KATEDRA I ZAKŁAD MEDYCYNY SĄDOWEJ A.M. WE 

WROCŁAWIU

Prof. dr hab. 

Barbara

Barbara 

Świątek

OPINIOWANIE  SĄDOWO-

LEKARSKIE

TANATOLOGIA 

SĄDOWO - LEKARSKA

Definicja śmierci

:

TRADYCYJNA: 

trwałe 

tj. 

nieodwracalne  ustanie  czynności 
życiowych człowieka.
NOWOCZESNA: śmiercią człowieka 
jest śmierć mózgowia- pnia mózgu.

Przyczyny śmierci

:

- 

pierwotna, 

wyjściowa, 

zasadnicza,
- wtórna (powikłana),
- bezpośrednia (ostateczna).

Rodzaje śmierci w zależności od 
czasu umierania

:

- nagła,
- 

poprzedzona 

konaniem 

(agonią).

Rodzaje śmierci w zależności od 
przyczyny:

- naturalna - uwiąd starczy,
- chorobowa,
- gwałtowna.

Rodzaje śmierci w zależności od 
wyniku sekcji zwłok:

-  przyczyny  śmierci  powodujące 
zmiany 

anatomiczne 

(uraz 

mechaniczny,  działanie  czynników 
fizyko - chemicznych),
- 

śmierć 

czynnościowa, 

nie 

powodująca  zmian  anatomicznych 
(uduszenia,  zatrucia  lekami  i  innymi 
substancjami, SIDS).

Etapy śmierci:

- vita minima,
- śmierć kliniczna,
-  śmierć  pnia  mózgu  (śmierć 
osobnicza, obywatelska),
- śmierć biologiczna.

Znamiona śmierci wczesne:

- plamy pośmiertne – opadowe,
- stężenie pośmiertne,
- oziębienie,
- bladość,
- wysychanie.

Znamiona śmierci późne:

- autoliza,
- gnicie.

Zmiany utrwalające:

- przeobrażenia tłuszczowo – 
woskowe,
- strupieszenie (mumifikacja),
- zeszkieletowanie,
- przemiana torfowa (garbowanie 
torfowiskowe).

Ustalanie czasu śmierci:

- znamiona śmierci,
- objawy interletalne,
- treść żołądkowa,
- charakter i stopień wykrwawienia.

TRAUMATOLOGIA 
Uszkodzenia ciała spowodowane 
działaniem czynnika                    
      mechanicznego. 

Definicja:

 

Uszkodzeniem ciała – w szerokim tego 
słowa znaczeniu – jest naruszenie  
anatomicznej całości ciała albo jego 
fizjologicznej czynności, wywołane 
jakimikolwiek czynnikami zewnętrznymi.

Obrażeniem ciała  jest uszkodzeniem 
spowodowanym działaniem czynnika 
zewnętrznego mechanicznego. 

Rodzaje urazów:

• uraz czynny,
• uraz bierny.

 

Rodzaje narzędzi:

•  tępe  (o  ograniczonej  i  płaskiej 
powierzchni),
• tępo - krawędziste,
• rąbiące,
• ostre,
• ostro - kończyste,
• kończyste.

Rodzaje obrażeń: 

      

miejscowe,  powodujące  naruszenie 

czynności konkretnego narządu ciała,

 ogólne:
     -rozstrój zdrowia fizycznego,
     -rozstrój zdrowia psychicznego.

 

Narzędzia tępe i tępokrawędziste

:

 

Obrażenia  zewnętrzne:

 

•

zaczerwienienie,

•

obrzęk  (obie  te    zmiany  są  krótkotrwałe, 
przemijające),

•

podbiegnięcie krwawe (siniec),

•

krwiak,

•

rany,

•

otarcia naskórka. 

Obrażenia  wewnętrzne: 

•

zwichnięcia stawów,

•

złamania kośćca,

•

pęknięcia,  krwiaki  i  zmiażdżenia  narządów 
wewnętrznych,

•

uszkodzenia naczyń krwionośnych. 

Narzędzia tępe i tępokrawędziste

:

 

Rodzaje ran:

 

•

tłuczone,

•

miażdżone, 

•

darte,

•

kąsane.

Narzędzia tępe i tępokrawędziste

:

 

Cechy rany tłuczonej: 

• kształt  osełkowaty  z  odgałęzieniami, 

nieregularny, niekiedy podobny do  litery 
L lub V,

• brzegi  nierówne,  z  otarciami  naskórka 

na obwodzie,

• w dnie mostki tkanek odpornych na uraz 

(włókna  sprężyste,  nerwy,  naczynia, 
ścięgna),

• obrzęk i podbiegnięcie krwawe w rzucie 

rany

.

Narzędzia tępe i tępokrawędziste

:

Rana  o  wyglądzie  nietypowym:  linijna, 

przypominająca  ciętą  –  w  miejscach  w 
których  skóra  napięta  jest  na  twardym 
podłożu  np.  na  czaszce.  Dokładne 
oględziny  wykazują  jednak  cechy  rany 
tłuczonej  –  obrzęk  w  rzucie  i  mostki 
łącznotkankowe w dnie.

Najczęstszy błąd diagnostyczny  !!!

Narzędzia tępe i tępokrawędziste:

 

 

Rana darta: powstaje wskutek silnego 

urazu narzędziem tępym, godzącym 
stycznie lub pod pewnym kątem do 
powierzchni skóry, co powoduje 
oderwanie płata skórnego (jest nią np. 
oskalpowanie).

Rana kąsana: układające się w łuki 

drobne, o kształcie prostokątnym rany 
tłuczone, otoczone sińcem, z obrzękiem, 
stanowiące odbicie zębów.

 

Narzędzia tępe i tępokrawędziste

:

 

Uszkodzenia czaszki:
• włamania  (narzędzia  o  ograniczonej 

powierzchni),

• złamania    o  różnym  przebiegu,  bez 

przemieszczenia  (narzędzia  o  płaskiej 
powierzchni),

• okrężne 

złamanie 

wokół 

otworu 

potylicznego 

(przy 

upadku 

z 

mechanizmem  wbicia  kręgosłupa  do 
jamy czaszkowej).

 

Narzędzia tępe i tępokrawędziste

:

 

Obrażenia kręgosłupa:
• złamania trzonów kręgowych,
• złamania trzonów kręgowych 

kompresyjne,

• zwichnięcia,
• skręcenia,
• złamania z uszkodzeniem lub bez 

uszkodzenia rdzenia kręgowego,

• ostra wypuklina jądra miażdżystego.

Narzędzia o charakterze 

rąbiącym: 

 

Rodzaje narzędzi: 

siekiera,
tasak, 
szabla,                  
maczeta.

Narzędzia o charakterze rąbiącym:

 

Rany  rąbane  stanowią  pomost  pomiędzy 

ranami tłuczonymi a ciętymi.

W porównaniu z ranami tłuczonymi:
 są głębsze,
 często połączone z uszkodzeniami 

kośćca,

 urozmaicony charakter w zależności od 

rodzaju narzędzia.

Narzędzia ostre – rany cięte:
 

 

Cechy rany ciętej:

 

-  

przy prostopadłym działaniu narzędzia:

 kształt linijny lub wrzecionowaty,
 brak otarcia naskórka na brzegach,
 brzegi równe,
 brak podbiegnięć krwawych na brzegach i 

w dnie,
 różna głębokość

.

 

Narzędzia ostre – rany cięte: 

 

Cechy rany ciętej:
- przy stycznym (skośnym) działaniu narzędzia: 

- rana płatowata,
- obecne otarcie naskórka na brzegu 
stabilnym,

    - różna wielkość płata.

- rany nietypowe przy nieostrych lub 

uszkodzonych brzegach tnących narzędzi 
lub urazach godzących w okolice ciała o 
wiotkiej, pofałdowanej skórze

,

Narzędzia ostro-kończyste i kończyste – 

rany kłute:

Cechy rany kłutej:

• otwór wkłucia, 
• kanał (w tkankach miękkich może być 

dłuższy niż długość narzędzia),

• ewentualnie otwór wykłucia. 

Różnicowanie ran kłutych i ciętych 

samobójczych i 

zdanych przez osobę drugą 

Cechy różnicowe:
-  nacięcia  i  rany  próbne  wokół  rany 

śmiertelnej,

- obnażenie ciała w okolicy zadania rany

samobójczej,

-  dostępność  dla  własnej  ręki  miejsca 

zranienia.

Przyczyny ran tłuczonych, ciętych i 

kłutych: 

Aspekt kryminalistyczny:
• samobójstwo, 
• zabójstwo,
• nieszczęśliwy wypadek. 

Rany rąbane: działanie osoby drugiej, 

wyjątkowo samobójstwo.

Przy ranach ciętych – charakterystyczne 

rany obronne. 

Rany postrzałowe:

Rodzaje broni palnej:

• broń krótka, 
• broń długa,
• broń sportowa,
• broń myśliwska,
• urządzenia broniopodobne,
• broń ręczna strzelająca pociskami 

rakietowymi, pistolety automatyczne, 
karabiny samopowtarzalne.

 

 

Rany postrzałowe:

Cechy rany postrzałowej: 

• rana wlotowa, 
• kanał postrzałowy, 
• ewentualnie rana wylotowa, 

Rany postrzałowe:

Rodzaje ran postrzałowych:

• z przyłożenia,
• z bezpośredniego pobliża,
• z pobliża,
• z oddali,
• styczna,
• rykoszet. 

Rany postrzałowe

Cechy rany postrzałowej:

 

• otwór wlotowy,
• rąbek otarcia naskórka,
• rąbek osmalenia i oparzenia,
• rąbek zabrudzenia,
• rozrzut prochu, 
• objaw Paltaufa.

 

Rany postrzałowe:

Przy ranie z przyłożenia i bezpośredniego 

pobliża obecne wszystkie, powyżej podane 
cechy. Przy ranach z oddali obecne: rąbek 
otarcia naskórka, rąbek zabrudzenia i 
rozrzut prochu.

Z reguły otwór wlotowy odpowiada wielkością 

kalibrowi pocisku i jest mniejszy od otwory 
wylotowego. Wyjątkiem jest rana wlotowa 
przy postrzale z przyłożenia w okolicę ciała 
której skóra napięta jest na twardym 
podłożu np. czaszce – rana jest duża, 
gwiaździsta, w związku z cofnięciem się 
gazów po odbiciu od kości.

Cechy przyżyciowości obrażeń: 

Miejscowe:
• podbiegnięcia krwawe,
• zmiany zapalne,
• cechy gojenia się.

