Społeczeństwo i jego
struktura:
wybrane elementy i
zagadnienia
Społeczeństwo i jego
struktura:
wybrane elementy i
zagadnienia
Definicja społeczeństwa
Jan Turowski:
Społeczeństwo to „historycznie
ukształtowana wielość zbiorowości,
grup społecznych oraz ich instytucji
wzajemnie od siebie uzależnionych,
zintegrowanych przez instytucje
społeczności nadrzędnych (narodu,
państwa, plemienia), posiadających
określone, wspólne, obiektywne
warunki bytu i pewne wspólne
kompleksy kultury.
2
Składowe społeczeństwa
obiektywne warunki bytu,
czyli „podłoże”
(geograficzno-
geologiczno-przyrodnicze, ekonomiczno-
technologiczne
struktura społeczna,
czyli...
???
kultura
(wartości, wynikające z nich
normy oraz... wzory zachowań, co do
których występuje względna zgodność
Piotr Sztompka:
Struktura społeczna jest siecią
zależności pomiędzy różnymi
elementami/członami społeczeństwa,
mikrostruktura to sieć pomiędzy
składowymi elementarnymi, które same już
struktur w sensie socjologicznym nie
stanowią
makrostruktura jest strukturą wyższego
rzędu, wiążącą elementy posiadające jakąś
sobie właściwą strukturę...
Struktura społeczna
Struktura społeczna
Henryk Domański:
Struktura społeczna to „układ stosunków
między ludźmi, kategoriami społecznymi,
organizacjami, instytucjami i wszelkimi
innymi elementami, jakie występują w
mikroskali (na poziomie jednostek) i na
poziomie globalnym” (w makroskali).
Jest to ujęcie uniwersalne, odnoszące
się zarówno do struktur mikro, jak i makro,
kładące nacisk na stosunki społeczne
(hierarchii, dystansów, nierówności, jak i
podziałów i zróżnicowań, które
nierównościami nie są).
Rodzina jako grupa społeczna i
instytucja
1.
Rodzina jest formą życia zbiorowego,
powszechną mikrostrukturą w
strukturze społeczeństwa. Jej trzonem
jest małżeństwo
2.
Małżeństwo może być formalne
(zalegalizowane) lub faktyczne.
3.
Jest legalnym, względnie trwałym
związkiem kobiety i mężczyzny
(są
już odstępstwa), powołanym w celu wspólnego
pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc
głównie wychowania dzieci oraz wzajemnej
pomocy. W grę wchodzą też wzajemne
satysfakcje emocjonalne: małżeńskie,
rodzicielskie (ich rola rośnie).
Małżeństwo jako trzon rodziny
1.
Dobór partnerów w małżeństwie może być
określany przez instytucje prawne lub
obyczajowość. Zazwyczaj członkowie
bliskiej rodziny nie mogą się pobierać, a
prawo określa stopnie pokrewieństwa, w
ramach których jest to możliwe.
2.
Podobnie sytuacja ma się w przypadku płci
partnerów.
3.
W niektórych społecznościach można zawierać
małżeństwo jedynie z przedstawicielem
własnej zbiorowości etnicznej (endogamia);
przeciwieństwem jest egzogamia.
Rodzina jako grupa społeczna
Rodzina to grupa społeczna, a więc
zbiorowość, którą charakteryzuje więź
obiektywna, subiektywna, behawioralna.
Rodzinę można pojmować jako grupę
pierwotną. Ma bowiem wszystkie cechy
podane przez Ch. Cooleya: jest względnie
trwała, niezbyt liczebna, wielofunkcyjna, jej
więzi oparte są na stosunkach „face to face”,
jest agendą socjalizacji (pierwotnej).
Więzi rodzinne, w odróżnieniu od
małżeńskich, mają charakter bardzo
(bardziej) trwały.
