Zmiana społeczno-kulturowa
i typy społeczeństw
w 9
1 Czym jest społeczeństwo?
2 Zmiana społeczno-kulturowa i klasyczne teorie
rozwoju społecznego
3 Typy społeczeństw
4 Teorie modernizacji, konwergencji i zależności
5 Ruchy społeczne jako czynnik zmiany
Ad 1) Czym jest społeczeństwo?
Siedem sposobów widzenia tego, czym jest
społeczeństwo:
-
demograficzny
– społeczeństwo to tyle co populacja,
wielość, zbiór jednostek;
-
grupowy
– społeczeństwo to złożone z jednostek
zintegrowane całości
(już nie luźne zbiory lecz spoiste całości);
-
systemowy
- społeczeństwo to powiązany układ pozycji
(statusów) i typowych dla nich ról;
-
strukturalny
– społeczeństwo to sieć relacji międzyludzkich;
-
aktywistyczny
(interakcjonistyczny) – społeczeństwo to
konglomerat wzajemnie zorientowanych działań;
-
kulturalistyczny
– społeczeństwo to matryca podzielanych
przez zbiorowość znaczeń, symboli i reguł odciskających piętno
na ludzkich działaniach;
-
zdarzeniowy
(polowy) – społeczeństwo to nieustannie
zmieniające się pole
zdarzeń społecznych. Społeczeństwo ciągle na nowo „staje się”.
Ad 2) Zmiana społeczno-
kulturowa
Zmiana społeczna to różnica między stanem systemu
społecznego
w jednym momencie czasu i stanem tego samego
systemu
w innym momencie.
Stan wcześniejszy i stan późniejszy mogą różnić się
pod wieloma
względami.
Może nastąpić zmiana:
-składu systemu,
-struktury systemu (zmieniać się mogą struktury
interakcyjne, struktury interesów,
struktury normatywne, struktury idealne),
-funkcji systemu,
-granicy systemu,
-w otoczeniu systemu.
Proces społeczny to ciąg, sekwencja następujących po sobie
i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu, które nazywamy
fazami lub etapami.
Typy procesów społecznych:
-wzrost liniowy,
-rozwój skokowy,
-proces cykliczny.
Rozwój społeczny jest to proces jednokierunkowy napędzany
czynnikami endogennymi, w którym poziom istotnych zmiennych
jest stale rosnący.
Postęp społeczny to proces przybliżający nieustannie do takiego
stanu społeczeństwa, w którym realizują się jakieś ważne
społeczne wartości; do stanu uważanego za słuszny, dobry,
sprawiedliwy, szczęśliwy, godny itp.
Ad 2a) Klasyczne teorie rozwoju
społecznego
W XIX wieku powstały trzy wielkie, klasyczne
koncepcje zmian
społecznych i historycznych:
1/ teoria ewolucjonistyczna
2/ teoria cykli społecznych
3/ materializm historyczny K Marksa
W końcu XX wieku wyłoniła się czwarta teoria
zmian społecznych
i historycznych:
4/ teoria podmiotowości i stawania się
społeczeństwa.
Marksizm:
W całości dziejów ludzkich da się wykryć uniwersalną
logikę,
sens, formę. Dla Karola Marksa (1818-1883) teoria
zmiany stała się
teorią rozwoju społecznego. Teorię Marksa
charakteryzowała perspektywa scientystyczna,
makrospołeczna oraz holizm.
Na podstawie analizy kapitalizmu sformułował teorię formacji
społecznych. Formacje społeczne były przez Marksa traktowane
jako typy społeczeństw i jako etapy rozwoju społecznego.
Pięć kolejnych formacji dla obszaru cywilizacji
zachodniej:
wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm,
komunizm.
Charakter formacji określa sposób produkcji uwarunkowany
poziomem materialnych sił wytwórczych. Siły wytwórcze i
stosunki produkcji stanowią bazę każdej formacji. Baza decyduje
o kształcie nadbudowy, to jest o ustroju prawno-politycznym,
charakterze kultury i formach świadomości społecznej.
