Współczesne systemy resocjalizacji

Co to jest resocjalizacja?

W klasycznym rozumieniu resocjalizacja oznacza

„

proces zmian w obszarze osobowości człowieka,

którego celem jest zlikwidowanie lub znaczne

zmniejszenie jego nieprzystosowania społecznego”

(Lipkowski O., 1980, s. 88 i n.).

Definicje resocjalizacji u badaczy i autorów takich jak

Cz. Czapów, S. Jedlewski czy J. Konopnicki

utożsamiają to pojęcie z

procesem czysto

wychowawczym, którego celem jest dokonanie

zmian w sferze osobowości wychowanka.

Natomiast resocjalizacja

w sensie

współczesnym

jest:

„

zespołem oddziaływań opiekuńczych,

wychowawczych i terapeutycznych

wobec osób naruszających normy

prawne (przestępcy), a także

obyczajowe (alkoholicy, narkomani) w

środowisku otwartym (naturalnym) lub

zamkniętym” (Pytka L., 2000, s. 318-

319).

Resocjalizacja a praca socjalna

P. Stępniak

podnosi, że tak szerokie

ujęcie zakresu pojęcia - resocjalizacja

jest „próbą obrony idei resocjalizacji

poprzez redefiniowanie jej w oparciu o

elementy określające

pracę socjalną”

(Stępniak P., 2004, s. 31-32) i (Stępniak P.,

1998, s. 29).

Współczesne pojęcie

„resocjalizacja

”

Nowoczesne rozumienie pojęcia

resocjalizacji jest konsekwencją zmian, jakie

objęły współczesne społeczeństwa, choć

elementem dominującym pozostaje wciąż

dokonanie zmiany w sferze osobowości

wychowanka poddanego procesowi

resocjalizacji w celu wyeliminowania

antyspołecznych postaw i zachowań

człowieka

(por. Machel H., 2003, s. 20 i n.)

Emancypacja pedagogiki

resocjalizacyjnej

►

W polskich naukach pedagogicznych resocjalizacja

umiejscowiona jest w obszarze pedagogiki specjalnej

obok rewalidacji skierowanej na usuwanie wszelkich

dysfunkcji czy niedorozwojów organicznych, skupia

się na problemach defektów sfery motywacyjnej,

związanych z czynnikami biopsychologicznymi i

społeczno-kulturowymi

►

Współcześnie natomiast

można zaobserwować

„przesuwanie” się resocjalizacji z obszaru pedagogiki

specjalnej w kierunku innych nauk społecznych

(takich jak socjologia, psychologia) i nauk prawnych.

Jej status naukowy ewoluuje w kierunku samodzielnej

nauki o charakterze interdyscyplinarnym.

Oddziaływania resocjalizacyjne

polegają na:

►

zaspokajaniu potrzeb,

►

doprowadzaniu do zinternalizowania wartości i norm

pożądanych przez samą jednostkę i jej otoczenie

►

leczeniu,

►

uzupełnianiu i kompensowaniu stanów chorobowych

(fizycznych i psychicznych).

Są to

działania wspomagające

optymalny, społeczny i

indywidualny rozwój jednostki, co pozwala na jej

normalne funkcjonowanie w społeczeństwie.

Pojęcie systemu w naukach społecznych

►

Dla nauk społecznych najogólniejsze

jest ujmowanie systemu jako „zbioru

czy układu elementów

zrelatywizowanych czy powiązanych w

taki sposób, że tworzą one jedność lub

całość (są zintegrowane), będącego

czymś więcej niż sumą części” (Skąpska

G., 1991, s. 90).

Systemy resocjalizacji wg Cz. Czapówa

i S. Jedlewskiego

►

system musi być rozpatrywany

jako efekt całokształtu różnorakich

funkcji systemu społecznego.

►

Kryteria wyodrębnienia:

►

układ instytucjonalny (na przykład

w skali danego państwa)

►

„

stan osobowości wychowanka”.

System resocjalizacji wg M.