Ogólnoustrojowe:

 

• krwotoki wewnętrzne i zewnętrzne,
• zachłyśnięcia,
• zator powietrzny,
• zatory tłuszczowe.

 

Identyfikacja narzędzia czynu:

Przebieg identyfikacji: 

• szeroko-grupowa,
• grupowa,
• indywidualna (ustalenie konkretnego 

narzędzia).

UDUSZENIE 

GWAŁTOWNE

DEFINICJE:

UDUSZENIE – 

śmierć wskutek porażenia 

oddychania.

UDUSZENIE GWAŁTOWNE

 – 

mechaniczne uniemożliwienie wymiany 
gazowej związane z działaniem czynnika 
zewnętrznego (wg. Popielskiego „przez 
gwałtowne działanie od zewnątrz”)

Śmierć z uduszenia jest zawsze 

następstwem niedoboru tlenu, 

spowodowanego:

- odcięciem dopływu powietrza do 
płuc (uduszenie gwałtowne),
- zaistnieniem mechanizmów 
uniemożliwiających wydolny 
transport tlenu wewnątrz 
organizmu (uduszenie tkankowe).

Rodzaje uduszenia gwałtownego:

- zagardlenie,
- utonięcie,
- 

unieruchomienie 

klatki 

piersiowej,
-  zatkanie  otworów  lub  dróg 
oddechowych,
- brak tlenu,
-  toksyczne  porażenie  mięśni 
oddechowych.

Mechanizm śmierci z zagardlenia:

-  odcięcie  dopływu  powietrza  do 
płuc,
- ostre niedotlenienie mózgu,
- odruch z kłębka szyjnego.

Zagardlenie – to bezpośredni, 
mechaniczny ucisk na narządy szyi.

Rodzaje zagardlenia:
- powieszenie,
- zadzierzgnięcie,
- zadławienie.

Powieszenie:

- ucisk na szyję 
wytwarza pętla, 
która zaciska 
się wskutek 
ciężaru 
zwisającego 
ciała ludzkiego.

Powieszenie:

Patomechanizm śmierci jest złożony 
i zależny od:

 pozycji, w której doszło do powieszenia 
(typowa, nietypowa),
 przebiegu i rodzaju pętli wisielczej,
 siły, z jaką pętla wywiera ucisk na 
narządy szyi.

Powieszenie, 

zachodzące 

mechanizmy:

- przy typowej pozycji uniesienie 
podstawy języka wraz z 
podniebieniem miękkim ku górze i 
tyłowi, przyciśniecie go do tylnej 
ściany jamy nosowej i kręgosłupa, z 
tamponadą jamy nosowo-gardłowej i 
odcięciem dopływu powietrza do płuc.

Powieszenie, 

zachodzące 

mechanizmy:

- ucisk pętli na naczynia krwionośne 
(tętnice szyjne i kręgowe) z 
zamknięciem dopływu krwi do mózgu; 
równoczesne zamknięcie naczyń 
żylnych,
- odruch z zatoki szyjnej z nagłym 
zatrzymaniem krążenia,
- uszkodzenie kręgosłupa szyjnego i 
rdzenia kręgowego (szubienice z 
zapadnią).

Wyniki sekcji:

- obecność bruzdy wisielczej na szyi,
- wybroczyny krwawe w spojówkach,
- ewentualne wybroczyny krwawe na 
skórze twarzy,
- ewentualne zmiany urazowe na 
skórze i w tkankach miękkich szyi 
(uszkodzenia chrząstki tarczowej lub 
kości gnykowej), świadczące o 
przyżyciowości powieszenia.

Wyniki sekcji:

UWAGA!
Jest to śmierć czynnościowa – 
wyniki sekcji zwłok mogą być 
ujemne. Duże znaczenia mają 
okoliczności znalezienia zwłok.

Zadzierzgnięcie:

Jest to uduszenie 
gwałtowne, 
polegające na 
zaciśnięciu na szyi 
pętli, gdy siłą 
zaciskającą jest ręka 
drugiego człowieka. 

Zadzierzgnięcie:

Jest to z reguły 

zabójstwo.
Samobójstwo w taki 

sposób zdarza się 

wyjątkowo, np. 

poprzez: 
- skręcenie pętli przy 

pomocy np. krępulca,
- okręcenie szyi dużą 

ilością splotów 

sznurka,
- użycie rękawa z 

aparatu do mierzenia 

ciśnienia krwi.

Zadzierzgnięcie:

Patomechanizm  jest  nieco  odmienny  niż  w 
powieszeniu, 

związany 

z 

innym 

przebiegiem bruzdy.
Nie  dochodzi  na  ogół  do  pełnego 
zamknięcia dróg oddechowych (choć może, 
przy wysokim przebiegu pętli)
Zaciskane  są  naczynia  żylne,  natomiast 
tętnice kręgowe nie są zamknięte.
Ewentualnie  wpływ  ma  również  odruch  z 
zatoki szyjnej.

Zadzierzgnięcie:

Przebieg bruzdy jest okrężny, biegnie ona 
najczęściej poniżej krtani i zamyka się. 
Może mieć przebieg nietypowy.

Zadzierzgnięcie - wyniki sekcji:

- bruzda na szyi,
- powyżej bruzdy sinica skóry z 
wybroczynami na twarzy i w spojówkach, 
pod śluzówkami jamy ustnej,
- wylewy krwi w tkankach miękkich szyi,
- rzadziej uszkodzenie kości gnykowej i 
chrząstki tarczowej,

   

powieszenie    

zadzierzgnięci

e

bruzda 

ułożona skośnie do osi 

długiej ciała, często 

otwarta

ułożona poziomo,
zamknięta

skóra

powyżej 

bruzdy blada

sina, obecne 
wybroczyny 
podspojówkowe, na 
skórze twarzy i 
podśluzówkowe

  

inne obrażenia 

ciała

z reguły brak

często obecne ślady 

walki i obrony

dominujący 

mechanizm śmierci

niedokrwienie mózgu 

przez ucisk na tętnice 

szyjne, odcięcie 

dopływu powietrza do 

płuc w następstwie 

przesunięcia korzenia 

języka do tyłu

niedotlenienie 

mózgu w 
następstwie zastoju 
żylnego, odcięcie 
dopływu powietrza 

do płuc

okoliczności śmierci

praktycznie zawsze 

samobójstwo, rzadko 

zbrodnicze powieszenie 

lub upozorowanie 

powieszenia

przeważenie 

zabójstwo, rzadko 
samobójstwo

Zadławienie:

-  uduszenie  wskutek 
ucisku  ręki  obcej  na 
szyję, 

zawsze 

zabójstwo,

Zadławienie:

Mechanizm: ręka uciska na górny odcinek 
dróg oddechowych. Struny głosowe zbliżają 
się do siebie, zmykając szparę głośni, a 
podstawa języka przygnieciona zostaje ku 
górze do kręgosłupa.
W patomechanizmie śmierci z zadławienia 
nie odgrywa większej roli ucisk na naczynia 
żylne. 

Zadławienie - wyniki sekcji:

- ślady ucisku ręki (rąk) na szyję, 
plackowate podbiegnięcia krwawe, 
półksiężycowate otarcia naskórka, 
wypukłością skierowane ku bokowi szyi,
- podbiegnięcia krwawe w tkankach 
miękkich szyi, złamania rożków kości 
gnykowej i wyjątkowo uszkodzenia 
chrząstek krtani,
- ślady obrony u osób nie będących pod 
wpływem alkoholu lub środków 
odurzających,
- sinica twarzy z obrzękiem z licznymi 
wybroczynami krwawymi w skórze, 
spojówkach i śluzówkach.

Utonięcie  –  zamknięcie  dróg 
oddechowych 

płynem 

topielczym.

Okresy w patomechanizmie utonięcia:

Okres I – niespodziewanych oddechów 
trwających kilka, kilkanaście sekund. 
Wskutek działania zimnej wody na 
zakończenia czuciowe nerwów skórnych 
dochodzi do pojedynczych wdechów, 
podczas których woda dostaje się do dróg 
oddechowych. Fazy tej może nie być gdy 
woda jest ciepła, a człowiek nieprzytomny 
lub nietrzeźwy.

Utonięcie  –  zamknięcie  dróg 
oddechowych 

płynem 

topielczym.

Okresy w patomechanizmie utonięcia:

Okres II – faza świadomego oporu, trwająca 
30 - 60 sek. (u nurków do 2 - 3 min). Tonący 
świadomie wstrzymuje oddech, wskutek 
czego dochodzi do gromadzenia się we krwi 
dwutlenku węgla. Gdy jego stężenie 
przekroczy próg pobudliwości ośrodka 
oddechowego, tonący jest zmuszony podjąć 
oddychanie pod wodą a także połyka wodę. 
Może nie występować u ludzi 
nieprzytomnych.

Utonięcie  –  zamknięcie  dróg 
oddechowych 

płynem 

topielczym.

Okresy w patomechanizmie utonięcia:

Okres III – faza wydatnych ruchów 
oddechowych, trwający 60 sek. do 2,5 min 
– charakteryzuje się silnymi wdechami i 
wydechami – woda z powietrzem dostaje 
się do dróg oddechowych oraz przewodu 
pokarmowego i jelit. Występują drgawki i 
utrata przytomności. Tworzy się grzybek 
piany.

Utonięcie  –  zamknięcie  dróg 
oddechowych 

płynem 

topielczym.

Okresy w patomechanizmie utonięcia:

Okres IV – ustania czynności oddechowej i 
całkowita utrata przytomności. Faza 
zamartwicy, trwająca 60 - 90 sek.
Okres V – oddechy końcowe o rozmaitym 
natężeniu, trwający 30 - 50 sek. Występują 
skurczowe rozwierania ust, prężenie ciała z 
krótkimi wydechami gdy klatka piersiowa 
ustawiona jest w zasadzie wdechowo.

Różnice  wyników  sekcji  przy 
utonięciu  w  wodzie  słodkiej  i 
słonej

- woda słodka (hipotonicza w stosunku do 
osocza krwi) - stwierdza się typowe ostre 
rozdęcie (rozedmę) płuc (płuca 
powiększone, puszyste, blade, na przekroju 
suche),
- woda słona (hipertoniczna w stosunku do 
osocza) - zmiany w płucach o charakterze 
obrzęku (płuca mokre).

Śmierć w wodzie.

- zgon na drodze odruchowej,
- zmiany chorobowe,
- zatrucie tlenkiem węgla.

Cechy  przebywania  zwłok  w 
wodzie

- gęsia skórka,
- skóra praczek,
- oddzielanie się naskórka (rękawiczki 
i skarpetki śmierci),
-z miany gnilne aż do gigantyzmu 
Caspra.

