Substancje toksyczne pochodzenia roślinnego

Rośliny toksyczne

Rośliny mogące stanowić zagrożenie dla

zdrowia i życia ludzkiego uznane zostały za

toksyczne.

Nasza flora krajowa obejmuje około

2300

gatunków

roślin wyższych. Spośród nich za

rośliny toksyczne uznanych zostało

200

gatunków

Rośliny uznawane w Polsce za toksyczne

podzielono na dwie grupy:



Rośliny trujące o wyraźnie negatywnym

działaniu, mogącym spowodować nawet

zatrucia śmiertelne,



Rośliny szkodliwe, mogące wywołać objawy

niekorzystne dla zdrowia, lecz bezpośrednio

nie zagrażające życiu.

Stwierdzone w roślinach substancje

o silnym działaniu trującym, będą

podstawą do pogrupowania

omawianych gatunków.

Wyróżniono więc



oleje



olejki eteryczne



glikozydy



saponiny



alkaloidy



toksoalbuminy

Oleje

Oleje są podstawowymi bezazotowymi

substancjami naturalnymi pochodzenia

roślinnego.

Oprócz związków o budowie prostej,

stanowiących połączenia estrowe

glicerolu z kwasami tłuszczowymi, znane

są oleje o bardziej skomplikowanej

budowie chemicznej. Do takich związków

należy olej krotonowy.

Olejki eteryczne

Olejki eteryczne biosyntetyzowane przez

rośliny charakteryzują się tym, że są silnie

pachnącymi substancjami lotnymi. Stanowią

one mieszaninę związków chemicznych o

różnej budowie, najczęściej z jedną lub

kilkoma substancjami głównymi.

Chemicznie zaliczamy je do

wieloskładnikowych mieszanin zawierających

terpeny, alkohole, aldehydy, ketony, estry

etery

Dotychczas poznano, wykorzystując

chromatografie gazową, ponad 500 związków

chemicznych występujących w olejkach.

Olejki eteryczne

Olejki eteryczne są substancjami

powszechnie występującymi w

roślinach. Zawartość olejku w

materiale roślinnym uwarunkowana

jest genetycznie i wynosi

od 0,01% do

kilkunastu procent

Zależnie od składników chemicznych w

olejku, olejki mogą wpływać na

organizm ludzki w różnoraki sposób.

Znaczenie może mieć w tym przypadku

indywidualna wrażliwość

Drogi wchłaniania olejków



Dość łatwo przez skórę,



Przez płuca,



Z przewodu pokarmowego,

Wydalanie głównie przez:



Płuca,



Nerki,



Niewielkie ilości wraz z kałem.

Stwierdzono, że olejki mogą przechodzić

również do mleka.

Olej krotonowy (Crotonis

oleum)

Otrzymywany jest z nasion rośliny o

nazwie krocień przeczyszczający
(Croton oleum L.).

Silnie trujące nasiona zawierają

około 50% bardzo silnie
przeczyszczającego oleju.

Bardzo silne przeczyszczające

działanie zawdzięcza olej estrom
trójcyklicznego alkoholu –

forbolu

Nawet kilka kropli oleju

krotonowego podane doustnie
może wywołać stany zapalne
przewodu pokarmowego i silne
krwawe biegunki. Olej wcierany
w skórę wywołuje podrażnienia.

Kroton

Jałowiec sawina (Juniperus

sabina L.) i olejek sawinowy

Głównymi czynnikami

sprawiającymi, że cała

roślina i olejek z niej

otrzymywany mogą być

toksyczne, są składniki

olejku: alkohol terpenowy –

sabinol

terpen-sabinen

oraz składnik surowca –

podofilotoksyna

Zawartość olejku w roślinie

wynosi 1,0 – 5,0%. Dawką

trującą, wywołującą

drgawki i porażenie o.u.n.

jest około 10g surowca

(szczytów pędów) lub 0,2-

1,0g olejku.

Jałowiec sawina

Jałowiec zwyczajny

(Juniperus communis L.) i

olejek jałowcowy

Głównymi składnikami

olejku uzyskiwanego

przez destylację

szyszkojagód są:

terpeny –

alfa-pinen i

kamfen

oraz kadinen

–

seskwiterpen.

Działają one jako

środki wzmagające

diurezę, a tylko w

dużych dawkach

mogą wywołać objawy

toksyczne.

Jałowiec zwyczajny

Tuja – żywotnik zachodni

(Thuja occidentalis L.) i

olejek tujowy.