Kalinowskiego

►

J. Kalinowski klasyfikuje systemy

resocjalizacji ujmując je od strony

instytucjonalnej – formalnej i wyróżnia

państwowe systemy resocjalizacji.

Wg A. Walczak- Żochowskiej

►

Praca A. Walczak – Żochowskiej pod

tytułem: „Systemy postępowania z

nieletnimi w państwach europejskich”

(1988) prezentuje poszczególne systemy

postępowania z nieletnimi tylko w

aspekcie postępowania sądowego lub

postępowania przed Urzędem do spraw

Młodzieży lub podobnymi instytucjami.

Systemy resocjalizacji wg

K. Pospiszyla

►

K. Pospiszyl używa pojęcia „system

resocjalizacji” w odniesieniu do modeli,

metod, technik oddziaływania

resocjalizującego (Pospiszyl K. 1998. s.

14).

mikrosystem resocjalizacji

►

„

mikrosystem resocjalizacji”

„całokształt sprzężonych ze sobą

elementów, obejmujących cele, treści

wychowawcze, sposoby i formy ich

realizacji, a także wychowanków,

wychowawców, rodziców oraz związki i

zależności zachodzące pomiędzy tymi

elementami” (Lewin A. 1989, sw. 49,

cyt. za Węgliński A., 2004, s. 17).

Definicja operacyjna systemu

resocjalizacji

►

ogół zorganizowanych

instytucjonalnie popartych

teoretycznie i normatywnie celów,

zasad, metod, form i środków

działania w kierunku

wyeliminowania antyspołecznych

postaw i zachowań człowieka.

„

Państwowe” Systemy

resocjalizacji

►

Dla opisu oddziaływań

resocjalizacyjnych w kontekście

systemu całego państwa, należy

uwzględnić tak zwany „systemowy”

punkt widzenia, który akcentuje

całościowy charakter tego systemu

wraz z relacjami zachodzącymi

pomiędzy poszczególnymi elementami

tego systemu.

3 poziomy opisu obiektów

systemu resocjalizacji wg L.

Pytki

►

na poziomie funkcji i celów działań

►

na poziomie struktury podejmowanych

działań,

►

na poziomie metod i technik działania

systemu.

C. Czapów i s. Jedlewski wyróżnili

następujące systemy

;

►

dyscyplinarno- izolacyjny,

►

progresywny,

►

socjopedagogiczny,

►

indywidualny,

►

homogeniczny,

►

komplementarny (odnoszące się do resocjalizacji

zakładowej) oraz

►

systemy oparte na wzorach wychowania rodzinnego

►

zawierające element samorządności młodzieży.

►

system kurateli. (Czapów C, Jedlewski S., 1978).

Cele systemu resocjalizacji

►

Podstawowym celem oddziaływań

resocjalizacyjnych jest osiągnięcie

pożądanego stanu rzeczy, jakim jest

wyeliminowanie lub znaczne zmniejszenie

zachowań antyspołecznych jednostki.

►

Historyczny rozwój aksjologii i teleologii

resocjalizacji pokazuje jak ewoluowała myśl

resocjalizacyjna w zależności od

dominującego paradygmatu w naukach

społecznych.

Cele systemu resocjalizacji

(1)

Po okresie dominacji

systemu dyscyplinarno- izolacyjnego

resocjalizacji i czasach socjalistycznego ideału

wychowania resocjalizującego (Czapów Cz. 1980, s. 22-23)

pojawiły się:

►

współcześnie tendencje do wyeliminowania instytucji

zamkniętych

i zastąpienia ich instytucjami o charakterze

nierepresyjnym, a ściśle wychowawczym, nastawionym na

współpracę z naturalnym środowiskiem wychowanka.

►

postulaty depenalizacji i dejurydyzacji postępowania w

sprawie nieletniego oznaczają odejście od stosowania

sankcji sądowej wobec nieletnich wraz z unikaniem

stygmatyzacji, która jest konsekwencją procesu

sądowego.

Cele systemu resocjalizacji

(2)

►

Inne ujęcie aksjologiczne i

teleologiczne w oddziaływaniach

resocjalizacyjnych określa się jako

„reguły minimalnej interwencji”.