Unieruchomienie 

klatki 

piersiowej:

- przygniecenie jakimś przedmiotem,
- kolankowanie,
- zasypanie ziemią, lawiną itp.,
- ścisk w tłumie,
Powoduje uniemożliwienie 
wykonywania ruchów oddechowych.

Unieruchomienie 

klatki 

piersiowej - obraz sekcyjny:

- cechy ostrej rozdemy płuc z 
rozerwaniem pęcherzyków płucnych,
- wybroczyny krwawe na skórze powyżej 
uciśnięcia, podspojówkowe i w 
śluzówkach jamy ustnej,
- złamania żeber przy przyciśnięciu ciała i 
kolankowaniu,
- obecność treści obcej w drogach 
oddechowych przy zasypaniu jako dowód 
przyżyciowości przysypania.

Zachłyśnięcie:

- zatkanie dróg oddechowych jakimś 
przedmiotem (udławienie się),
- zachłyśnięcie się treścią obcą (krew, 
wymiociny).

Zachłyśnięcie - obraz sekcyjny:

- obca treść w drogach oddechowych - o 
przyżyciowości zachłyśnięcia się (a nie o 
przelaniu pośmiertnym) świadczy jej 
obecność w oskrzelach poniżej 
rozwidlenia tchawicy,
- rozedma płuc,
- wybroczyny w skórze twarzy i 
spojówkach.

Brak tlenu.

- przebywanie w ciasnych 
pomieszczeniach ze zużyciem tlenu,
- założenie na głowę worka plastikowego,
- przebywanie w atmosferze dwutlenku 
węgla lub metanu,

Toksyczne porażenie czynności 

oddechowych przy zatruciu 

strychniną.

Uwaga – do porażenia czynności 
oddechowych może dojść na tle 
chorobowym (np. miastenia gravis). 
Może dojść do uduszenia, ale nie 
gwałtownego.

Działanie energii elektrycznej:

1. Porażenie prądem:
Działanie na ludzki organizm zależy od 
fizycznej charakterystyki  tj.:
- napięcia prądu,
- natężenia,
- częstotliwości.
Największe znaczenie ma natężenie prądu i 
czas jego działania (niebezpieczny dla życia 
jest już prąd o natężeniu 50 mA działający 
dłużej niż 1 sek).

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:
efekt szkodliwego działania prądu zależy 
od:
- indywidualnej wrażliwości człowieka,
- stanu zdrowia,
- stanu emocjonalnego,
- tolerancji zawodowej,
- oporu tkanek.

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:

Aby doszło do rażenia prądem, ciało ludzkie musi stać 

się niejako ogniwem obwodu elektrycznego – np. 
dotknięcie bosymi stopami przewodu 
elektrycznego przez człowieka stojącego na ziemi 
w przemoczonym ubraniu lub zetknięcie się z 
dwoma przewodami, wykazującymi różnicę 
potencjałów.

Rażenie krokowe (zdarza się na budowach): gdy 

człowiek zbliża się  do leżącego, zerwanego 
przewodu wysokiego napięcia, różnica 
potencjałów między przesuniętymi w stosunku do 
siebie stopami może wynieść wiele tysięcy woltow, 
co wystarcza do pokonania oporu izolacyjnego 
obuwia i powoduje śmiertelne porażenie prądem.

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:
Działanie prądu na organizm ludzki:
 - miejscowe,
 - ogólne tj. efekt cieplny i efekt 

biologiczny,

Działanie miejscowe polega na wytworzeniu się 

dużej ilości ciepła w miejscu zetknięcia 
przewodnika ze skórą – ilość ciepła jest wprost 
proporcjonalna do natężenia prądu, czasu jego 
działania i oporu skóry. Jest to ciepło Joule’a, 
temperatura przekraczać może nawet 1000 st. 
C. Jest tym większa, im mniejsza jest 
powierzchnia zetknięcia przewodnika z ciałem.

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:

Ślad działania miejscowego prądu to znamię 

prądu. Może mieć różny wygląd. Typowy - to 
ograniczone zgrubienie naskórka o 
wzmożonej, skórzastej konsystencji i 
zabarwieniu biało-szarawym lub żółtawym. 
Kształt jest owalny lub okrągły, czasem z 
odbicie kształtu przewodnika. Naskórek w 
obrębie znamienia może lekko odstawać od 
skóry właściwej, a centrum znamienia jest 
zapadnięte w postaci „pępka”. Brak jest 
odczynu zapalnego. Przestrzeń między 
naskórkiem a skórą właściwą nie jest 
wypełniona płynem wysiękowym (w 
odróżnieniu od pęcherza oparzeniowego). 

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie 

prądem:

W obrębie znamienia 

prądu stwierdza się 
niekiedy na skórze 
inkrustację 
metalem, związaną 
z przenikaniem 
jonów metalu z 
przewodnika w głąb 
skóry. Znamię może 
np. przybrać 
zabarwienie zielono-
niebieskawe pod 
wpływem jonów 
miedzi.

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:
Obraz mikroskopowy znamienia prądu: 

spłaszczenie i ścieńczenie naskórka, 
czasem jego odwarstwienie lub 
wytworzenie szczelinowatych 
przestrzeni, głównie w warstwie 
kolczystej skóry. Komórki warstwy 
rozrodczej i ich jądra są wydłużone 
prostopadle do powierzchni skóry i 
ułożone miotełkowato. Tkanka 
podskórna podścieliskowa bywa 
zhomogenizowana.

Uwaga – obraz mikroskopowy jest 

charakterystyczny, jednoznaczny. 

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:
Typowe znamiona spotyka się najczęściej 

na dłoniowej powierzchni rąk lub 
podeszwowej powierzchni stóp. Znamię 
prądu jest niebolesne, goi się długo, 
zwykle bez powikłań ropnych. Jest to 
utrwalona zmiana skórna, może być 
nawet widoczna na zwłokach 
rozłożonych gnilnie.

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:
Przy działaniu prądu wysokiego napięcia 

powstają obrażenia przypominające 
rany rąbane, ze zwęgleniem okolicznych 
tkanek miękkich, amputacje kończyn, 
zwęglenie całego ciała.

Działając na kość prąd taki może 

doprowadzić do stopienia się jej 
składników nieorganicznych i 
wytworzenia się tzw. „pereł kostnych” w 
postaci różnej wielkości kolistych i 
owalnych, zbitych tworów, leżących 
wśród oparzonych i zwęglonych tkanek.

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:

Działanie ogólne energii elektrycznej:
- zmiany w mikrostrukturze komórek narządów 

wewnętrznych z zaburzeniem zdolności 
przewodzenia bodźców oraz zdolności 
polaryzowania się cząstek organicznych. 
Działanie prądu na płyny tkankowe 
doprowadza do swoistego szoku 
elektrolitowego, wskutek nie fizjologicznego 
przesunięcia jonów z następowym 
zaburzeniem  równowagi bioelektrycznej. 
Zjawisko to jest biologicznym efektem 
działania prądu. 

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:

Działanie ogólne energii elektrycznej:
- śmierć zależy od efektu biologicznego, jest to 

zatem śmierć czynnościowa.

Przepływ prądu poraża bowiem aparat 

bodźcotwórczy serca, co prowadzi do 
migotania komór lub nagłego zatrzymania 
akcji serca. Porażenie ośrodków 
wegetatywnych w mózgu może spowodować 
ustanie akcji oddechowej.

Są to: sercowy i mózgowy mechanizm śmierci. 

Działanie energii elektrycznej 

1. Porażenie prądem:
Obraz sekcyjny:
oględziny zewnętrzne: wyjątkowe 

zróżnicowanie, od  braku jakichkolwiek 
zmian, poprzez mniej lub bardziej 
typowe znamiona prądu i rozległe 
uszkodzenia ciała, do całkowitego 
zwęglenia zwłok,

oględziny wewnętrzne: obraz 

niecharakterystyczny, cechy śmierci 
nagłej tj. płynna krew, obfitość plam 
opadowych.  

Działanie energii elektrycznej 

Przyczyny rażenia 

prądem:

- najczęściej 

nieszczęśliwy 
wypadek,

- rzadko 

samobójstwa,

- masturbacje przy 

użyciu  prądu.

Działanie energii elektrycznej 

Rażenie piorunem: także działanie prądu 

elektrycznego o ogromnej energii, 
napięciu rzędu milionów woltów i 
natężeniu sięgającym setek tysięcy 
amperów. Prowadzi do śmierci nie tylko 
przy bezpośrednim rażeniu, ale także 
przy działaniu z pewnej odległości.

Działanie energii elektrycznej 

Ślady działania pioruna:
Wysoka temperatura może pozostawić na 

odzieży i ciele mniej lub bardziej 
widoczne ślady – osmalenie, stopienie 
przedmiotów metalowych, oparzenia 
ciała aż do zwęglenia.

Na ciele spotkać można tzw. „figury 

piorunowe” w postaci drzewkowato 
ułożonych pasm koloru brunatnego, 
sinawo-czerwonawego lub czerwonego, 
ustępujących po uciśnięciu.

Może być brak jakichkolwiek śladów, gdyż 

rażenie piorunem jest śmiercią 
czynnościową.

Działanie wysokiej temperatury

Działanie miejscowe – oparzenie wskutek 

działania płomienia i rozgrzanego 
obiektu 

Stopnie oparzenia:
1. Krótkotrwała ekspozycja na działanie 

miernie rozgrzanego obiektu: 
zaczerwienienie skóry z niewielkim 
obrzękiem. Zmiana ta goi się bez 
pozostawienia śladu, względnie 
pozostawia brunatnawe przebarwienie 
skóry.

Działanie wysokiej temperatury

Działanie miejscowe – oparzenie wskutek 

działania płomienia i rozgrzanego obiektu 

Stopnie oparzenia:
2.    Działanie wyższej temperatury lub 

przedłużony okres ekspozycji: zniszczenie 
naskórka i powierzchownych warstw skóry, z 
wytworzeniem się pęcherzy wypełnionych 
płynem surowiczym o wysokiej zawartości 
białka. Pęcherze łatwo ulegają ropnym 
zapaleniom, ustrój oparzonego traci znaczne 
ilości płynów i białka z powodu sączenia 
surowicy z obnażonych powierzchni. Gojenie 
następuje przez ziarninowanie, z 
pozostawieniem blizn.

Działanie wysokiej temperatury

Działanie miejscowe – oparzenie wskutek 

działania płomienia i rozgrzanego obiektu 

Stopnie oparzenia:
3.    Działanie temperatury przekraczającej 100 st. 

