Dyspozycyjna

koncentracja na sobie:

teoria i pomiar

mgr Anna Nowotnik
Instytutu Psychologii UAM
Poznań

Literatura:
Zakrzewski, J., Strzałkowska, A. (1987). Dyspozycyjna koncentracja na
sobie: teoria i pomiar. W: P. Brzozowski, R. Drwal (red.), Techniki
kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicznej (s. 189-209).
Lublin: UMCS.

Pragmatyzm społeczny



W. James:

◦

Ja podmiotowe – podmiot doświadczenia i

poznania, układ integrujące informacje;

◦

Ja przedmiotowe – obiekt doświadczenia i

poznania, system wiedzy o sobie;

poznawcza reprezentacja własnej osoby.

Różne sposoby wyjaśniania wpływu struktury JA

przedmiotowego na zachowanie:

◦

Np. opisujące zakłócenie równowagi poznawczej i

jego konsekwencje:
rozbieżność w aspektach JA – awersja i negatywne

emocje (lęk, wstyd etc) – motywacja do redukcji

rozbieżności przez podtrzymanie/podwyższanie

poczucia własnej wartości (dopasowanie,/zmiana

środowiska): por. koncepcja dysonansu poznawczego,

Teoria przedmiotowej

samoświadomości

Wyrosła na bazie pragmatyzmu społecznego.
Samoświadomość – świadoma uwaga

skoncentrowana na „JA”, czyli do wewnątrz
(a nie na otoczenie). Warunek sine qua non
podmiotowej regulacji zachowania.

WYWOŁYWANIE KONCENTRACJI NA SOBIE W SYTUACJACH

EKSPERYMENTALNYCH (lustro, własny głos z taśmy, wideo,
kamera, obserwatorzy);

OSŁABIANIE KONCENTRACJI NA SOBIE W SYTUACJACH

EKSPERYMENTALNYCH (dźwięki, film bez udziału własnej
osoby, anonimowość w grupie, uniformizacja);

Skierowanie uwagi na Ja;

Autoewaluacja (rzeczywisty stan w por. do
standardu: reprezentacja JA idealnego,
wartość/norma własna/społeczna);

Dostrzeżenie negatywnej rozbieżności i
negatywne emocje;

Działania redukujące (unikanie bodźców
kierujących na JA, bądź
zmniejszanie/usuwanie rozbieżności przez
dopasowanie JA do standardu lub zmiana
samego standardu);

OMAWIANE TEZY ODNOSZĄ SIĘ DO KONCENTRACJI NA SOBIE

POJMOWANEJ JAKO SYTUACYJNIE WZBUDZANY STAN PSYCHICZNY.

Mechanizm funkcjonowania

Samoświadomość a

tożsamość (Campbell,

Trapnell, 1999)

Rezultaty badań empirycznych dostarczają

potwierdzenia związków samoświadomości z
procesami tożsamościowymi, wskazując, że
osoby o wysokiej samoświadomości:



bardziej efektywnie przetwarzają informacje
odnoszące się do Ja;



posiadają bardziej wyartykułowane schematy
Ja i wyrazistsze poczucie Ja;



mają silniejsze poczucie wewnętrznej
spójności i lepiej rozumieją samych siebie;



dysponują bardziej adekwatną samowiedzą;

Koncentracja na sobie jako

dyspozycja osobowościowa

TYMCZASEM, WYSTĘPUJĄ NIEZALEŻNE OD SYTUACJI RÓŻNICE

INDYWIDUALNE W ZAKRESIE TRWAŁEJ TENDENCJI (CZĘSTOŚCI) DO

KIEOWANIA UWAGI NA WŁASNĄ OSOBĘ.

Scheier, Fenigstein i Buss (1974) - dwa aspekty

JA:



Ja prywatne

Ja prywatne – aspekty nie podlegające obserwacji

innym (emocje, pragnienia, myśli);



Ja publiczne

Ja publiczne – produkt społeczny, własne wyobrażenie

na temat tego, jak spostrzegają i oceniają nas inni

kieruje naszym działaniem; elementy autoprezentacji

(wygląd, manifestowne poglądy, maniery etc.);

Dyspozycyjna koncentracja n sobie ma taki sam wpływ

na zachowanie jak sytuacyjnie wzbudzony stan

koncentracji na sobie!

Osoby silnie skoncentrowane

na JA prywatnym



Większa świadomość własnych stanów
emocjonalnych;



Mniej konformistyczne;



Bardziej kierują się własnymi standardami
sprawiedliwości;



Mniejsza podatność na sugestię;



Atrybucje własnej odpowiedzialności za zdarzenia;



Większa trafność i dokładność samoopisu;



Oceniają prywatne aspekty własnej osoby jako
szczególnie ważne dla siebie;



Bardziej skłonne do reagowania reaktancją;

Osoby silnie skoncentrowane

na Ja publicznym



Bardziej kierują się społecznie uznawanymi
standardami sprawiedliwości;



Bardziej konformistyczne;



Bardziej wrażliwe na odrzucenie przez grupę;



Dokładne spostrzeganie i przewidywanie
wrażenia jakie wywierają na innych;



Duża waga przypisana do społecznej tożsamości;



Rozróżnienie „samoświadomości prywatnej" i „publicznej"
wywarło zna czący wpływ na badania dotyczące zjawiska

autoprezentacji

autoprezentacji (por. Jones i Pitt man, 1983; Leary i
Kowalski, 1990).