Reguły te

zalecają odejście od

stosowania sankcji karnej w przypadku

czynów o niskiej szkodliwości

społecznej.

Cele systemu resocjalizacji

(3)

►

Akcentowanie podmiotowości wychowanka,

jego indywidualności i integralności

osobistej leży u podstaw kolejnego

rozumienia celów wychowania

resocjalizacyjnego, rozumianego jako wynik

założenia o aktywności jednostki

poddawanej resocjalizacji i koncentrowania

się na internalizacji wartości i kształtowaniu

mechanizmów kontrolnych wychowanka.

Cele systemu resocjalizacji

(4)

►

Natomiast kolejne ujęcie celów

oddziaływań resocjalizacyjnych wiąże

się z

odwoływaniem się do praw i faz

rozwoju społeczno- moralnego

człowieka

Gdzie szukać określenia celów

systemu resocjalizacji?

►

W odniesieniu do systemu resocjalizacji

rozumianego instytucjonalnie,

cele i

zadania tego systemu zawierają się w

aktach normatywnych o charakterze

generalnym i

abstrakcyjnym, które tworzą podstawy

prawne funkcjonowania instytucji w

obrębie tego systemu.

Funkcje systemu

resocjalizacji

►

opiekuńcze,

►

wychowawczo- dydaktyczne

►

terapeutyczne

Funkcja opiekuńcza

►

Podstawą realizacji

funkcji opiekuńczej

jest diagnoza zaspokojenia/

niezaspokojenia potrzeb wychowanka

oraz poszukiwanie tych rozwiązań-

form zaspokojenia potrzeb ze względu

na samego wychowanka i realne

możliwości systemu.

Funkcja wychowawczo-

dydaktyczna

►

polega na przysposobieniu

wychowanka do odpowiedzialnego

funkcjonowania w rolach społecznych,

takich jak na przykład rola ucznia czy

rola pracownika.

Funkcja terapeutyczna

►

realizowana poprzez rzetelną diagnozę zaburzeń

wychowanka, jego indywidualnej i społecznej

aktywności, a ponadto poprzez stosowanie

adekwatnych do zaburzeń środków leczenia

somatycznego i psychologicznego (Pytka L.,

2000, s. 41). Działania terapeutyczne

inspirowane aktualnym obecnie podejściem

kognitywno-behawioralnym mają na celu

nie

tylko modyfikację zachowania wychowanka, ale

także regulacje sfery poznawczej, emocjonalnej

czy moralnej.

Klasyczne ujęcie procedur pracy

resocjalizacyjnej autorstwa C. Czapówa

i S. Jedlewskiego

►

trzy rodzaje procedur, czyli psychotechnika,

socjotechnika oraz kulturotechnika.

►

Podział ten koresponduje z rodzajami

środków, którymi dysponuje system, takimi

jak:

środki wpływu osobistego

grupa

wychowawcza

i środki wpływu grupowego

oraz

dostępność dóbr kultury i cywilizacji.

Metoda w resocjalizacji

►

Przyjmując ogólną definicję

metody,

jako wybranego, popartego

teoretycznie i skutecznego sposobu

postępowania,

nie można oprzeć się

wrażeniu, że rodzaje i typy metod

rozumiane są przez autorów bardzo

różnie i nie do końca konsekwentnie.

Metoda wg A. Węglińskiego

►

Węgliński utożsamia metody ze

sposobami wywierania wpływu

wychowawczego na terenie placówki,

nie podając jednak konkretnych

przykładów (Węgliński A., 2003, s.

182).

H. Machel opisuje metody oddziaływań

resocjalizacyjnych w kontekście instytucji

penitencjarnej i wyodrębnia:

►

metody oparte na wpływie osobistym, na które składają

się takie formy jak: przykład własny, doradzanie

wychowawcze, przekonywanie,

►

metody oparte na wpływie sytuacyjnym, gdzie formy

stanowią: organizowanie doświadczeń, nagradzanie i

karanie, uświadamianie skutków zachowań, trening

umiejętności społecznych,

►

metody oddziaływania przez małe grupy, realizowane

poprzez formy takie jak: samorząd i grupy zajęciowe,

►

metody zorganizowane, przejawiające się poprzez

nauczanie, zajęcia kulturalno- oświatowe, rekreację i

sport,

►

metody psychokorekcyjne, w formach: psychodramy,

pantomimy, relaksacji, treningu autogennego i

muzykoterapii (Machel H., 2003, s. 250 i n.)