Rodzina jako grupa społeczna
Członkowie rodziny są połączeni więzami
małżeńskimi, pokrewieństwa, powinowactwa,
czasem adopcji; pełnią role: matki, ojca,
współmałżonka, dziecka, czasem dziadka/babci,
krewnego, powinowatego; prowadzą wspólne
gospodarstwo domowe (więź obiektywna)
Rodzina jako grupa to związek intymnego,
wzajemnego uczucia i poczucia przynależności,
współdziałania i wzajemnej odpowiedzialności,
w którym akcent pada na wzmacnianie
wewnętrznych relacji i interakcji (więź
subiektywna i behawioralna)
Osobowe funkcje rodziny czy
też przejawiające się w rodzinie
małżeńska lub partnerska (bycie
żoną lub mężem, partnerem lub
partnerką)
rodzicielska - bycie ojcem lub matką
braterska - bycie siostrą lub bratem
----------------------------------------------
Inaczej – można mówić o rolach
pełnionych w rodzinie:
ojca, matki, dziecka, brata, siostry,
żony/partnerki, męża/partnera
Rodzina jako instytucja
społeczna
Rodzina, jako instytucja, jest to
utrwalony w tradycji wszystkich kultur,
zrytualizowany zespół działań ludzkich,
ukierunkowany na zaspokajanie
określonych potrzeb swoich członków.
Funkcje instytucjonalne rodziny
to
zatem wyspecjalizowane oraz permanentne
działania i współdziałania członków rodziny,
mniej lub bardziej uświadamiane, podejmowane
w ramach wyznaczonych przez obowiązujące
normy i wzory, a prowadzące do określonych
efektów głównych i pobocznych.
Instytucjonalne funkcje rodziny
materialno-ekonomiczna
opiekuńczo-zabezpieczająca
prokreacyjna (zapewnia biologiczną ciągłość
społeczeństwa)
seksualno-emocjonalna (regulacja stosunków
seksualnych, emocjonalne wsparcie,
zaspokajanie potrzeby miłości – dziś urasta do
najważniejszej w kulturze euroamerykańskiej)
legalizacyjno-kontrolna lub integracyjno-
wychowawcza
socjalizacyjna (zapewnia ciągłość kultury)
klasowo-stratyfikacyjna (wyznacza status
członków)
kulturalno-rekreacyjno-towarzyska
Typy rodzin
Mała/nuklearna (dwupokoleniowa)
i duża (poszerzona, wielka)
Małe mogą być pełne i niepełne
Monogamiczna i poligamiczna
Matriarchalna i patriarchalna
Generacyjna (pochodzenia) i
prokreacyjna
Alternatywne modele rodzin
Kółko przyjacielskie (patrz polskie seriale)
Casus „friends” (wspólne gospodarstwo)
Rodzina – układanka (patchwork family)
DINKS (double income, no kids)
Rodzina nomadyczna (na odległość,
małżeństwa wizytowe; vide tenisiści)
Rodzina dwustopniowa (małżeństwo
intymne, zamiast narzeczeństwa; uwaga na
„zespół przedślubnej akceptacji” ze strony
rodziców)
Kohabitacja (konkubinat)
St. Ossowski i jego trzy sposoby
ujmowania struktury społecznej
podział dychotomiczny
(konfliktowy),
w którym najistotniejszą rolę odgrywa
sposób widzenia podstawowego konfliktu w
skali społeczeństwa;
podział funkcjonalny
(kooperacyjny)
– człony to części organicznej całości;
podział gradacyjny
(hierarchiczny) –
człony wyróżnione w zależności od pozycji
w hierarchii społecznego prestiżu
Klasy (ujęcię strukturalne)
1.
Klasy w rozumieniu Karola Marksa są
zasadniczymi segmentami struktury
społeczeństwa pojmowanego jako całość.
Podstawą podziału na klasy jest
stosunek
do własności środków produkcji
2.
Wszelkie podziały społeczne i związane
z nimi konflikty
mają u podstaw podziały i
konflikty klasowe
i mogą zostać do nich
sprowadzone (zredukowane). Klasy nie są
kategoriami statystycznymi, ale realnymi
zbiorowościami zdolnymi do wytworzenia
poczucia wspólnoty.
3.
Patrz: klasa w sobie i klasa dla siebie
(skala
nominalna)
Klasy (ujęcie strukturalne)
1.
Klasy wg Maxa Webera: podział na klasy
to tylko jeden z trzech wymiarów
zróżnicowania społecznego – wymiar
ekonomiczny. Klasa (przynależność do klasy)
określa rodzaj szans na rynku. Klasy nie są
zbiorowościami wytwarzającymi poczucie
wspólnoty.
2.
Współcześnie klasy bywają wyróżniane
nie tylko w oparciu o stosunek do własności
środków produkcji, ale także na podst. takich
kryteriów, jak:
3.