C. - powstaje głęboka martwica skóry i 
zakrzepy w naczyniach żylnych, także poza 
obszarem oparzenia. Zmiany goją się 
przewlekle, z pozostawieniem blizn, nieraz 
blizn keloidowych.

4.    Bezpośrednie działanie płomienia na ciało: 

dochodzi do zwęglenia ciała. 

Działanie wysokiej temperatury

Stopień zagrożenia życia zależy od rozległości i 

stopnia oparzenia. Wrażliwe są szczególnie 
dzieci.

- oparzenie 2 stopnia 10% powierzchni ciała u 

dzieci stwarza realne zagrożenie dla ich życia,

- oparzenie 50 % powierzchni ciała u dorosłych 

powoduje wysoką śmiertelność, przy 75 % 
szanse uratowania życia są nikłe. 

Działanie wysokiej temperatury

Do oparzenia dochodzi wskutek działania 

płomienia, rozgrzanego obiektu, stężonych 
kwasów i zasad (oparzenie chemiczne), energii 
elektrycznej i promienistej, gorących płynów i 
pary.

W rozległych oparzeniach dochodzi do zgonów 

wczesnych i późnych.

    - wczesne spowodowane są wstrząsem 

hypowolemicznym,
- późne spowodowane są wtórnymi 
powikłaniami, prowadzącymi do niewydolności 
wielonarządowej (zwłaszcza nerek i wątroby). 

Działanie wysokiej temperatury

Zwęglenie ciała – zwłoki znalezione w pogorzelisku.
Ustalenie przyżyciowości działania płomienia, a zatem 

działania płomienia jako przyczyny zgonu opiera się na:

-

wykazaniu obecności hemoglobiny tlenkowęglowej we 
krwi w ilości co najmniej kilkunastu %, co dowodzi, że 
ofiara oddychała w atmosferze zawierającej tlenek 
węgla. Badaniu poddaje się krew z żył głębokich, 
tlenek węgla dyfunduje bowiem przez skórę także w 
zwłokach.

-

obecności w drogach oddechowych drobin sadzy i 
nadpalonych materiałów, unoszących się podczas 
pożaru w powietrzu,

-

obecności wokół oczu jasnych smug niezwęglonej skóry 
- spowodowane jest to odruchowym zaciśnięciem oczu 
przez człowieka żywego.

-

oparzeniu śluzówek jamy ustnej i górnych dróg 
oddechowych.

Działanie wysokiej temperatury

Pośmiertne zmiany urazowe:
-

linijne pęknięcia skóry, przypominające rany cięte lub 
rąbane. Powstają wskutek tego, ze działanie wysokiej 
temperatury powoduje kurczenie się (później 
zwęglenie) skóry, która wskutek tego pęka, często w 
okolicy stawów,

-

linijne pęknięcia kości: wskutek płomienia kości szybko 
wysychają, kurczą się i kruszą na drobne fragmenty, 
przy czym może dojść do powstania licznych pęknięć, 
zwłaszcza w obrębie kości płaskich,

-

rzekomy krwiak nadtwardówkowy: wskutek działania 
płomienia na głowę dochodzi do kurczenia się tkanek 
miękkich i przemieszczania się płynów, głównie krwi. 
To może powodować gromadzenie się krwi w 
przestrzeni pomiędzy kością a opona twardą. Krwiak 
taki zawiera domieszki tłuszczu i ma wygląd tłustej, 
malinowo-czerwonej galarety.

Działanie wysokiej temperatury

Uwagi dodatkowe:

Badanie płuc na obecność zatorów tłuszczowych 

może być pomocne w ustalenie przyżyciowości 
uszkodzeń kości.

W następstwie działania wysokiej temperatury i 

płomienia następuje silne, pośmiertne 
skurczenie się mięśni szkieletowych. W 
większym stopniu dotyczy to zginaczy (mają 
większą masę od prostowników), co prowadzi 
do typowego ułożenia spalonych zwłok w 
pozycji kolankowo-łokciowej (tzw. „pozycja 
bokserska”).

Działanie wysokiej temperatury

Ogólne działanie wysokiej temperatury: 

przegrzanie.

Dochodzi do niego wskutek:
-

przebywania w podwyższonej temperaturze 
otoczenia,

-

słabego przewietrzania pomieszczenia,

-

nadmiernej ilości ciepłej odzieży,

-

niedoboru podaży płynów z deficytem 
składników mineralnych.

Działanie wysokiej temperatury

Przegrzaniu ulegają:
-

nadmiernie ubrane i okryte niemowlęta, 
trzymane w ciepłych i źle przewietrzanych 
pomieszczeniach,

-

robotnicy pracujący w wysokich 
temperaturach, przy niedostatecznej podaży 
płynów (huty, kopalnie),

-

żołnierze podczas ćwiczeń w pełnym 
rynsztunku,

-

wysoka temperatura otoczenia (upał) i 
obniżone ciśnienie atmosferyczne (okluzja).

Działanie wysokiej temperatury

Wyniki sekcji:
Oględziny zwłok w krótki czas po śmierci mogą 

wykazać:

-

podwyższoną ciepłotę ciała, zawilgocenie 
skóry i odzieży,

-

przy nadmiernym nasłonecznieniu zmiany 
skórne na odsłoniętych częściach ciała,

-

cechy śmierci nagłej (płynną krew, 
przekrwienie narządów wewnętrznych, obfite 
plamy opadowe, wybroczyny krwawe 
posurowicówkowe),

Uwaga: Jest to śmierć czynnościowa, wyjątkowo 

można stwierdzić w badaniu 
histopatologicznym martwicę kłębuszków 
nerkowych, jako objaw ostrej niewydolności 
nerek, np. u w/w żołnierzy.

Działanie 

niskiej 

temperatury 

otoczenia

Dolna granica temperatury ciała człowieka waha 

się od 22 do 24 st. C.

Ekspozycja człowieka na niska temperaturę ciała 

(około 0 st. C. lub poniżej, ale także kilka 
stopni powyżej), doprowadza do zmian:



miejscowych - czyli odmrożeń,



ogólnych - czyli zamarznięcia lub śmierci z 
wychłodzenia. 

Działanie 

niskiej 

temperatury 

otoczenia

Zmiany miejscowe – trzy stopnie odmrożenia:
-

zaczerwienienie skóry z obrzękiem; goją się 
bez trwałych skutków lub z pozostawieniem 
sinawych przebarwień, silnie swędzących w 
cieple,

-

obrzęki i pęcherze naskórkowe - goją się jak 
wyżej,

-

martwica tkanek aż do autoamputacji 
obwodowych części palców, koniuszka nosa, 
uszu itp. 

Działanie 

niskiej 

temperatury 

otoczenia

Działanie ogólne niskiej temperatury – 

zamarznięcie:

Mechanizmy obronne:
-

skurcz naczyń krwionośnych skóry,

-

przesunięcie wody z łożyska naczyniowego do 
komórek,

-

wzrost procesów metabolicznych, w postaci 
wzmożenia napięcia mięśniowego oraz drżeń 
włókienkowych (dreszcze).

Przekroczenie granicy wydolności powyższych 

mechanizmów obronnych prowadzi do śmierci.

Działanie 

niskiej 

temperatury 

otoczenia

Ofiary zamarznięcia:
-

osoby w starszym wieku, wyniszczone 
chorobą,

-

małe dzieci, zwłaszcza noworodki - z 
niedostatecznie wykształconym ośrodkiem 
termoregulacji w mózgu,

-

osoby znajdujące się w zimnej wodzie,

-

osobnicy nietrzeźwi, u których rozszerzenie 
naczyń krwionośnych skórnych, wywołane 
działaniem alkoholu, prowadzi do szybkiej 
utraty ciepła,

-

osoby zatrute lekami obniżającymi 
temperaturę ciała (jak np. barbiturany, 
Dolargan).

Działanie 

niskiej 

temperatury 

otoczenia

Wyniki sekcji zwłok w zasadzie ujemne – śmierć 

czynnościowa.

Można stwierdzić:
-

histochemicznie - znaczne obniżenie 
zawartości glikogenu w komórkach miąższu 
wątroby,

-

obecność tzw. plamek Wiszniewskiego w 
błonie śluzowej żołądka i dwunastnicy. Są to 
drobne ogniska martwicy (owrzodzenia), 
wtórnie nacieczone krwią, powstałe wskutek 
długotrwałego skurczu naczyń włosowatych 
błony śluzowej.

Zawsze należy wykluczyć inną przyczynę śmierci.

Rozkawałkowanie człowieka 

Rozkawałkowanie może mieć charakter:
-

przyżyciowy (ofensywny), 

-

pośmiertny (defensywny).

 
Rozkawałkowanie przyżyciowe: 
-

zbrodnicze (najczęściej dekapitacja),

-

wynik nieszczęśliwego wypadku (pojazdy 
szynowe, maszyny w ruchu, śruby okrętów i 
barek) .

Ustalanie 

tożsamości 

zwłok 

nieznanych i kośćca 

Rozpoznanie zwłok opiera się na:
-

dowodach pozamedycznych 
(daktyloskopia, odzież, przedmioty),

-

dowodach medycznych: identyfikacją 
zajmują się medycy sądowi i 
antropolodzy.

Ustalanie 

tożsamości 

zwłok 

nieznanych i kośćca 

Dowody medyczne:
-

oględziny zewnętrzne,

-

oględziny wewnętrzne,

-

czynności identyfikacyjne,

-

badania laboratoryjne.

Ustalanie 

tożsamości 

zwłok 

nieznanych i kośćca 

Oględziny zewnętrzne zwłok, w zależności od 

stanu zwłok (stopnia rozkładu gnilnego) 
pozwalają na ustalenie:

-

płci, wzrostu, wagi ciała,

-

owłosienie głowy,

-

rozmiaru obuwia,

-

koloru tęczówek,

-

cech twarzy, rąk, stóp, budowy ciała, co 
powinno być zarejestrowane na zdjęciach lub 
filmie,

-

znaki szczególne (znamiona, blizny, 
zniekształcenia),

-

uzębienie (w Polsce bardzo rzadko ludzie leczą 
się u jednego stomatologa i posiadają kartę 
stomatologiczną).

 

Ustalanie 

tożsamości 

zwłok 

nieznanych i kośćca 

Oględziny wewnętrzne czyli sekcja zwłok 

pozwala na ustalenie stanu zdrowia tj. 
schorzeń narządów wewnętrznych, 
przebytych operacji, zmian 
pourazowych, np. wygojonych złamań 
kości. 