Czym jest metoda pracy

resocjalizacyjnej?

►

metoda oddziaływania

resocjalizacyjnego jest kategorią

najbardziej ogólną, realizowaną

poprzez różnorodne, logicznie

dobrane formy pracy i przy

pomocy określonych, wybranych

przez wychowawcę środków.

Środki oddziaływań

resocjalizacyjnych

►

przedmioty dostarczające określonych

bodźców sensorycznych i ułatwiające

bezpośrednie lub pośrednie poznanie

rzeczywistości (Okoń W., 1968, cyt. za

Kupisiewicz c. 1970, s. 199).

►

Środki utożsamiane są z bazą

materialną systemu, której potencjał

jest najczęściej odzwierciedleniem

kondycji finansowej państwa.

Wg A. Węglińskiego

►

środki wychowania resocjalizacyjnego mają za

zadanie stymulować aktywność podopiecznych

w placówce i utożsamiane są z systemem

motywacyjnym realizowanym przez

wychowawcę. I tak środki te to na przykład:

►

więź osobista z wychowankiem,

►

współzawodnictwo,

►

nagrody materialne,

►

kary. (A. Wegliński, 2004, s. 185)

dobór odpowiednich form

pracy resocjalizacyjnej

►

Jest determinowany przez: cele, metody i

środki oddziaływania resocjalizacyjnego

►

Dydaktyczne ujęcie form organizacyjnych

nauczania uzależnia ich dobór od liczby

wychowanków, miejsca pracy z

wychowankiem i czasu jej trwania.

gruncie resocjalizacji będzie to

►

indywidualna praca z wychowankiem,

praca z grupą, stacjonarne i

ambulatoryjne formy terapii.

Formy resocjalizacji

►

indywidualna praca z

wychowankiem,

►

praca z grupą,

►

stacjonarne i ambulatoryjne formy

terapii.

Wg P. Stępniaka

►

model pracy socjalnej w sprawach sądowych

nieletnich w oparciu o trzy zasadnicze

poziomy - formy pracy resocjalizacyjnej:

►

pracę z konkretnym przypadkiem (casework),

►

pracę z grupą (groupwork) oraz

►

organizowanie społeczności lokalnej (network).

►

Poszukiwania jednolitej płaszczyzny tych

działań wskazują na połączenie pracy z

indywidualnym przypadkiem z pracą grupową i

z organizowaniem lokalnej społeczności, co

tworzy całość praktyki pracy socjalnej

(Stępniak. P., 1998, s. 172).

Efektywność systemu

resocjalizacji

►

Skuteczność – efektywność oznacza

„stopień wykorzystania możliwości

określonego układu, a także stopień

wykonania założonego zadania.

Czynniki warunkujące

efektywność resocjalizacji

Mikroczynniki

►

adekwatność

stosowanych metod i

technik,

►

umiejętności osób

kierujących procesem,

►

środki materialne

zabezpieczające

możliwość osiągnięcia

celu.

Makroczynniki

►

polityka kryminalna

państwa,

►

stosunek społeczeństwa

do przestępstwa,

przestępcy i kary,

►

funkcjonowanie organów

ochrony prawnej

(Heine M., 2004, s. 47).

Badania efektywności

resocjalizacji

najsilniej są obecne w naukach

społecznych w Stanach

Zjednoczonych i na Zachodzie Europy i

są one związane w znacznym stopniu

z nakładami finansowymi oraz trudne

w sensie metodologicznym i

technicznym.

badania ewaluacyjne przeprowadzone w

Danii w 2005 roku

►

Wskazują one na wysoki - 75% -

poziom powrotności do przestępstwa

wśród młodzieży 15-18- letniej, po

pięciu latach funkcjonowania

zreformowanego systemu resocjalizacji

nieletnich

Efektywność cd.

