) i pełna

(alodialna)



własność podzielona, warunkowa – występowała w okresie feudalnym w

stosunku do nieruchomości



do tej samej nieruchomości uprawnienia własnościowe miał pan feudalny

(senior, właściciel zwierzchni:

dominium directum, eminens

) i właściciel

użytkowy, podległy (wasal,

dominium utile

)



rozwijana poprzez lokacje gruntowe, nadania (beneficja) dokonywane w Polsce

przez monarchę z jego regale ziemi (własność zwierzchnia nad ziemią

uprawianą przez pospolitą wolną ludnością oraz obszarami

niezagospodarowanymi)



nadania lenn przez innych właścicieli poza monarchą w XIII w. na Śląsku, w

innych dzielnicach sporadycznie przez magnatów (szczeg. na wschodzie, czy

hierarchów kościelnych) – szlachta lenna nie posiadała pełni praw politycznych,

II poł. XVI w. likwidacja lenn na Rusi, Podolu i Podlasiu; 1505 i 1565 zakazy

ustanawiania lenn w królewszczyznach, indywidualne przekształcenia lenn w

alodia w l. 1768-1791, lenna przewidywał Zbiór Praw Sądowych (1778)



własność bezwarunkowa, alodialna, pełna



monarcha nadawał beneficja rycerstwu z obowiązkiem służby wojennej (z

początku czasowe, potem dożywotnie, XII-XIII w. przekształcane w dziedziczne)



XIII/XIV w. własność alodialna stanowiła regułę – na skutek wzrostu znaczenia

rycerstwa wobec monarchy i kształtowania się zasady równości wśród szlachty



z tzw. własnością „na prawie rycerskim” związany był zawsze obowiązek służby

wojennej



od XVI w. utrata znaczenia przez obowiązek służby wojskowej, umacnianie się

własności alodialnej



II poł. XVIII w. przekształcanie we własność kapitalistyczną

Własność w prawie miejskim i

wiejskim



w miastach po lokacji grunty miejskie były własnością pana miasta lub samego

miasta



w praktyce parcele i wybudowane na nich domy znajdowały się dziedzicznym i

wieczystym posiadaniu mieszczan, którzy mogli nimi swobodnie dysponować, na

rzecz pana miasta świadczyli czynsz



w dobrach królewskich przekształcanie tej własności od XV w. przekształcała się

we własność alodialną (potwierdzenie w ustawie o miastach królewskich 1791 r.)



w miastach prywatnych mieszczanie byli jedynie własność podległą gruntów, na

ich alienację musieli mieć zgodę pana, świadczenie na rzecz pana obejmowały

czasem nawet pańszczyznę; powolne umacnianie się uprawnień w XVIII w.



na wsi własność podzielona – uprawnienia prywatnoprawne (prawo do renty

feudalnej i udzielania zgody na alienację gruntu) i publicznoprawne feudała;

uprawnienia chłopa do użytkowania, alienacji za zgodą, obowiązek świadczenia

renty feudalnej



po okresie lokacji (XIII/XIV w.) 2 formy własności podległej kmiecia: prawo

zakupne (w sytuacji nabycia gruntu od pana) i dziedzictwo (własność pańska)



od poł. XV w. pogarszanie sytuacji chłopów, wzrost podległości osobistej

połączonej z przypisaniem do gruntu, zanik w dobrach szlacheckich własności

opartej na prawie zakupnym, utrzymanie w królewszczyznach gł. małopolskich;

pojawiało się dziedziczne (brak prawa alienacji, oparte na dzierżawie=emfiteuzie

wieczystej lub dziedzicznej), a nawet czasowe użytkowanie



II poł. XVIII w. polepszanie praw chłopów do gruntu – w królewszczyznach

powszechne dziedziczne użytkowanie, 1792 r. nadanie chłopom w

królewszczyznach własności podległej, 1794 r. uniwersał połaniecki –

nieusuwalność chłopa z gruntu w sytuacji wywiązywania się z obowiązków

Ograniczenia własności (1)



Prawo bliższości

– prawo krewnych do udzielania zgody na

alienację dóbr nieruchomych (z czasem jedynie rodowych); w

razie jej braku transakcja była nieważna, a krewni mogli

odzyskać grunt bez zwrotu ceny



z czasem przekształciło się w prawo pierwokupu (krewni w

kolejności stopnia pokrewieństwa mieli prawo pierwokupu

nieruchomości, właściciel musiał im najpierw zaproponować

jej kupno, zanik w XIV w.) i prawo skupu=retraktu (gdy

sprzedający nie zaproponował kupno krewnym, którzy mieli

prawo przymusowego wykupu ziemi od nabywcy za cenę

nabycia)



od XV w. określono termin 6 tygodni, w czasie którego trzeba

było ogłosić zamiar skorzystania z prawa bliższości, zakaz

przy darowiźnie i zamianie (z wyj. prawa mazowieckiego do

1576 r.)