Ustalanie 

tożsamości 

zwłok 

nieznanych i kośćca 

Czynności identyfikacyjne:

-

ustalenie wieku na podstawie wyglądu, stanu 
uzębienia, zachowania się szwów kostnych 
czaszki, wielkości jamy szpikowej w nasadzie 
bliższej kości ramieninej, obecności miażdżycy 
naczyń,

-

ustalanie płci w przypadkach: zwłok rozłożonych 
gnilnie lub kośćca, na podstawie kształtu 
czaszki, budowy miednicy, cech kości długich, 
badania cytologicznego – ciałka Barra,

-

wzrostu, w przypadkach jak wyżej, na podstawie 
pomiarów kości długich i zastosowania 
odpowiednich współczynników 
przeliczeniowych,

-

superprojekcja i metoda Gerasimowa - do 
odtworzenia wyglądu twarzy.

Ustalanie 

tożsamości 

zwłok 

nieznanych i kośćca 

Badania laboratoryjne – obecnie badanie 

DNA w cebulkach włosów, gonadach, 
krwi lub innej, nawet twardej tkance. 
Materiałem porównawczym może być 
domniemana rodzina lub materiał 
biologiczny zabezpieczony w mieszkaniu 
zaginionej, a typowanej do identyfikacji 
osoby.

Rozpoznanie płci w oparciu o badanie DNA.

Ustalanie 

tożsamości 

zwłok 

nieznanych i kośćca 

Identyfikacja zwłok rozkawałkowanych:
Należy odpowiedzieć na pytania:
-

jak długo od śmierci i w jakich warunkach 
pozostawały poszczególne fragmenty ciała,

-

czy poszczególne fragmenty należą do tego 
samego osobnika (dopasowanie anatomiczne, 
zgodność serologiczna - teraz DNA),

-

czy  poszczególne części ciała należą do 
osobnika tej samej płci,

-

jaki wzrost i wagę ciała miała ofiara,

-

poza tym wszelkie inne, powyżej opisane 
badania identyfikacyjne.

Wstrząs

Rozpoznanie wstrząsu jest rozpoznaniem 

klinicznym, tylko wyjątkowo rzadko takie 
rozpoznanie można postawić jako rozpoznanie 
sekcyjne.

Rodzaje wstrząsów:
-

hipowolemiczny, 

-

septyczny, 

-

urazowy, 

-

uczuleniowy.

Wstrząs

Obraz sekcyjny przy klinicznym rozpoznaniu 

wstrząsu:

-

wstrząs hypowolemiczny: źródło krwawienia, 
objawy wykrwawienia lub rozległe oparzenie ciała,

-

wstrząs septyczny: ogniska zapalenia w narządach 
wewnętrznych, przy wstrząsie toksycznym sekcja 
ujemna,

-

wstrząs urazowy: liczne uszkodzenia ciała, które 
nie tłumaczą przyczyny śmierci, połączone z 
obrazem histopatologicznym tzw. nerki i wątroby 
wstrząsowej. W takim przypadku możemy przyjąć 
jako przyczynę zgonu wstrząs urazowy,

-

wstrząs uczuleniowy.

Uwaga: o ile objawy wstrząsu trwają dostatecznie 

długo, sekcyjnie w badaniu histopatologicznym 
można rozpoznać objawy DIC  (zespołu 
wykrzepiania wewnątrznaczyniowego).

 

SĄDOWO-LEKARSKA 

SEKCJA ZWŁOK 

LUDZKICH

SĄDOWO LEKARSKA SEKCJA ZWŁOK

PODSTAWY PRAWNE  
KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO

 

art. 209. § 1. Jeżeli 

zachodzi 

podejrzenie 

przestępnego 

spowodowania 

śmierci, 

przeprowadza się oględziny i otwarcie zwłok.
§ 2. Oględzin  zwłok  dokonuje  prokurator,  a  w 
postępowaniu  sądowym  sąd,  z  udziałem 
biegłego  lekarza,  w  miarę  możności  z  zakresu 
medycyny 

sądowej. 

W 

wypadkach 

nie 

cierpiących  zwłoki  oględzin  dokonuje  Policja  z 
obowiązkiem 

niezwłocznego 

powiadomienia 

prokuratora.

SĄDOWO LEKARSKA SEKCJA ZWŁOK

PODSTAWY PRAWNE
KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO

art. 209. c.d.  § 3. Oględzin  zwłok  dokonuje  się  na 

miejscu  ich  znalezienia.  Do  czasu  przybycia 

biegłego oraz prokuratora lub sądu przemieszczać 

lub  poruszać  zwłoki  można  tylko  w  razie 

konieczności.
§ 4. Otwarcia  zwłok  dokonuje  biegły  w  obecności 

prokuratora  albo  sądu.  W  postępowaniu  przed 

sądem  przepisy  art.  396  §  1  i  4  stosuje  się 

odpowiednio.
§ 5. Do  obecności  przy  oględzinach  i  otwarciu 

zwłok  można,  w  razie  potrzeby,  oprócz  biegłego, 

wezwać  lekarza,  który  ostatnio  udzielił  pomocy 

zmarłemu.  Z  oględzin  i  otwarcia  zwłok  biegły 

sporządza opinię z zachowaniem wymagań art. 200 

§ 2.

SĄDOWO LEKARSKA SEKCJA ZWŁOK
PODSTAWY PRAWNE:
                Rozporządzenie  Ministra  Sprawiedliwości  i 

Ministra  Spraw  Wewnętrznych  z  dnia  15  lipca 
1929  r.  o  wykonywaniu  oględzin  sądowo  - 
lekarskich zwłok ludzkich.

§  1.  Oględziny  sądowo  lekarskie  zwłok  ludzkich 

mają  na  celu  wyjaśnić  według  zasad  wiedzy 
rodzaj i  przyczynę  zgonu w wypadkach, gdy 
istnieje 

pewność 

lub 

gdy 

zachodzi 

podejrzenie,  że  przyczyną  zgony  było 
przestępstwo w szczególności  zaś:

a. jeżeli  przyczyną  zgonu  był  uraz  zewnętrzny, 

otrucie  przez  działanie  wewnętrzne  lub 
zewnętrzne 

jakiejś 

substancji 

trującej, 

wstrząs  wszelkiego rodzaju itp.

SĄDOWO LEKARSKA SEKCJA ZWŁOK

PODSTAWY PRAWNE:

                Rozporządzenie  Ministra  Sprawiedliwości  i 

Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 lipca 1929 
r. jw.:

§  1.  c.d.    b.  w  razie  śmierci  człowieka  z  powodu 

błędu  lekarskiego  lub  śmierci  człowieka 
leczonego 

przez 

osobę 

niepowołana, 

w 

wypadkach śmierci w związku z poronieniem,

c.        w  razie  śmierci  nagłej  wśród  podejrzanych 

okoliczności,

d.  gdy  znaleziono  zwłoki  osoby  nieznanej  wśród 

podejrzanych  okoliczności,  w  szczególności 
zwłoki noworodka,

e.    we  wszystkich  innych  przypadkach  gdy  władza 

wymiaru sprawiedliwości tego zażąda.

CEL SEKCJI – USTALENIE :

 czasu śmierci,
 przyczyny śmierci,
 rodzaju obrażeń z określeniem narzędzi 
od których powstały,
 charakteru obrażeń i okoliczności w 
jakich mogły powstać,
 udzielnie odpowiedzi na konkretne 
pytania prokuratury.

SEKCJA ZWŁOK ADMINISTRACYJNA

PODSTAWY PRAWNE
Ustawa o zawodzie lekarza  (Dz. U. 21, poz.201, 2002 r.)

Art. 43. 1. Lekarz  może  stwierdzić  zgon  na 
podstawie  osobiście  wykonanych  badań  i 
ustaleń, z zastrzeżeniem sytuacji określonych w 
odrębnych przepisach.
2. W  uzasadnionych  przypadkach  lekarz  może 
uzależnić 

wystawienie 

karty 

zgonu 

od 

przeprowadzenia sekcji zwłok.
3. Lekarz  może  wystawić  kartę  zgonu  na 
podstawie dokumentacji badania pośmiertnego, 
przeprowadzonego  osobiście  przez  innego 
lekarza lub inną uprawnioną osobę.

 

EKSHUMACJA

PODSTAWY PRAWNE
KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO

Art. 210. W  celu  dokonania  oględzin  lub 
otwarcia  zwłok  prokurator  albo  sąd  może 
zarządzić wyjęcie zwłok z grobu.

EKSHUMACJA

PODSTAWY PRAWNE
Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu 
zmarłych. (Dz. U. 113, poz. 985, 2002 r.)

Art. 15. 1. Ekshumacja  zwłok  i  szczątków  może 
być dokonana:

1) na umotywowaną prośbę osób 
uprawnionych do pochowania zwłok za 
zezwoleniem właściwego inspektora 
sanitarnego,
2) na zarządzenie prokuratora lub sądu,
3) na podstawie decyzji właściwego 
inspektora sanitarnego w razie zajęcia 
terenu cmentarza na inny cel.

EKSHUMACJA

PODSTAWY PRAWNE
Rozporządzenie  Ministra  Zdrowia  z  dnia  7.12.2001  r  w 
sprawie  postępowania  ze  zwłokami  i  szczątkami  ludzkimi. 
(Dz. U. 153, poz. 1782, 2001 r.):

§ 12. 1. Ekshumacja zwłok i szczątków jest 
dopuszczalna w okresie od 16 października do 15 
kwietnia, z zastrzeżeniem ust. 2 pkt 2; 
przeprowadza się ją we wczesnych godzinach 
rannych.
2. O zamierzonej ekshumacji należy zawiadomić 
właściwego powiatowego lub portowego 
inspektora sanitarnego, który:

1) wykonuje nadzór nad ekshumacją oraz
2) może dopuścić wykonanie ekshumacji w 

innym czasie niż określony w ust. 1, przy 
zachowaniu ustalonych przez niego środków 
ostrożności.

Przebieg  sekcji:

oględziny odzieży,
oględziny zewnętrzne zwłok,
oględziny wewnętrzne zwłok,

 

otwarcie jamy czaszkowej,

otwarcie jam opłucnowych,
otwarcie jamy brzusznej.

Dodatkowe techniki sekcyjne:

otwarcie uszu wewnętrznych,
otwarcie kręgosłupa,
preparowanie naczyń krwionośnych,
skrwawienie narządów szyi.

Zabezpieczenie 

materiałów 

biologicznych 

do 

badań 

dodatkowych:

  pobieranie  narządów  do  badań 
toksykologicznych,
 pobieranie materiałów do badań    
bakteriologicznych,
 pobieranie materiału do badań na 
zawartość alkoholu,
 pobieranie materiału do badań 
histopatologicznych,
 zabezpieczenie materiału do badań 
identyfikacyjnych.