- kontrola nad pracą innych
4.
- podział pracy na fizyczną i umysłową
5.
- kontrola nad dystrybucją dóbr i usług.
Struktura społeczna w ujęciu
stratyfikacyjnym
Klasy w tym ujęciu są rozumiane jako
poziomy zróżnicowania społecznego. Jest
to ujęcie czerpiące z Williama Lloyda
Warnera, typowe zwłaszcza dla
socjologii amerykańskiej.
Stratyfikacja to hierarchiczny układ
poziomów położenia społ., które różni
udział w podziale takich dóbr, jak:
dochody, władza, prestiż i in. Poziomy te
zwie się warstwami (łac. stratum =
posłanie, warstwa), czasem klasami,
zwłaszcza gdy wyróżnia się je w
płaszczyźnie ekon.
Klasy wg Williama Warnera
W. L. Warner i Paul Lunt badali w latach 40. XX
w., wraz ze współpracownikami, społeczność
amerykańskiego miasteczka Yankee City (Nowa
Anglia), a potem Jonesville w centrum USA,
Zdefiniował klasy jako „dwie lub więcej grup
ludzi, którzy sami sądzą, że są i rzeczywiście są
przez wszystkich członków community sytuowani
na społecznie wyższych i niższych pozycjach”.
O pozycjach tych decyduje nie tylko
majętność, ale i walory moralne, pochodzenie,
spędzanie czasu wolnego, udział w życiu
społecznym i... poważanie. Warner wyróżniał
5-6 klas wg przymiotnika: wyższa-niższa.
Evaluated Participation („oceniające uczestnictwo”)
Warstwa w ujęciu strukturalnym
Występuje w marksistowskiej
perspektywie oglądu struktury
społecznej, kiedy podział na klasy
okazuje się niewystarczający; warstwa to
część klasy bądź istotne społecznie
kategorie społ. nie dające się zaliczyć do
żadnej z klas wyróżnionych na podst.
stosunku do środków prod. (vide
inteligencja, chłopstwo – zbiorowość o
własnej kulturze i poczuciu tożsamości).
Warstwa w ujęciu
stratyfikacyjnym:
1.
Jako ogólna kategoria teoretyczna:
oznacza ona jeden z poziomów stratyfikacji
rozumianej jako układ grup tworzących
hierarchię ze względu na zakres władzy,
prestiżu i bogactwa członków. Członkowie tak
rozumianych warstw mają pewną świadomość
wspólnych interesów, poczucie grupowej
tożsamości, styl życia.
2.
Jako kategoria empiryczna – wyróżniona na
podstawie kryteriów mierzalnych (wysokości
dochodów/ilości zarabianych pieniędzy,
wykształcenia, prestiżu zawodu. Tak
wyróżnione warstwy tworzą skalę porządkową.
Dwa sposoby ujęcia struktury
współczesnego społeczeństwa
polskiego
1. Koncepcja bliska modelowi
funkcjonalnie rozumianej struktury
klasowo-warstwowej
2. Koncepcja społeczeństwa klasy
średniej
Koncepcje Wł. Wesołowskiego i H.
Domańskiego
Włodzimierz Wesołowski wyróżnił 5 klas ze
wzgl. na odmienny udział w zasobach
ekonomicznych, wiedzy i władzy:
1.
klasy uprzywilejowane dzięki własności i
edukacji
2.
drobnomieszczaństwo
3.
inteligencja i pracownicy umysłowi nie
posiadający własności
4.
klasa robotnicza
5.
klasa chłopska
Henryk Domański proponuje układ „sześciu podst.
kategorii”: 1) inteligencji, 2) pracowników umysłowych
niższego szczebla, 3) właścicieli firm, 4) robotników
wykwalifikowanych, 5) robotników niew., 6) rolników,
tj. robotników rolnych i właścicieli gospodarstw
Koncepcja klasy średniej
Koncepcja klasy średniej to koncepcja
dużej zbiorowości grup i jednostek, które
razem wzięte tworzą środek specyficznego
stylu życia, mentalności i poglądów (Henryk
Domański).