ustawa z 1768 r. i rezolucja Rady Nieustającej z 1777 r.

zniesienie prawa bliższości w prawie ziemskim



w prawie miejskim szerszy zakres prawa bliższości (prawo

odkupu), zaś w wiejskim nawet można było zastrzec prawa

pierwokupu krewnych sprzedawcy pierwotnego względem

nabywcy, gdy ten chciał z kolei sprzedać nieruchomość

Ograniczenia własności (2)



Regalia

– prawa gospodarcze zastrzeżone wyłącznie dla

monarchy, od XIV w. niektóre z nich stawały się przynależnością

własności na prawie rycerskim (rybołówstwa, budowy i

posiadania grodów, karczmy i młyna), regale polowania zniesiono

w XV w., bartne w 1538 r., regale górnicze w 1573 r.



Prawo sąsiedzkie

– rośliny, które przerastały na grunt sąsiada,

właściciel gruntu miał usunąć, spadające owoce na grunt sąsiada

mogły być przez niego zbierane, możliwość wypasu po zbiorach

na cudzych gruntach („prawo kobylego pola”), Statut warcki

(1423) dawał prawo polowania i połowu na cudzych gruntach od

zbiorów do św. Wojciecha (zniesione w 1775 r.), w prawie

miejskim ograniczenia w prawie budowlanym



Ordynacje i fideikomisy (substytucje)

– z prawa rzymskiego,

gdzie spadkodawca zobowiązywał spadkobiercę, by spadek

przekazała określonej osobie, założyciel nowożytnej ordynacji czy

fideikomisu zakazywał, by dany spadek był alienowany, dzielony,

obciążany, określał, w jaki sposób miał być dziedziczony

(zasadniczo na zasadzie primogenitury), ordynacje:

radziwiłłowskie 1586, zamojska 1589, myszkowska 1601,

ostrogska 1609

Nabycie własności (1)



Nabycie pierwotne

– powstawało nowe prawo własności, nabywca

nie wyprowadzał swojego prawa od poprzednika, który mógł nie

istnieć, stąd jego zakres nie zależał od wcześniej powstałych

ograniczeń czy obciążeń

zawłaszczenie

rzeczy niczyjej lub porzuconej

(occupatio

)

–

ruchomości:

poprzez objęcie w posiadanie (np. rzeczy i rozbitków wyrzuconych na

brzeg, łupy wojenne), zaś nieruchomości: poprzez jej użytkowanie w

drodze tzw. zapowiedzi (zakaz wstępu innym osobom na grunt,

oznaczenie za pomocą znaków granicznych, tj. słupów, kamieni, znaki

na drzewach)

zasiedzenie (dawność,

usupatio

)

– nabycie własności w drodze

długoletniego, spokojnego i nieprzerwanego posiadania



w prawie ziemskim od XIII w., do XIV w. czasokres posiadania nie był

określony, Statuty Kazimierza Wielkiego określiły termin w największej

ilości przypadków na 3 lata i 3 miesiące (Małopolska), 8 lat

(Wielkopolska), ale odpowiednio 15 i 30 lat dla zastawionych

nieruchomości, nie były wymagane słuszny tytuł nabycia ani dobra

wiara



w prawie miejskim wymagano tytułu prawnego i dobrej wiary

(subiektywnego przekonania o zgodności postępowania z prawem) tak

w chwili nabycia, jak i przez cały okres posiadania, terminy: ruchomości

1 rok 6 miesięcy, nieruchomości tyle samo, gdy już nastąpiło wzdanie,

zaś w innych wypadkach 31 lat, 6 tygodni i 3 dni, nie można było

zasiedzieć własności publicznej, rzeczy służącej kultowi religijnemu lub

pochodzącej z kradzieży

Nabycie własności (2)



nabycie pochodne

– nabywca nabywał prawo własności od poprzednika (z

takimi samymi obciążeniami czy ograniczeniami) na podstawie tytułu prawnego

nabycie własności ruchomości w drodze tradycji, tj. fizyczne wręczenie rzeczy

nabywcy bezpośrednie lub pośrednie

nabycie własności nieruchomości w drodze tytułu prawnego i 2 umów rzeczowych

skutecznych wobec wszystkich

tytuł prawny

– spadkobranie (tylko wtedy, gdy spadkodawca był właścicielem,

jeśli nie to nabywca nabywał tylko posiadanie), nadanie monarsze

(ograniczane od 1454 r., od 1504 r. wieczyste nadanie tylko za zgodą senatu w

czasie obrad sejmowych w sytuacji konieczności państwowej) lub umowa

obligacyjna (skuteczna tylko wobec nabywcy)

wzdanie (zdanie, wywiązanie,

resignatio

)