Olejek tujowy jako główny

składnik zawiera keton

terpenowy –

tujon

i wiele

związków terpenowych, takich

jak

pinen, kamfen

i inne.

Działanie toksyczne tego olejku

polega przede wszystkim na

miejscowym podrażnieniu

przy zetknięciu się ze skórą i

błoną śluzową.

Tylko bardzo duże dawki olejku

tujowego mogą wywołać

poronienia i ciężkie

uszkodzenie narządów

miąższowych, co może

prowadzić do śmierci.

Żywotnik zachodni - tuja

Sosna zwyczajna (Pinus

silvestris L.) i olejek sosnowy

Olejek sosnowy jest

środkiem stosunkowo
łagodnym, gdyż
głównym jego
składnikiem jest

alfa-

pinen

Olejek ten jest używany

jako składnik leków
wykrztuśnych.
Stosowany
zewnętrznie powoduje
przekrwienia.

Kwiatostan męski i żeński sosny

Ruta zwyczajna (Ruta

graveolens L.) i olejek z ziela

ruty

Olejek w kwitnącym zielu

ruty składa się z bardzo

wielu związków. Są to

substancje o charakterze

ketonów, takie jak:

nonanon-2, undekanon,

karbibiole, limonen, alfa-

beta-pineny

cyneol

Zawartość olejku w zielu

wynosi 0,2 – 0,5%.

Składniki olejku wywołują

skurcze mięśni macicy

prowadzące do poronień. W

dużych dawkach mogą

wywołać nawet nekrozę.

Ruta zwyczajna

Gałązkami ruty rozpryskiwano wodę

święconą przed nabożeństwem. Tego

zioła używano do sypania podczas

uroczystości.

Chroniło tez przed zarazą. Rabusie

profilaktycznie zażywali

“

ocet czterech

złodziei

”

, w którego skład wchodziła

ruta, by nie narazić się od zrabowanych

zadżumionych rzeczy.

Grecy dodawali ruty do

mitrydatu

–

leku stanowiącego uniwersalną odtrutkę.

Bagno zwyczajne (Ledum

palustre L.) i olejek z ziela

bagna

Olejek eteryczny

występuje we wszystkich

nadziemnych częściach

rośliny w ilości nawet do

2,0%. Ma bardzo silny

charakterystyczny zapach i

gorzki smak.

Podstawowym toksycznym

składnikiem olejku jest

ledol

– alkohol, stosunkowo

łatwo krystalizujący.

Zewnętrznie działa

drażniąco na skórę i błony

śluzowe, per os wywołuje

wymioty i nieżyt przewodu

pokarmowego.

Bagno zwyczajne

Mięta polej (Mentha

pulegium L.) i olejek mięty

polnej

W nadziemnych

częściach mięty polej
występuje olejek
eteryczny w ilości około
1,0%. Głównym
składnikiem (około 80%)
jest

pulegon

– płynny

keton. Ma zapach
zbliżony do wina.

Drugim składnikiem

olejku jest menton
(około 10%).

Mięta polej

Szałwia lekarska (Salvia

officinalis L.) i olejek

szałwiowy

Składnikiem

dominującym w olejku jest

tujon

(około 50%) oraz

wiele innych substancji
takich jak

pinen, cyneol,

borneol, kamfora

i inne.

Olejek np. może wywołać

ataki epilepsji, gdyż tujon
działa na o.u.n.

Wszystkie organy

nadziemne szałwi
lekarskiej zawierają olejek
eteryczny w ilości 1,0 –
2,5%.

Szałwia lekarska

Wrotycz pospolity (Tanacetum

vulgare L.) i olejek wrotyczowy

Głównym składnikiem

olejku jest

tujon

(nawet

70%), a oprócz niego

kamfora i kilka

związków o charakterze

terpenów.

Olejek eteryczny

występuje w zielu

wrotycza, a zwłaszcza w

kwiatostanach w ilości

od 0,3 – 1,5%.

Dawką śmiertelną jest

15g olejku.

Wrotycz pospolity

Ładny z niego kwiatek!

Z reguły nie niosą śmiertelnego

niebezpieczeństwa. Zjedzenie ich może

jednak wywołać biegunki, wymioty,

bóle brzucha.

Niektóre z roślin powszechnie

występujących w naszych domach mają

drażniące soki mleczne, które w

zetknięciu ze skórą (zwłaszcza

podrażnioną, skaleczoną) lub z oczami

mogą wywołać przykre dolegliwości.