Można oczekiwać, że w stanie „prywatnej
samoświadomości" jest bardziej prawdopodobne
podejmowanie autoprezentacji polegających na
selektywnym odsłanianiu odpowiednich fragmentów
„autentycznego ja", a mniej prawdopodobne
podejmowanie działań autoprezentacyjnych,
wymagających tworzenia publicznego wizerunku
relatywnie odległego od „ja".



W takim stanie (kiedy ludzie oceniają prywatne aspekty
własnej osoby jako szczególnie ważne dla siebie; por.
Zakrzewski i Strzałkowska, 1987) bardziej prawdopodobne
są autoprezentacje polegające na tworzeniu wizerunku
osoby niezależnej i autonomicznej oraz silniejsze
podporządkowanie autoprezentacyjnego wizerunku
treściom "ja", natomiast mniej prawdopodobne -
autoprezentacje wymagające dostosowywania swego
wizerunku do oczekiwań i systemu wartości audytorium.

Self-Consciousness Scale

Scheier, Fenigstein i Buss (1975)

3 niezależne podskale dyspozycyjnej koncentracji

na sobie:

◦

Koncentracja na prywatnym JA (10 pytań)

◦

Koncentracja na publicznym JA (7)

◦

Niepokój społeczny (6)

Skala Koncentracji Na

Sobie

Strzałkowska, Zakrzewski (1983); polska

wersja SCS

Skala 5-ponktowa 0-4: na ile dane stwierdzenie

trafnie/nietrafnie opisuje mnie

Kobiety – nieznacznie wyższe wyniki we wszystkich

podskalach – jak w oryginale

KRYTYKA NARZĘDZIA I

TEORII



Mimo jednak niesłabnącej popularności narzędzia,
okazuje się, że jego wiarygodność jest wątpliwa - wbrew
temu, czego można by oczekiwać, pozostaje ono podatne
zarówno na wpływy osobowościowe, jak i sytuacyjne;



Podstawowa trudność badań na gruncie dwuczynnikowej
teorii samoświadomości wynika z braku wskaźników,
które wiarygodnie rozróżniałyby prywatną i publiczną
świadomość siebie. Powszechne wśród badaczy (np.
Baldwin, Holmes, 1987; Gibbons, Wicklund, 1982) jest
wnioskowanie, iż u osób badanych ujawniła się
dyspozycja lub wystąpił stan prywatnej czy też publicznej
samoświadomości, gdyż ich reakcje są w teorii
powiązane z tym właśnie typem świadomości siebie.

Paradoks

samoświadomości

Warto podkreślić, że trafna, zróżnicowana i klarowna

samowiedza stanowi kluczowy czynnik

psychologicznego wzrostu i dojrzałości (Campbell,

Trapnell, 1999).Wielokrotnie dowiedziono również

dezadaptacyjnego wpływu bezrefleksyjności na

psychologiczny dobrostan (np. Langer, 1993).

Zasadnym wydaje się więc oczekiwać, że

samoświadomość łączy się z przystosowaniem i

zdrowiem psychicznym.

Tymczasem paradoksalnie, wyniki badań wskazują, że

bycie świadomym siebie nie tylko stanowi

doświadczenie nieprzyjemne, ale też okazuje się być

wyróżnikiem wielu stanów psychopatologicznych

(Wicklund).

Za: Aleksandra Pilarska, Samoświadomość — fenomen czy

przekleństwo świadomości?



Rezultaty badań A. Pilarskiej zdają się również przemawiać na
rzecz awersyjności koncentracji na sobie i zasadności
twierdzeń Wicklunda i jego zwolenników. Pozwalają one
bowiem uznać za specyficzny dla osób depresyjnych
(pochodzących zarówno z grupy klinicznej, jak i nieklinicznej)
istotnie wyższy poziom samoświadomości. Do podobnych
wniosków skłaniają wyniki szeregu innych badań (Just, Alloy,
1997); Kuehner, Weber, 1999; Nolen-Hoeksema, 2000;
Spasojevic, Alloy, 2001. Uzasadniają one traktowanie
wysokiego poziomu koncentracji na sobie jako czynnika:

◦

zwiększającego podatność na depresję;

◦

wpływającego na zaostrzanie się i utrzymywanie
symptomów depresji



Co więcej, także u osób zdrowych, sytuacyjnie wzbudzona
autokoncentracja odpowiada za wzrost nastroju
dysforycznego, negatywnych myśli i trudności w procesach
radzenia sobie (np. Lyubomirsky, Nolen-Hoeksema, 1995;
Watkins, Baracaia, 2002).

Za: Aleksandra Pilarska, Samoświadomość — fenomen czy

przekleństwo świadomości?