Sekcja zwłok płodu i noworodka 
– specyficzna technika sekcyjna 
– ustalenie:



Czy są to zwłoki płodu czy noworodka ?

Czy noworodek urodził się żywy ?
Jak długo żył ?
Czy był dojrzały ?
Co było przyczyną śmierci ?
Czy 

po 

porodzie 

udzielono 

mu 

prawidłowej pomocy ?

Sekcja zwłok płodu i noworodka 
– próby życiowe:

próba życiowa płucna,
próba życiowa żołądkowo-jelitowa.

Sekcja zwłok płodu i noworodka 
– próby życiowe :

próba 

życiowa 

płucna

Sekcja zwłok płodu i noworodka 
– próby życiowe :

próba 

życiowa 

jelitowa

Protokół 

sądowo-lekarskiej 

sekcji zwłok

część formalna,
część opisowa,
opinia sądowo-lekarska,

Opinia  sądowo-lekarskiej  sekcji 
zwłok zawiera:

I. Stwierdzone zmiany:

1. urazowe
2. chorobowe
3.  charakterystyczne  dla  doznanego 
rodzaju    śmierci
4.  stan  zwłok  przy  znamionach 
rozkładu
5. cechy śmierci nagłej lub powolnej
6. 

cechy 

ostrej 

niewydolności 

krążeniowo -    oddechowej

Opinia  sądowo-lekarskiej  sekcji 
zwłok zawiera:

II.    Wyniki badań dodatkowych.
III. 

Przyczyna 

zgonu 

wyjściowa, 

zasadnicza i ostateczna.

IV.  Interpretacja  zmian  urazowych  – 

rodzaj 

narzędzia, 

które 

je 

spowodowało 

i 

domniemanie 

okoliczności.

DZIECIOBÓJSTWO

1. Występek dzieciobójstwa to realizacja art. 149 

k.k.

Art. 149 k.k.:  Matka, która zabija dziecko w okresie 

porodu pod wpływem jego przebiegu podlega 
karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 
5.

Dzieciobójstwo jest zatem uprzywilejowaną formą 

pozbawienia życia, ze ścisłym określeniem ofiary 
i sprawcy. Uprzywilejowanie polega na 
zagrożeniu sprawcy znacznie niższą karą, niż dla 
sprawcy zwykłej zbrodni zabójstwa.

DZIECIOBÓJSTWO

Wyżej zacytowane brzmienie artykułu kodeksu 

karnego, dotyczące dzieciobójstwa, 
wprowadzone zostało do kodeksu karnego 
obowiązującego od 1932 r. i powtórzone 
przy nowelizacji kodeksu w l969 r. 

W l994 roku Komisja ds. Reformy Prawa 

Karnego przedstawiła projekt nowego 
kodeksu karnego. Kodyfikatorzy 
przedstawili w nim propozycję zmiany, 
wręcz rewolucyjnej, w brzmieniu tego 
artykułu.

DZIECIOBÓJSTWO

Treść propozycji: „Matka, która zabija noworodka 

pod wpływem silnego przeżycia związanego z 
przebiegiem porodu, znacznym zniekształceniem 
dziecka lub ze szczególnie trudną sytuacją 
osobistą, podlega karze pozbawienia wolności od 
3 miesięcy do lat 5.”

W uzasadnieniu tej wersji artykułu kodyfikatorzy 

podali między innymi: „Dzieciobójstwo było w 
k.k. z 1932 r. typem zabójstwa, którego 
uprzywilejowanie zależało od dwóch 
okoliczności, tj. wpływu porodu oraz okresu 
porodu. Sądy z reguły nie ustalały przesłanki 
wpływu porodu, ograniczając się do ustalenia 
okresu porodu, mimo, że wskazuje ona na 
podstawę uprzywilejowania tj. zmniejszoną winę, 
co – z natury rzeczy – musi być związane z 
porodem.”

DZIECIOBÓJSTWO

Ale nie okres porodu decyduje o zmniejszonej winie. 

Aby tej wadliwej praktyce postawić tamę, 
zrezygnowano ze znamienia okres porodu, ale 
wprowadzono znamię ograniczające „zabija 
noworodka”, natomiast wyeksponowano „silne 
przeżycie rodzącej”. Określono też przesłanki, 
które mogą takie przeżycie wywołać tj. przebieg 
porodu, którego kryminogennej roli nie da się 
wykluczyć, znaczne zniekształcenie noworodka, 
oraz uleganie naciskom nietypowej sytuacji 
społecznej, którym kobietom z niektórych 
kręgów społecznych jest trudno się oprzeć, 
zwłaszcza w okresie porodu. Wyraża to zwrot 
„związanego ze szczególnie trudna sytuacją 
osobistą”.

DZIECIOBÓJSTWO

W  komisji kodyfikacyjnej nie było specjalisty 

medycyny sądowej, a konsultacje z lekarzami – jak 
to wynikało z przekazów ustnych członków komisji 
– przeprowadzane były doraźnie w razie potrzeby. 
Treść omawianego artykułu i wielu innych 
świadczy jednak o tym, że konsultacji takich nie 
było, lub że przeprowadzano je z lekarzami nie 
mającymi jakiegokolwiek doświadczenia  w 
orzecznictwie sądowo – lekarskim. Świadczy o tym 
choćby treść wyżej cytowanego uzasadnienia – 
przypisywanie porodowi kryminogennej roli oraz 
pogląd, że dzieciobójstwa dopuszczają się „kobiety 
z pewnych kręgów”. Gdyby przebieg porodu był 
kryminogenny i to działający jednokierunkowo tj. 
powodujący działanie matki przeciwko 
nowonarodzonemu swojemu dziecku, zdarzeń 
takich winno być więcej i zdarzać się winny nawet 
w placówkach szpitalnych, a nie tylko przy 
porodzie potajemnym.

DZIECIOBÓJSTWO

Co do „kobiet z pewnych kręgów” trudno 

zgadnąć jakie kręgi kodyfikatorzy mieli na 
myśli, ale okazali całkowita nieznajomość 
faktów co do sprawczyń dzieciobójstw. Są 
nimi kobiety z bardzo różnych kręgów 
społecznych, nawet z tzw. dobrych rodzin 
(np. córka prokuratora), uczennice, 
studentki (nawet prawa), gospodynie 
domowe, ale także dziewczyny z tzw. 
patologicznych rodzin.

DZIECIOBÓJSTWO

Treści nowego brzmienia artykułu nie skonsultowano 

zatem z medykami sądowymi i w kodeksie karnym, 
który wszedł w życie w 1997 r. ukazał się art. 149 o 
treści takiej jaka została przedstawiona w 
projekcie kodeksu. Prof. A. Zoll komentując ten 
artykuł podał: „Zamiarem twórców kodeksu nie 
była liberalizacja (...) lecz bardziej realistyczne 
ujęcie. Przebieg porodu nie jest bowiem z reguły 
czynnikiem, który samodzielnie wyzwala agresję 
matki (...), przyczyna tych przestępstw tkwi nie w 
fizjologii porodu, lecz w sytuacji zewnętrznej 
powstałej w wyniku urodzenia dziecka (...). Pojęcie 
noworodka, w znaczeniu art. 149, należy rozumieć 
inaczej niż w znaczeniu położniczym. Chodzi o 
dziecko bezpośrednio po urodzeniu. W tym sensie 
art. 149 nie wprowadza zmiany (...).” 

DZIECIOBÓJSTWO

Komentarz ten jest merytorycznie sprzeczny z 

wywodami zawartymi w wyżej cytowanym 
uzasadnieniu, nawet poród przestał być 
„zdarzeniem kryminogennym”. Wynika 
jednak z niego, że określenie „noworodek” 
dla lekarz i prawnika nie jest pojęciem 
tożsamym.

Nie można z tym się zgodzić, gdyż w prawie 

winne być stosowane określenia właściwe z 
fachowego punktu widzenia ale także 
jednakowo rozumiane przez ludzi z różnych 
grup zawodowych.

DZIECIOBÓJSTWO

Noworodkiem, według nazewnictwa WHO, jest 

dziecko do 28 dnia  od urodzenia. Decydujące 
znaczenie, dla przyjęcia dzieciobójstwa wg nowego 
brzmienia artykułu, miałby więc czas popełnienia 
tego czynu. A zatem, zabicie noworodka np. w 15, 
20, czy 28 dniu jego życia (oczywiście przy 
zachowaniu innych warunków tego artykułu), 
byłoby uprzywilejowanym dzieciobójstwem 
(występkiem), a dokonanie tego samego czynu w 
29 dniu życia dziecka byłoby już zbrodnią 
zabójstwa. Każda z wymienionych w artykule 
przyczyn czynu mogłaby realizować się oddzielnie, 
co powodowałoby, że dzieciobójstwo mogłoby być 
dokonane w zupełnym oderwaniu od porodu np. 
pod koniec w/w terminu, w związku z upewnieniem 
się matki, iż jest w szczególnie trudnej sytuacji 
osobistej.

DZIECIOBÓJSTWO

Proponowane brzmienie artykułu 

spowodowało jeszcze jedną, bardzo 
poważna dla praktyki sądowo-lekarskiej 
komplikację. Kobieta mogła bowiem urodzić 
dziecko potajemnie i przez pewien czas 
utrzymywać je przy życiu. Potem zabić. 
Gdyby w takim przypadku doszłoby do 
sądowo - lekarskiej sekcji zwłok to, w 
oparciu o jej wyniki, nie byłoby możliwości 
ocenić w sposób jednoznaczny, czy dziecko 
żyło 28 dni czy dłużej, nawet o 1 - 2 
miesiące (brak danych fizycznych dziecka 
bezpośrednio po urodzeniu).

DZIECIOBÓJSTWO

Stworzenie takiej sytuacji prawnej jest 

wyjątkowo sprzeczne z poczuciem 
sprawiedliwości społecznej i jakże 
zadziwiające wobec działań w zakresie 
prawnej ochrony „dziecka poczętego”.

Protesty ustne i w publikacjach medyków 

sądowych co do brzmienia tego artykułu 
spowodowały jego nowelizację po kilku 
miesiącach i artykuł dotyczący 
dzieciobójstwa znów ma brzmienie takie, 
jakie otrzymał w l932 i 1969 r. Obecnie 
zatem sytuacja prawna w tym zakresie 
wydaje się być stabilna.