Wprowadzenie

Glikozydy

– substancje wytwarzane przez

rośliny, a zawierające w budowie

chemicznej cukry powiązane z innymi

związkami organicznymi,

biosyntetyzowanymi w tkankach.

Część niecukrowa związku nazywa się

aglikonem

lub

geniną

, a część cukrową

nazywamy

glikonem

. Wiązanie aglikonu z

cukrami uważa się za proces detoksykacji

substancji szkodliwych dla tkanek

roślinnych.

Glikozydy są łatwo rozpuszczalne w wodzie

i soku komórkowym i mogą być

transportowane do różnych organów.

Pod względem konfiguracji wiązań

glikozydowych rozróżnia się:

O-glikozydy, które są najbardziej

rozpowszechnione w świecie roślin. W tych

glikozydach cukier przyłączony jest do

cząsteczki alkoholu lub kwasu

karboksylowego poprzez atom tlenu.

C-glikozydy – reszta cukrowa dołączona

jest bezpośrednio do atomu węgla.

S-glikozydy – zawierają aglikony

siarkowe.

N-glikozydy – reszta cukrowa dołączona

jest do atomu azotu.

Wprowadzenie

W zależności od chemicznego charakteru aglikonu

glikozydy zaliczane są do następujących grup:



Glikozydy fenolowe,



Glikozydy nasercowe,



Glikozydy saponinowe,



Antraglikozydy,



Glikozydy kumarynowe,



Glikozydy flawonoidowe,



Glikozydy antocyjanowe,



Glikoalkaloidy,



Glikozydy irydoidowe,



Glikozydy sterolowe,



Glikozydy gorczyczne i cyjanogenne.

Tylko niektóre grupy zawierają substancje

toksyczne. Stwierdzono je w kilku niżej

wymienionych gatunkach.

Naparstnica purpurowa

(

Digitalis purpurea L.

) i jej

glikozydy

W nadziemnej części rośliny,

występują związki kardenolidowe

zaliczane do

purpureaglikozydów

A i B

oraz

glikogitalotoksyny

Obecnie zidentyfikowano w tym

gatunku około 60 związków

glikozydowych. Najważniejsze i

najsilniej działające są aglikony:

digitoksygeniny, gitoksygeniny i

gitaloksygeniny.

Naparstnica

zawiera również saponinę –

digitoninę

. Kompleks związków

występujący w naparstnicy działa

toksycznie głównie na serce.

Saponiny wpływają na szybsze

wchłanianie się tych związków z

przewodu pokarmowego.

Naparstnica purpurowa

Naparstnica wełnista

(

Digitalis lanata Ehrh.

) i jej

glikozydy

We wszystkich nadziemnych częściach tej

rośliny występują glikozydy kardenolidowe.

Najważniejsze z nich są

lanatozydy

(A, B,

. Zawartość ich sumy wynosi w zależności

od wielu czynników wewnętrznych i

zewnętrznych 0,4 – 1,0% w suchym

surowcu.

Działanie lanatozydów na serce jest silne i

nie kumulują się one w mięśniu sercowym.

Konwalia majowa – lanuszka

(

Convallaria maialis L.

) i jej

glikozydy

W zielu i samych

kwiatostanach, a także w

owocach konwalii obecne są

glikozydy nasercowe. Ilość

ich w surowcach wynosi 0,2-

0,4%. Głównym związkiem w

kompleksie ponad 20

glikozydów jest

konwalatoksyna

. W

roślinach występują również

saponiny steroidowe o

właściwościach

hemolitycznych.

Konwalia
majowa

Miłek wiosenny (

Adonis

vernalis L.

)

i jego glikozydy

W zielu miłka

wiosennego stwierdzono

liczne glikozydy

kardenolidowe typu

strofantusa. Głównymi

związkami są –

adonitoksyna

cymaryna.

Glikozydy miłka z

przewodu pokarmowego

resorbują się wolno.

Miłek wiosenny

Plechowiec pospolity – oleander

(

Nerium oleander L.

) i jego

glikozydy

W całej roślinie

występują glikozydy

kardenolidowe w ilości

około 0.5%. Głównym

glikozydem w zespole tych

związków jest

oleandryna

Oleandryna

zresorbowana z przewodu

pokarmowego dość szybko

zwalnia rytm serca.

Przedawkowana wywołuje

nudności, wymioty, bóle

głowy, kolki i biegunkę.