►

W zależności od wieku wychowanków,

efektywność resocjalizacji jest wyższa dla

młodzieży i dzieci, a niższa u osób

dorosłych, a w przypadku resocjalizacji

instytucjonalnej istotnym dla efektywności

jest problem opieki następczej, po

opuszczeniu placówki izolacyjnej oraz

objęcie terapią systemową najbliższego

środowiska wychowanka.

Wg L. Tyszkiewicza

►

„

Pełne badanie skuteczności środków

(…) wymaga (…) śledzenia losów

życiowych i ustalenia, jakie zjawiska w

tych losach pozostają w związku

przyczynowym z zastosowanymi

środkami”

( Tyszkiewicz L., (1992) w: Jasiński J.,

1992, s. 71).

Wg A. Bałandynowicza

►

Longitudinalne badania katamnestyczne

przeprowadzone po kierunkiem A.

Bałandynowicza, są próbą określenia stopnia

skuteczności/ nieskuteczności resocjalizacji

więziennej. Jako główną przyczynę niskiej

efektywności systemu resocjalizacji w Polsce

A. Bałandynowicz w wielu swoich

publikacjach wskazuje zakłócenie w makroskali –

niespójność poszczególnych stadiów

realizowania w naszym kraju polityki

kryminalnej

(na przykład: Bałandynowicz A., 2002, s. 66).

Wg A. Węglińskiego

wyznaczniki skuteczności

mikrosystemów wychowawczych:



uwarunkowania metodyczne,



organizacyjne oraz



pedeutologiczne (Wegliński A., 2004, s.

60).

Kryterium jurydyczne

►

operują nim liczni badacze od lat 70-

tych XX wieku

(por. badania B. Kowalskiej-Ehrlich z 1973

roku czy badania M. Wołowicz z 1992

roku analizujące skuteczność

resocjalizacyjną 13 zakładów

poprawczych, gdzie badania

katamnestyczne potwierdziły recydywę

w 53% przypadków- Węgliński A., 2004,

s. 61).

Przyczyny niskiej

efektywności

►

Tak wysoki wskaźnik powrotności do

przestępstwa spowodowany jest

przede wszystkim trudnościami w

ponownej adaptacji w

społeczeństwie i wysokim stopniem

niedostosowania społecznego

badanych podopiecznych.

„

Resocjalizacja pozorna”

►

barierą skuteczności resocjalizacji

instytucjonalnej jest

zjawisko „resocjalizacji

pozornej”, opartej na fałszywym założeniu,

że suma zrealizowanych zadań

wychowawczych świadczy o udanym

procesie resocjalizacji,

kiedy to tylko

posłuszeństwo i podporządkowanie

normom każą wychowawcom wnioskować

o przemianie wewnętrznej wychowanka.

►

Praktycznie rzecz biorąc, kryterium

skuteczności procesu resocjalizacji jest

tylko

kryterium jurydyczne: brak

powrotności do przestępstwa

(brak

recydywy), a wciąż kontrowersyjnym

pozostaje problem czasu badania

niepowrotności. Im ten okres dłuższy, tym,

co oczywiste, większe jest

prawdopodobieństwo powrotności do

przestępstwa.

Jak wskazują liczne badania empiryczne

recydywa warunkowana jest

następującymi czynnikami:

►

kategorią przestępstwa,

►

długością czasu osadzenia,

►

środkami i metodami resocjalizacji (kształcenie

szkolne, zawodowe, opanowanie umiejętności

społecznych),

►

jakością zakładu i

►

jakością kadry wychowawczej,

►

a także czynnikami socjoekonomicznymi i

demograficznymi, takimi jak płeć,

wykształcenie, możliwości zatrudnienia na

wolnym rynku pracy.

Skuteczność resocjalizacyjna

placówek czy wspólnot

►

Placówki te najczęściej prowadzą

badania własne (na przykład po

realizacji jakiegoś konkretnego

projektu), same też określają kryteria.