– przenosiło własność, zbywca

rezygnował z własności, zrzekał się go poprzez wypowiedzenie formuły,

zbywca wręczał nabywcy grudkę ziemi, kapelusz lub rękawiczki, do XIII w.

zwyczaj picia wody lub miodu (woda zrzeczenia się); z czasem wzdanie

dokonywano poza gruntem, od XIII w. przed księciem, od poł. XIV w. przed

sądem ziemskim (wpis do akt, ksiąg inskrypcji o charakterze konstytutywnym

i wydawanie nabywcy wypisu), w prawie miejskim w księdze sądowej

wpisywano umowę obligacyjną i akt wzdania, w prawie wiejskim formalnie za

zgodą pana, najczęściej przed sądem wójtowskim wraz z wpisem umowy do

ksiąg sądowych

wwiązanie (

intromissio

)

– wejście w posiadanie poprzez symboliczne

wskoczenie na grunt, zapalenie ogniska, obejście granic; z początku obie

umowy rzeczowe dokonywane razem w obecności świadków (opola), potem

rozdzielono je w czasie i co do miejsca, wwiązanie zawsze na gruncie w

obecności świadków (opola, księcia, woźnego sądowego i sąsiadów, w prawie

miejskim sędziego i ławników, w prawie wiejskim w obecności urzędu

wiejskiego poprzez symboliczne przekazanie zielonej rózgi

Utrata własności



porzucenie rzeczy w momencie jej

zawłaszczenia przez inną osobę



na skutek upływu dawności poprzez

nieużywanie rzeczy i niedochodzenie prawa

własności – inna osoba nabywa ją w drodze

zasiedzenia



wywłaszczenie – budowa dróg, kanałów itp.,

na podstawie decyzji królewskiej, a od XVI

w. uchwała sejmowa, od 1591 r. zajmowała

się nim sejmowa komisja skarbowa



konfiskata majątku – w drodze orzeczenia

sądowego jako kara za przestępstwa

(wyłącznie od 1422 r.)

Ograniczone prawa rzeczowe

(1)



zapewniały możność władania rzeczą

w sposób bezwzględny, z wyłączeniem

osób trzecich,



były to prawa do rzeczy będącej

własnością innej osoby



określane jako prawa na rzeczy cudzej



dawały uprawnienia w określonym

ograniczonym zakresie

Ograniczone prawa rzeczowe

(2)



wolności (służebności)

– dawały prawo do korzystania z cudzej rzeczy ograniczając

prawa właściciela, który musiał znosić działalność innej osoby na swojej rzeczy,

powstawały w wyniku umowy, ustawy (zwyczaju), zasiedzenia, wyroku sądowego



prawo ziemskie i wiejskie – wolności gruntowe (wolności drogowe: przejazdu,

przechodu, przegonu zwierząt), prawo przeprowadzenia wody przez cudze grunty;

wolności leśne (prawo wyrębu i wypasu bydła, zbierania chrustu i jagód, wybierania

miodu z barci)



prawo miejskie – prawo wykorzystania muru sąsiada, prawo widoku, światła, okapu i

ścieku z dachu, prawo powierzchni, zabudowy na cudzym gruncie



ciężary realne – w odróżnieniu od wolności, właściciel nieruchomości zobowiązany był

do pozytywnego działania, świadczenia periodycznego (pieniężnego lub w naturze),

które obciążało nieruchomość, pojawiła się w XIV-XV w., były to:



renty – feudalne (obciążenia gruntów chłopskich: czynsze, prace i usługi, ciężary na

gruntach miejskich) i umowne (kupno lub darowizna): darowano renty na rzecz

instytucji kościelnej; kupowano rentę w ten sposób, iż wpłacano właścicielowi

nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za co każdorazowy posiadacz nieruchomości

musiał uiszczać periodyczne świadczenia na rzecz wierzyciela (spadkobierców);

obejście prawa o zakazie pożyczek z odsetkami; zakupiona renta miała z początku

charakter wieczysty, potem dożywotni, z czasem czasowa, czyli można ją było wykupić