DZIECIOBÓJSTWO

Na zakończenie aspektów prawnych 

dzieciobójstwa powinnam przedstawić 
osobisty stosunek do tego przestępstwa. 
Zawsze byłam i nadal jestem zdecydowaną 
przeciwniczką traktowania zabicia 
własnego, nowonarodzonego dziecka jako 
przestępstwa uprzywilejowanego i w 
praktyce sądowej karanego bardzo niską, 
idąca w miesiące karą pozbawienia 
wolności, nawet w zawieszeniu. Ten pogląd 
nie jest związany z jakąś ideologią, lecz 
wypływa z długoletniej praktyki medyka 
sądowego.

DZIECIOBÓJSTWO

W oparciu o bardzo wiele konkretnych, 

opiniowanych w Zakładzie Medycyny 
Sądowej spraw, dotyczących 
dzieciobójstwa, nie ma żadnych podstaw 
upatrywania ich przyczyny w przebiegu 
porodu. Kobiety, przyszłe dzieciobójczynie, 
nie pragną dziecka, ich ciąże są 
przypadkowe i nieplanowane, ukrywają je, 
nie przygotowują się do porodu i przyjęcia 
dziecka, rodzą potajemnie, doprowadzają 
do śmierci dziecka i  niejednokrotnie 
pozbywają się jego ciała. Zdarza się, że 
rodzą w mieszkaniach, przy obecności w 
innych pomieszczeniach  domowników i 
czynią to bez jęków i krzyków.

DZIECIOBÓJSTWO

Niewątpliwie ich czyn związany jest z sytuacją 

domową, warunkami środowiskowymi, 
ekonomicznymi, wstydem związanym z 
urodzeniem nieślubnego dziecka, obawą 
przed potępieniem i towarzyskim 
ostracyzmem. Te przyczyny mogą 
niewątpliwie mieć ogromny wpływ na 
psychikę kobiety i potęgować jej 
determinację w dążeniu do zlikwidowania 
problemu rujnującego, w jej odczuciu, jej 
życie. Można je nazwać „trudna sytuacja 
osobistą” i niewątpliwie, o ile już musi być 
w kodeksie karnym taki artykuł, winne być 
uwzględnione w treści tego artykułu.

DZIECIOBÓJSTWO

Moim zdaniem należałoby zmienić końcówkę 

artykułu „wpisując: „... w okresie porodu, pod 
wpływem jego przebiegu i innych okoliczności 
mu towarzyszących”. Zasadniczą zatem rolę w 
popełnieniu tego przestępstwa  odgrywa zatem 
niewątpliwie stan psychiczny kobiety. 
Przestępstwa te spełniają więc warunki 
paragrafu 4 art. 148 kk, dotyczącego 
zabójstwa: „Kto zabija człowieka pod wpływem 
silnego wzburzenia usprawiedliwionego 
okolicznościami, podlega karze wolności od 
roku do lat 10”.  Zagrożenie karą jest tu co 
prawda większe niż w art. 149 kk ale jest to 
także zabójstwo uprzywilejowane i mogłoby 
obejmować także zabicie nowonarodzonego 
dziecka przez własna matkę.

DZIECIOBÓJSTWO

Czynności medyczno - sądowe odgrywają 

zasadniczą rolę w ustalaniu  dowodów na 
dokonanie dzieciobójstwa. Zwłoki noworodków 
podlegają bowiem obligatoryjnie sekcji sądowo 
- lekarskiej, a sekcja taka musi odpowiedzieć 
na pytania:

• czy sekcjonowane zwłoki są zwłokami 

noworodka (obecność pępowiny, mazidła 
płodowego, meszku płodowego, smółki w 
jelitach),

• czy noworodek był dojrzały (odpowiednie 

cechy fizyczne, prawidłowo rozwinięta narządy 
płciowe, paznokcie, jądra kostnienia itp.),

DZIECIOBÓJSTWO

• czy noworodek urodził się żywy, a jeżeli tak 

- jak długo żył (wynik prób życiowych 
płucnej i żołądkowo - jelitowej, wynik 
badania histopatologicznego płuc),

• co było przyczyną śmierci noworodka 

(omówienie poniżej),

• czy po urodzeniu udzielono noworodkowi 

odpowiedniej pomocy (podwiązanie 
pępowiny, obmycie itp.).

DZIECIOBÓJSTWO

Odpowiedź na te pytania uzależniona jest przede 

wszystkim od stanu zwłok tzn. stanu zmian 
rozkładowych.  Niejednokrotnie zwłoki 
znajdowane są w tanie daleko posuniętego 
rozkładu, możliwe jest wówczas np. na 
podstawie pomiaru długości kości długich 
ustalenie długości ciała noworodka, a tym 
samym określenie jego wieku płodowego. 
Niemożliwe jest natomiast ustalenie, czy 
urodził się żywy, jak długo żył i co było 
przyczyną jego śmierci. W takich przypadkach 
ustalenie matki jest zazwyczaj niemożliwe, 
zwłaszcza jeżeli porzuciła ona zwłoki 
noworodka z dala od miejsca zamieszkania.

DZIECIOBÓJSTWO

 Badania DNA stworzyły obecnie możliwości 

jednoznacznego ustalenia matki dziecka, w 
ubiegłych latach musiały być inne, mocne 
dowody na macierzyństwo danej kobiety. 
Zazwyczaj były to zeznania świadków np. 
sąsiadek, podejrzewających ciążę i 
zaniepokojonych „zniknięciem brzucha i 
brakiem dziecka”. W wielu jednak przypadkach 
niewątpliwego ustalenia matki sąsiedzi, a 
nawet członkowie rodziny zeznają, że nie 
zauważyli niczego podejrzanego w wyglądzie 
kobiety.

DZIECIOBÓJSTWO

Rozróżnia się dwie formy dzieciobójstwa: 

czynne i bierne.

Czynne polega na różnego rodzaju działaniu 

matki doprowadzającym do śmierci 
noworodka.

Bierne - na pozostawieniu go bez jakiejkolwiek 

pomocy  tzn. nie zapewnienie mu ciepła, 
pożywienia i utrzymania w czystości.

DZIECIOBÓJSTWO

 

Forma dzieciobójstwa decyduje o przyczynie śmierci 

noworodka. Najczęstszymi przyczynami zgonu w 
dzieciobójstwie czynnym jest uraz mechaniczny albo 
uduszenie gwałtowne. Działanie matek bywa okrutne: 
na sekcji zwłok stwierdza się np. liczne rany kłute, 
poderżnięcia gardła, obrażenia głowy wskutek uderzeń 
o twardą powierzchnię, obrażenia wielonarządowe 
wskutek wyrzucenia z jadącego pociągu itp. Przy 
uduszeniu gwałtownym spotykane są  różne jego formy 
tj. zadzierzgnięcie (uduszenie pętlą), zadławienie (ucisk 
rękami za szyję), zamknięcie otworów oddechowych 
miękkim przedmiotem (wówczas wynik sekcji jest w 
zasadzie ujemny, choć mogą być stwierdzane cechy 
duszenia się) lub wtłoczenie do jamy ustnej i tchawicy 
jakiegoś przedmiotu (korki, tampony). Spotykane jest 
także często uduszenie wskutek umieszczenia 
noworodka w worku foliowym lub owinięcie nim jego 
główki.

DZIECIOBÓJSTWO

Przy dzieciobójstwie biernym wynik sekcji zwłok jest 

ujemny. Można, na podstawie częściowego 
wydalenie smółki z jelit, stwierdzić dłuższe 
przeżycie noworodka, co jest możliwe, gdy 
porzucony on jest w miejscu ciepłym i suchym.

Zdarzają się, i osobiście spotkałam się z tym w 

praktyce, dzieciobójczynie wielokrotne. Są to 
kobiety wielodzietne, które, nie widząc 
możliwości wychowania kolejnego dziecka, 
decydują się na jego zabicie. Do wykrycia tego 
przestępstwa dochodzi zazwyczaj przypadkowo i 
medyk sądowy ma wówczas do czynienia ze 
szczątkami lub w różnym stopniu zmienionymi 
gnilnie ciałami noworodków. Dzieciobójstwo 
zastępuje w takich przypadkach środki 
antykoncepcyjne lub aborcję.

DZIECIOBÓJSTWO

Osobiście uważam, że wyżej opisane czyny 

trudno uznać za dzieciobójstwo, są to 
raczej zabójstwa, bo ich przyczynę trudno 
upatrywać w przebiegu porodu. Przypadki 
takie budzą zazwyczaj zainteresowanie 
mediów, interesujący jest wówczas 
stosunek sąsiadów i znajomych kobiety do 
popełnionego przez nią czynu -  ludzie ci 
wyrażają zrozumienie i współczucie, rzadko 
spotykane jest potępienie.

DZIECIOBÓJSTWO

Medyk sądowy w oparciu o wynik sekcji zwłok jest 

w stanie ocenić, czy do śmierci dziecka doszło w 
„okresie porodu”, aczkolwiek określenia „okres” 
nie należy rozumieć jako ścisłego pojęcia 
położniczego.

Czy do czynu przestępnego doszło „pod wpływem 

przebiegu porodu” ustalają psychiatrzy i do 
rzadkości należy, by taki wpływ wykluczyli. 
Dzieje się tak od lat i mimo licznych 
kontrowersji co do konieczności utrzymania tego 
artykułu, pozostaje on niezmieniony, mimo, 
zdawałoby się dużych i dostępnych dla każdej 
kobiety możliwości uniknięcia niechcianej ciąży.

DZIECIOBÓJSTWO

Na zakończenie zacytuję kilka orzeczeń Sądu 

Najwyższego i Sądów Apelacyjnych dotyczących 
przestępstwa dzieciobójstwa:

- „Występek dzieciobójstwa z art. 149 k.k. polega na 

umyślnym – w określonych okolicznościach – 
pozbawieniu życia noworodka przez jego matkę. 
Zaniedbanie powinności przygotowania 
odpowiednich warunków porodu, skutkujące 
śmiercią noworodka, może wyczerpywać 
znamiona nieumyślnego spowodowania śmierci 
człowieka z art. 152 k.k.”  (wyrok Sądy 
Apelacyjnego w  Krakowie, sygn. II. A. Kr. 
156/92).

DZIECIOBÓJSTWO

- „Dzieciobójstwo (art. 149.k.k.) może być 

popełnione z zamiarem bezpośrednim jak i 
ewentualnym” (wyrok Sądu Apelacyjnego w 
Poznaniu , sygn. II. Akr. 181/92).