►

Podstawowym wskaźnikiem jest dla nich

udana

adaptacja społeczna

, utożsamiana między

innymi z zaprzestaniem zachowań dewiacyjnych

na wolności czy widoczną poprawą relacji

rodzinnych.

►

Placówki też często „na własną rękę” lub przy

wsparciu sponsorów czy organizacji

wspomagających dokonują ewaluacji - oceny

jakości swojej pracy, a jakość pracy

resocjalizacyjnej przyczynia się do jej

skuteczności

Jak rozumiemy system

resocjalizacji?

►

ogół zorganizowanych

instytucjonalnie popartych

teoretycznie i

normatywnie

celów,

zasad, metod, form i środków

działania w kierunku

wyeliminowania antyspołecznych

postaw i zachowań człowieka.

Podstawa analizy systemu

resocjalizacji

regulacje normatywne- czyli

prawne podstawy resocjalizacji

opisane w aktach prawnych

(ustawowych i

podustawowych)

Systemy postępowania z nieletnimi

w poszczególnych krajach opierały się na

różnych założeniach modelowych już w

okresie wyodrębniania się prawa karnego

nieletnich na przełomie XIX i XX wieku

Modele z I- szej połowy XX

wieku

►

Model opiekuńczy

►

większa swoboda decyzyjna

podmiotów rozstrzygających,

występowanie czasowo

nieograniczonych środków

uwzględniających potrzeby

wychowawcze oraz

►

zbliżone zasady

państwowych reakcji zarówno

w przypadku naruszenia

norm prawnych przez

nieletnich, jak i w przypadku

takiego zachowania

nieletnich, które nie narusza

prawa, ale wskazuje na

demoralizację nieletniego”

►

model sądowy

►

akcentuje karę w miejsce

środków wychowawczych

►

oraz uwzględnia inne ściśle

określone czasowo środki,

►

orzekane w

sformalizowanym

postępowaniu sądowym.

(F. Dunkel, 1990)

Według F. Duenkela

►

w rzeczywistości funkcjonują jedynie modele

mieszane, uwzględniające zarówno elementy

wychowawcze, jak i elementy ograniczające

intensywność reakcji stosownie do

popełnianych czynów (Duenkel F., 1989, s. 93).

Przewaga jednych bądź drugich elementów

będzie stanowiła kryterium oceny stopnia

permisywności/ punitywności bądź (liberalizmu/

rygoryzmu) postępowania z nieletnimi i całego

systemu resocjalizacji nieletnich.

Modele w polskiej literaturze

kryminologicznej

Model jurydyczny

►

Nawiązuje do tradycji

prawa karnego

►

Koncentruje się na

odpowiedzialności

nieletniego za

popełnienie czynu

zabronionego prawem

karnym

Model kryminologiczny

►

Odpowiada

pozytywistycznej

koncepcji

przestępczości

nieletnich

►

czyn nie jest jedyną

podstawą do

zainteresowania się

losem nieletniego

Modele według A. Walczak-

Żochowskiej

►

Model karnistyczny

(„nieletni- winny” nieletni odpowiada karnie,

jeżeli działał z rozeznaniem)

►

Model resocjalizacyjny

(„nieletni niedostosowany społecznie”)

►

Model resocjalizacyjny z elementami

odpowiedzialności karnej

(model kompromisowy: „nieletni w zagrożeniu”

)

Systemy jednotorowe i

dwutorowe

S. jednotorowe

►

kompleksowe

uregulowania w jednym

akcie prawnym

zarówno sposobów

reakcji na przestępcze

zachowania, jak i

reakcji na zachowania,

które nie są

zabronione, ale uznane

za przejawy

niedostosowania

S. dwutorowe

►

rozdzielenie przepisów

dotyczących reakcji na

przestępczość nieletnich

od przepisów

regulujących stosowanie

środków ochrony,

pomocy i wychowania

wobec młodzieży

nieprzestępczej, ale

dokonujących czynów

sprzecznych z normami

społecznymi

Document Outline