Za Edmundem Wnukiem-Lipińskim można
wyróżnić klasy/warstwy (bo to raczej koncepcja
uwarstwienia prestiżowego niż podziału konfliktowego
bądź funkcjonalnego) w zależności od:
1.
kapitału ekonomicznego
(stan posiadania)
2.
kapitału politycznego
(udział w partiach i we władzy)
3.
kapitału kulturowego
(wykształcenie i pochodzenie społeczne)
4.
kapitału społecznego
(kontakty towarzyskie i znajomości).
Charakterystyka klas polskich
Za E. Wnukiem-Lipińskim, D.
Markowskim i W. Derczyńskim można
powiedzieć, że:
Klasę wyższą – przynajmniej w warunkach
polskich - stanowiłby niewielki odsetek
obywateli; to establishment biznesowy,
polityczno-urzędniczy wysokiego szczebla
państwowego i samorządowego (W-wa,
Kraków, Łódź, Wrocław, Trójmiasto, Poznań,
aglomeracja śląska...), także popularni
artyści, doradcy prawni i finansowi, eksperci
(elity kwalifikacji).
To ok. 2,5 – 3 proc. społecz.
Charakterystyka klas polskich
Klasa średnia
to średni i drobni przedsiębiorcy,
pozostała część inteligencji z wyższym
wykształceniem, rzesze najemnych pracowników
umysłowych, rzemieślników, właścicieli punktów
handlowych i usługowych, wykwalifikowani robotnicy
rozwojowych przedsiębiorstw (moto-, elektro-, budo-),
właściciele wydajnych gospodarstw.
To od 52 do 59
proc. społeczeństwa.
Klasa niższa
– rolnicy indywidualni (małorolni),
robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani słabo
lub źle prosperujących zakładów pracy, robotnicy
rolni, bezrobotni. To od 43 do 38 proc.
społeczeństwa.
Underclass ???
Typy społeczeństw
(Bronisław Malinowski, Claude Levi-
Strauss)
Społeczeństwo pierwotne (plemienne)
Społeczny podział pracy wg
kryterium płci
(ról do płci przypisanych)
Typowe zajęcia związane z
codziennym bytem:
zbieractwo,
myślistwo, rybołówstwo, potem pasterstwo i
rolnictwo
Manualna technika wytwarzania
Kultura symboliczna przekazywana
drogą ustną
(niepiśmienność, stąd
znaczenie ludzi starszych)
Typy społeczeństw
(Gideon Sjoberg)
Rolnicze, feudalne, przedprzemysłowe
Rolnictwo podstawową gałęzią
gospodarki
(występuje też jednak rzemiosło,
handel jako odrębne dziedziny wytwórczości,
manualna wytwórczość, odnawialne źródła
energii, naturalne środki transportu)
Podział na stany
(generalnie zamknięte
warstwy społeczne): feudałowie/szlachta,
chłopstwo, mieszczaństwo, kler
Subkultury ludowe:
zróżnicowane
regionalnie pod względem obyczajów, ubiorów,
kultury materialnej
Typy społeczeństw
(Claude Henri
Saint-Simon, Auguste Comte, Herbert
Spencer
Społeczeństwo przemysłowe, industrialne
Industrializacja
(przemysł dominującą gałęzią
gospodarki, maszyny fabryczne, środki transportu
napędzane parą wodną, ropą, energią elektryczną)
Struktura zawodów:
przemysł, usługi, rolnictwo
Urbanizacja
(miasta, a nie wsie wyróżnikami tego
społeczeństwa, ludność miejska przeważa nad
wiejską)
Struktura klasowo-warstwowa bardziej
otwarta
(ruchliwość horyzontalna i wertykalna)
Kultura masowa
(uniformizacja, formalizacja,
oświata)
Typy społeczeństw
(Daniel Bell, Alaine Touraine i in.)
Społeczeństwo postindustrialne, poprzemysłowe
Technika maszynowa ustępuje technice
„intelektualnej”
(automatyzacja, komputeryzacja,
robotyzacja/informatyzacja pracy – człowiek kontroluje
proces produkcji; Internet; energia jądrowa, odnawialna)
Zmiana w strukturze zawodowej
(usługi górą)
Zanik tradycyjnej klasy robotniczej
(zob. praca)
Urbanizacja,
dez-, reurbanizacja – na pewno zaczynają
zanikać społeczności tradycyjne...
Umasowienie produkcji
(koncentracja kapitału),
zjawisk społecznych, kultury (ale – uwaga; teraz to, co
masowe, przestaje być trendy...)