Śmierć następuje w

wyniku porażenia akcji

serca.

Plechowiec pospolity

Kruszyna pospolita (

Frangula

alnus L.

)

i jej antraglikozydy

W świeżej korze i owocach

kruszyny pospolitej występują

pochodne antracenu w formie

zredukowanej –

antronów

antroli

. Po utlenieniu

przechodzą one w

antrachinony

Głównymi związkami kory i

owoców kruszyny po

wysuszeniu w ponad 100% są

glikozydy antrachinonowe –

glikofrangulina

frangulina

zawierające jako aglikony

franguloemodyny

Kruszyna pospolita

Zatrucia mogą powodować świeża

kora i niedojrzałe owoce kruszyny

pospolitej. Działają one drażniąco na

błony śluzowe przewodu

pokarmowego (żołądek, jelita).

Wywołują

wymioty, kolkę, biegunkę

krwawe wybroczyny

. U kobiet

ciężarnych mogą spowodować

poronienie, a po zresorbowaniu

większych ilości uszkodzenie nerek.

Mydlnica lekarska (

Saponaria

officinalis L.

)

i jej glikozydy saponinowe

W korzeniach i kłączach

mydlnicy lekarskiej

występują saponiny w ilości

około 5%. Związki te

charakteryzują się

właściwościami

hemolitycznymi oraz tym, że

w roztworach wodnych

zmniejszają napięcie

powierzchniowe powodując

ich pienienie się.

Saponiny z przewodu

pokarmowego wchłaniają się

słabo i głównymi objawami

toksycznymi po ich zażyciu

są podrażnienia błony

śluzowej żołądka i jelit.

Mydlnica lekarska

Kąkol polny (

Agrostemma

githago L.

) i glikozydy

saponinowe

W całej roslinie wystepuje

triterpenowa saponina z

aglikonem gipsogeniną.

Najwięcej saponin stwierdza

się w nasionach kąkolu (do

około 10%). One też

najczęściej są, a właściwie

bywały, przyczyną zatruć.

Stanowiły domieszkę do zboża

i mąki wywołując zatrucia.

Pieczywo np. z domieszką 2-

4% nasion kąkolu ma

właściwości trujące. Obecnie

rzadko występuje w uprawach.

Kąkol polny

Gatunki zawierające glikozydy

cyjanogenne

W nasionach wielu

uprawianych pestkowych

drzew owocowych występuje

amygdalina

–

glikozyd

cyjanhydrynowy

. Pod wpływem

fermentu emulsyny rozpada

się on na

glukozę, aldehyd

benzoesowy i cyjanowodór.

Właśnie ten ostatni związek

może być przyczyną zatruć,

gdy wydzieli się on w

większych ilościach w

przetworach z owoców, takich

śliwki, brzoskwinie, czereśnie,

morele czy gorzkie migdały.

Gorczyca czarna

Gatunki zawierające glikozydy

cyjanogenne

Cyjanowodór może łączyć się z hemoglobiną

tworząc cyjanohemoglobinę, niedysocjującą do

hemoglobiny. Niektóre zwierzęta gospodarskie

narażone na działanie cyjanowodoru

pochodzącego z roslin (np. koniczyna, liczne

trawy) wykształciły ciekawy mechanizm

detoksykacji:

enzym rodanaza przekształca jon

cyjankowy w tiocyjanian za pomocą siarki

odłączonej od kwasu beta-merkapto-

pirogronowego HSCH

COO

Tę reakcję detoksykacji wykorzystuje się także

podczas ratowania osób zatrutych cyjankami

Dożylnie podaje się 50ml 30% tiosiarczany sodu.

Roślinny zawierające

glukozynolany (glukozynolaty)

Glukozynolaty

są glikozydowymi połączeniami,

w cząsteczkach których znajduje się siarka i

azot. Podczas hydrolizy wydzielają one lotne

związki

izosiarkocyjanianowe

. Obecne są one w

olejkach gorczycznych występujących w wielu

gatunkach z rodziny Krzyzowych (

Crucifera =

Brassicaceae

Wolne izosiarkocyjaniany działają głównie

miejscowo przy zetknięciu się ze skórą,

wywołując początkowo uczucie ciepła, przy

dłuższym kontakcie także zaczerwienienie skóry,

pieczenie, ból i uszkodzenie głębszych tkanek.