(renta wykupna, wyderkaf), ta ostatnia głównie w prawie ziemskim, czas wykupu

zależał od właściciela nieruchomości, od 1635 r. renta w wysokości 7% wpłaconego

kapitału i zakazana obciążanie nieruchomości ziemskich rentami na rzecz Kościoła

powyżej połowy ich wartości;



inne ciężary (np. dziesięcina)



użytkowanie

– wchodziło w skład innych praw rzeczowych albo samoistnie, oparte na

zastawie z dzierżeniem, dzierżawie, przysługiwało opiekunowi na majątku pupila,

wdowie na dobrach oprawnych, dożywotnikowi na majątku zmarłego małżonka,

użytkownikowi przysługiwały owoce z rzeczy

Ograniczone prawa rzeczowe

(3)



zastaw

– przysługiwał wierzycielowi (zastawnikowi) na rzeczy cudzej

dłużnika (zastawcy) w celu zabezpieczenia jego wierzytelności w

formie potencjalnej możliwości jej zaspokojenia z tej rzeczy, był

prawem akcesoryjnym do istniejącej wierzytelności



źródła zastawu:



zastaw dany – powstawał z woli zastawcy, mógł być umowny lub

testamentowy (ustanawiał go spadkodawca na części spadku na

rzecz zapisobiorcy do czasu wykupienia zapisu przez spadkobiercę



zastaw wzięty (ciąża, grabież) – powstawał wbrew woli zastawcy,

wywodził się z samopomocy, jaka przysługiwała wierzycielowi wobec

dłużnika, który zalegał z długiem, zastaw sądowy na podstawie

wyroku w drodze egzekucji sądowej, zastaw ustawowy na podstawie

ustawy



przedmiot zastawu:



zastaw ruchomy – przedmiotem zastawu były ruchomości, zawsze

połączony z dzierżeniem zastawionej rzeczy (zastaw ręczny), głównie

dla zabezpieczenia pożyczek na procent udzielanych przez Żydów, w

razie niewykupieniu zastawu, czyli niezapłacenia długu w terminie

zastawnik rzecz mógł zatrzymać lub sprzedać (zastaw na upad)



zastaw nieruchomy – późniejszy od ruchomego, zabezpieczeniem

były nieruchomości, dochody z żup solnych, ceł, uposażenia i

dochodu z urzędów, mógł być z dzierżeniem lub bez dzierżenia

Ograniczone prawa rzeczowe

(4)



zastaw nieruchomy z dzierżeniem

– dłużnik przenosił posiadania i użytkowanie

nieruchomości na wierzyciela

zastaw użytkowy czysty (antychretyczny, antychreza) – pożytki z nieruchomości

nie były zaliczane na poczet długu, 2 formy: zastaw na upad (niewykupiona w

określonym czasie nieruchomość stawała się własnością zastawnika) i zastaw

wieczny (termin wykupu nie był oznaczony, ograniczony jedynie terminem

zasiedzenia)

zastaw do wydzierżenia (ekstenuacja) – dochody z nieruchomości zaliczane były

na poczet długu, od XIV w.



zastaw nieruchomy bez dzierżenia (hipoteka)

– zastawca przez zapis w księgach

sądowych obciążał swoje dobra określoną sumą pieniężną, nie dając ich w

użytkowanie zastawnikowi, pojawił się w kon. XIV w.; hipotekę regulowała

ustawa o zapisach 1588 r.:



hipoteka powstawała w wyniku umowy oraz wpis jej do księgi inskrypcji

ziemskiej lub grodzkiej miejsca położenia nieruchomości,



w sytuacji obciążenia nieruchomości kilkoma hipotekami zastosowanie

miała zasada pierwszeństwa wpisu (

prior tempore potior iure



formalna zasada jawności wpisów – możliwość przeglądania ksiąg przez

każdego za niewielką opłatą



zasada szczegółowości – ścisłe oznaczenie nieruchomości i wierzytelności



zasada jawności materialnej (zasada dobrej wiary) – ważne były tylko te

obciążenia, które były ujawnione w księgach



realizacja hipoteki na 3 sposoby: możliwość przekształcenie zastawu bez

dzierżenia w zastaw z dzierżeniem, nieruchomość można było sprzedać i

sumę podzielić między wierzycieli wg pierwszeństwa wpisów, nieruchomość

mogła przejść na własność wierzyciela

Document Outline