Genealogia konfliktu klasowego:
1 Sprzeczność interesów klasowych - obiektywna niezgodność
interesów,
2 Antagonizm klasowy - wzajemna niechęć i wrogość,
3 Konflikt klasowy - działanie na szkodę drugiej strony,
4 Walka klas - dążenie do podporządkowania lub eliminacji
drugiej strony.
Ewolucjonizm:
wywodzi się z tradycji intelektualnej Oświecenia, a
więc poszukiwania ładu, sensu, porządku, co
odzwierciedlać miały prawa nauki.
Ewolucjonizm, podobnie jak teorię K. Marksa,
cechuje perspektywa makrospołeczna, scientystyczna
oraz holizm. Zasadnicza odmienność ewolucjonizmu
od teorii marksowskiej:
1/dla klasycznych ewolucjonistów i
neoewolucjonistów prawa rządzące ewolucją
społeczeństw były tymi samymi prawami, które
rządzą w świecie przyrody (dla Marksa były to
prawa ściśle społeczne);
2/ewolucjonistów interesuje droga, którą
ludzkość zmierza ku nowoczesnemu
społeczeństwu przemysłowemu (dla Marksa kres
kapitalizmu miał zapoczątkować prawdziwą
historię ludzkości).
Klasycy ewolucjonizmu w socjologii:
August Comte (1798-1857), Herbert Spencer
(1820-1903).
Ewolucjoniści wprowadzili pojęcie rozwoju
społecznego.
Ad 3) Typy społeczeństw
1Społeczeństwo tradycyjne:
-zbieracko-myśliwskie,
-rolnicze społeczeństwo kopieniackie,
-rozwinięte społeczeństwo rolnicze.
2 Społeczeństwo przemysłowe
3 Społeczeństwo postindustrialne, ponowoczesne
(postmodernistyczne), informacyjne
4 Społeczeństwo w procesie globalizacji
Ad 4) Teorie modernizacji,
konwergencji
i zależności
1/ Modernizacja
oznacza proces zmian prowadzących do powstania
nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego (inspirowane
zewnętrznie zmiany w krajach Trzeciego Świata).
2/ Konwergencja
oznacza zbieżność. U podstaw teorii konwergencji
leży ewolucjonistyczne założenie, że w miarę postępującego
uprzemysłowienia wszystkie kraje w sposób konieczny będą się
upodobniać do siebie, w tym również pod względem ustroju
politycznego. W świetle teorii konwergencji socjalizm przestawał być
wyższym w stosunku do kapitalizmu etapem rozwoju ludzkości, jak
chcieli jego ideolodzy, i stawał się mniej rozwiniętym społeczeństwem
przemysłowym.
3/ Główną tezą koncepcji zależności
było stwierdzenie, że światowy
system gospodarczy jest obszarem nierówności i wyzysku. Pozwala to
krajom bogatszym traktować kraje słabiej rozwinięte jako źródło
surowców i taniej siły roboczej, co hamuje ich rozwój i utrwala biedę.
Ad 5) Ruchy społeczne jako
czynnik zmiany
Ź
r
ó
d
ł
e
m
z
m
i
a
n
y
s
p
o
ł
e
c
z
n
e
j
Źródłem zmiany społecznej jest moc sprawcza jednostek
i zbiorowości ludzkich.
Zbiorowe dążenia ludzi do realizacji wspólnego celu określa się jako
ruchy społeczne. Można wyróżnić ruchy rewolucyjne, reformatorskie
oraz ekspresywne (dawanie wyrazu pewnej postawie).
Klasyczne, „stare” ruchy społeczne miały głównie podłoże
ekonomiczno-polityczne i działały w wyniku rozbieżności
i konfliktów materialnych.
„Nowe” ruchy społeczne mają podłoże kulturowe. Ich uczestników
łączy przywiązywanie wagi do tych samych problemów społecznych
i wspólna reakcja na nie (problem dyskryminacji ze względu na płeć,
kolor skóry, orientację seksualną, zagrożenie naturalnego środowiska,
ograniczenia autonomii jednostki itp.).