Roślinny zawierające

glukozynolany

(glukozynolaty)

Roślinami zwierającymi takie związki są

•

gorczyca biała (

Sinapis alba

L.),

•

gorczyca czarna (

Brassica nigra

Koch.),

•

chrzan (

Armoracia lapathifolia

Gilib.),

•

rzeżucha siewna (

Lepidium sativum

L.).

Wprowadzenie

Alkaloidy są związkami, które stanowią grupę

biosyntetyzowaną przez rośliny, a mającą

znaczenie w lecznictwie i toksykologii. Wszystkie

alkaloidy zawierają w swych cząsteczkach azot i

z reguły mają charakter zasad.

Alkaloidy podzielone są na podgrupy z

uwzglednieniem ich budowy chemicznej

Alkaloidy pochodne pirydyny i piperydyny

Alkaloidy pochodne tropanu

Alkaloidy izochinolinowe

Alkaloidy pochodne puryny

Alkaloidy steroidowe

Alkaloidy o różnej budowie chemicznej

Wprowadzenie

Biosynteza alkaloidów uwarunkowana jest

genetycznie. Prekursorami alkaloidów w

tkankach roślinnych są aminokwasy. Ciągle

niewiadomo, jaką rolę odgrywają w

roślinach. Można je znaleźć we wszystkich

częściach roślin bądź zlokalizowane są tylko

w określonych organach.

Alkaloidy jako zasady trudno rozpuszczają

się w wodzie, a łatwo w rozpuszczalnikach

organicznych

Alkaloidy pochodne

pirydyny i piperydyny

Zaliczane ze względu na budowę

chemiczną do tej grupy, a

najważniejsze z punktu widzenia

toksykologicznego, są

następujące zwiazki stwierdzone

w roślinach:

nikotyna, lobelina,

koniina i sparteina.

Tytoń szlachetny i tytoń

bakun

(

Nicotiana tabacum

L.,

rustica

L.)

Związkiem odpowiedzialnym za

toksyczność i działanie na

organizm ludzki jest alkaloid

nikotyna

. Biosynteza odbywa się

głównie w korzeniach skąd

zostają przetransportowane do

innych części rośliny.

Stroiczka rozdęta (

Lobelia

inflata

L.)

Związkiem odpowiedzialnym za

toksyczność tej rośliny jest głównie

lobelina. Jest to związek działający na

cholinergiczny receptor nikotynowy,

działają na zwoje wegetatywne

podobnie jak acetylocholina. Działa

dwufazowo. Początkowo pobudza, a

następnie hamuje zwoje

wegetatywne .

Szczwół plamisty (

Conium

maculatum

L.)

Głównymi alkaloidami

odpowiedzialnymi za

toksyczne działanie

szczwołu plamistego są:

konhydryna, koniceina i

koniina

. Ta ostatnia jest

silnym jadem działającym

podobnie do nikotyny

głównie na zwoje rdzenia

przedłużonego.

Dawka śmiertelna

koniiny dla człowieka

wynosi 0,5-1,0g – poraża

ona ośrodek oddechowy.

Szczwół plamisty

Żarnowiec miotlasty

(

Sarothamnus scoparius

Wimm.)

Występują tu

alkaloidy

chinolizydynowe

, zaliczane

do pochodnych pirydyny,

stanowią główne związki

stanowiące zagrożenie

toksykologiczne. Są to:

sparteina, cytyzyna,

lupanina

i inne mniej

znaczące. Ziele żarnowca

zawiera 0,3-1,5% zespołu

alkaloidów, wśród nich

dominuje sparteina. W

małych dawkach pobudza,

a w dużych poraża ośrodek

oddechowy.

Żarnowiec miotlasty

Złotokap pospolity (

Laburnum

vulgare

Med.)

W całej roślinie

stwierdzono występowanie

zespołu alkaloidów, w

których występują

cytyzyna

i metylocytyzyna

. Ilość ich

wynosi 0,2% w kwiatach,

3,0% w nasionach.

Cytyzyna

zresorbowaniu z przewodu

pokarmowego wywołuje

najpierw pobudzenie

ośrodków wymiotnego i

oddechowego, a następnie

ich porazenie.

Złotokap pospolity

Alkaloidy pochodne

tropanu

Jest to bardzo ważna grupa

alkaloidów zarówno ze względu

na leczenie, jak i toksykologię.

Należą tu zawiązki takie jak:

atropina

, będąca racematem

hioscyjaminy

(+ i -),

skopolamina, apoatropina

belladonina

Document Outline