- „Okoliczność, czy dziecko urodziło się zdolne do 

życia, nie ma żadnego znaczenia dla 
rozstrzygnięcia kwestii winy oskarżonych z art. 
149 k.k.; decyduje o tym bowiem zamiar, jakim 
kierowały się oskarżone, mianowicie, czy chciały 
one, względnie – co najmniej – czy godziły się  
na śmierć dziecka przez zaniechanie udzielenia 
mu pomocy.” (wyrok S.N. sygn. IV KR 119/75).

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

W razie śmierci człowieka obowiązujące 

przepisy przewidują dokonanie następujących 

czynności:
• stwierdzenie w sposób niewątpliwy zgonu,
• podjęcie decyzji o wykonaniu sekcji zwłok 

bądź jej zaniechaniu,
• wystawienie karty zgonu,
• przygotowanie zwłok do pochówku lub inne 

postępowanie z nimi przed pochówkiem,
• pochówek zwłok,
• ekshumacja.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Przepisy, regulujące sposób dokonywania powyższych 
czynności to:

Ustawa z dnia 31 stycznia l959 r o cmentarzach i chowaniu 
zmarłych (tekst jednolity (Dz.U.2000 r , nr. 23, poz. 295).

Ustawa z dnia 20 czerwca l997 r o zmianie ustawy o zakładach 
opieki zdrowotnej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. 
1997 r, nr. 107, poz.661).

Kodeks Postępowania Karnego z 1997 r.

Ustawa z dnia 5 grudnia l996 r o zawodzie lekarza (Dz. U.1997 r 
poz. 152).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 
03.08.1961 roku w sprawie stwierdzania zgonu i jego przyczyny 
(Dz. U. 1961 r . nr. 39, poz. 202.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r w 
sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz. U. 
2001 r, nr. 153, poz. 1783).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r w 
sprawie wzoru karty zgonu oraz sposobu jej wypełniania (Dz. U. 
2001 r, nr. 153, poz. 1782). 

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Stwierdzenie zgonu:

Zgon człowieka może stwierdzić osobiście 

lekarz, na podstawie „osobiście wykonanych 
badań i ustaleń” (art. 43 ustawy - poz.4). 
Dokonuje tego w razie śmierci chorego w szpitalu, 
lub będąc „wezwany do nieszczęśliwego wypadku 
lub nagłego zachorowania” (paragraf 3. Rozporz. - 
poz. 5). Dopuszczalne jest także w szczególnych 
przypadkach stwierdzenie zgonu przez starszego 
felczera lub felczera oraz położnej. Położna może 
stwierdzić zgon jedynie u pozostającego pod jej 
opieka noworodka przed upływem 7 dnia jego 
życia w sytuacji gdy najbliższa placówka służby 
zdrowia oddalona jest o więcej niż 4 km. (Rozporz. 
- jak wyżej).

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Podjęcie decyzji o wykonaniu sekcji zwłok 
bądź jej zaniechaniu:
- w pierwszym rzędzie po stwierdzeniu śmierci 
człowieka  lekarz musi dokonać analizy 
okoliczności śmierci w celu wykluczenia , 
choćby najmniejszego podejrzenia, że śmierć 
ta może mieć związek z działaniem 
gwałtownym, a zwłaszcza może być 
spowodowana działaniem przestępnym,
- jeżeli takiego podejrzenia nie może 
wykluczyć, obowiązany jest zawiadomić o 
przypadku prokuraturę lub Policję.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Podjęcie decyzji o wykonaniu sekcji zwłok 

bądź jej zaniechaniu:

- także w razie śmierci chorego w szpitalu i zgłaszaniu 

przez rodzinę zmarłego zarzutów co do prawidłowości 

leczenia, ordynator oddziału winien o przypadku 

powiadomić prokuraturę i jej pozostawić decyzję co do 

dalszego postępowania. Jeżeli tego nie uczyni, a tak 

się dzieje najczęściej w praktyce, uczyni to rodzina, 

niekoniecznie w sposób obiektywny.
- prokurator (lub sąd, jak to określa k.p.k. – poz. 3) ma 

bowiem  „największe prawo” do decydowania o 

postępowaniu ze zwłokami. Jeżeli prokurator, po 

zawiadomieniu go o okolicznościach śmierci, odstąpi 

od zarządzenia sekcji sądowo-lekarskiej, dalsze 

decyzje należą do lekarza.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Podjęcie decyzji o wykonaniu sekcji zwłok 
bądź jej zaniechaniu:
- przy decyzji o sekcji sądowo-lekarskiej, 
lekarz nie powinien wystawić karty zgonu, lecz 
wypełnić Protokół stwierdzenia zgonu a w 
szpitalu sporządzić epikryzę (prokurator może 
zadecydować o zabezpieczeniu całej 
dokumentacji lekarskiej),

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Postępowanie w razie śmierci chorego w 
szpitalu jest szczegółowo  uregulowane przez 
ustawę (art. 24 ustawy o zakładach opieki 
zdrowotnej). Ustawa podtrzymuje, 
obowiązująca już wcześniej zasadę, że decyzja 
o wykonaniu sekcji patomorfologicznej należy 
do lekarza. Mimo jednoznaczności ustaleń 
prawnych, ciągle lekarze uzależniają 
wykonanie tej sekcji od zgody rodziny, pytają 
ją o zgodę, żądają stosownych oświadczeń o 
braku zgody. Zdanie rodziny i oświadczenia na 
piśmie nie mają żadnej wartości prawnej, a 
opisane zachowanie lekarza świadczy o 
nieznajomości podstaw prawa medycznego.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Przywołany artykuł (24) nadał pacjentom nowe prawo: 

przy przyjęciu do szpitala pacjent może złożyć 

pisemne oświadczenie o braku zgody na wykonanie 

patomorfologicznej sekcji zwłok w razie jego śmierci. 

Oświadczenie to traci ważność, gdy:
• przyczyny zgonu chorego nie można ustalić w 

sposób jednoznaczny,
• zgon pacjenta nastąpił przed upływem 12 godzin od 

przyjęcia do szpitala,
• zgon pacjenta może pozostawać w kręgu 

zainteresowania prokuratury.
W takich przypadkach wykonanie sekcji 
patomorfologicznej jest  obligatoryjne

.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Wielokrotnie w sprawach tzw. przeciwko 
lekarzom, analiza dokumentacji 
lekarskiej i samego przypadku wskazuje 
na konieczność dokonania sekcji zwłok, 
sekcja taka nie jest jednak zlecana, a 
przyjęta przyczyna zgonu niezbyt 
uzasadniona lub wręcz nieprawdziwa. 
Niestety, trudności finansowe szpitali 
mają także wpływ na ograniczanie 
wydatków, związanych z badaniami 
pośmiertnymi.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

W razie śmierci człowieka w domu, na ulicy i 
innych miejscach decyzja lekarza zależy od 
znajomości jego stanu zdrowia. Lekarz, 
wezwany do takiego zgonu jest obowiązany, 
nie później niż w ciągu 2 godzin do ustalenia:
                                                                            
                 *tożsamości zwłok,                             
                                                *okoliczności, w 
których nastąpił zgon na podstawie wywiadu  
przeprowadzonego  wśród osób z otoczenia,     
                                                     *stanu 
zdrowia w okresie poprzedzającym zgon w 
oparciu o przedłożoną dokumentacje lekarską

.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Ponadto jest obowiązany do osobistego dokonania 
oględzin zwłok. Jeżeli człowiek ten leczył się na 
schorzenia tłumaczące jego zgon a nic nie wskazuje na 
śmierć gwałtowną nie ma wskazań do badań 
pośmiertnych. Natomiast, gdy zmarły przed śmiercią 
nie leczył się, lekarz może zażądać wykonania sekcji 
zwłok „administracyjnej”. Taką możliwość 
wprowadziła ustawa (art. 43. 2. Ustawy o zawodzie 
lekarza), jednakże nie zapowiedziała rozporządzenia 
wykonawczego do realizacji tego zapisu. W związku z 
tym w wielu miastach (także we Wrocławiu) brak jest 
reguł postępowania w takich przypadkach – nie 
wiadomo gdzie, przez kogo, na czyje zlecenie i na czyj 
koszt mają takie sekcje być wykonywane. Stan ten 
długo może nie ulegać zmianie wobec możliwości 
wystawienia karty zgonu bez znajomości przyczyny 
śmierci o czym mowa poniżej.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Rozporządzenie (jw.) dopuszcza – niestety – 

wystawienie karty zgonu bez ustalenia przyczyny 

zgonu. Stanowi bowiem: „Jeżeli osoba stwierdzająca 

zgon, po wyczerpaniu wszystkich stosownych środków, 

nie może ustalić przyczyny zgonu oraz gdy nie ma 

podstaw do podejrzewania zabójstwa lub 

samobójstwa, osoba ta wpisuje w karcie zgonu, w 

miejscach przeznaczonych na wpisanie przyczyn 

zgonu, adnotacje „przyczyna zgonu nieustalona”. Nie 

wiadomo jednakże, co oznaczają „stosowne środki?” W 

rozporządzeniu poprzednim środkiem takim były 

oględziny zewnętrzne, oczywiście niewystarczające do 

ustalenia przyczyny zgonu. Tym środkiem w obecnej 

sytuacji prawnej jest oczywiście sekcja 

„administracyjna” zwłok, ale przepis o niej nie jest 

realizowany. Jego realizacja spowodowała by, że 

określanie przyczyny śmierci jako nieznanej byłoby 

rzadkością i dotyczyłoby wyłącznie tzw. białych sekcji.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Do czasu ukazania się rozporządzenia, 
dotyczącego postępowania ze zwłokami i 
szczątkami ludzkimi (Rozporz. w sprawie 
postępowania ze zwłokami i szczątkami 
ludzkimi), brak było jakichkolwiek rozwiązań  
dotyczących akceptowanych przez prawo 
czynności dokonywanych na zwłokach. 
Obecnie regulacje są  klarowne, aczkolwiek 
nie wyczerpujące problemów.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Przywoływane rozporządzenie, jako pierwsze 
tego typu w prawie polskim, zasługuje na 
dokładniejsze omówienie. Określa ono pojęcie 
zwłok, sposób postępowania ze zwłokami, 
warunki ekshumacji oraz przewozu zwłok i 
szczątków.

Oto najważniejsze zapisy rozporządzenia:
„Za zwłoki uważa się ciała osób zmarłych i 
dzieci martwo urodzonych”.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Szczątki ludzkie to:

• popioły, powstałe w wyniku spopielenia zwłok
• pozostałości zwłok, wydobyte przy kopaniu grobu 
lub w innych okolicznościach, np. przy wykopywaniu 
fundamentów. We Wrocławiu wykopywanie kości 
ludzkich przy różnego rodzaju wykopach jest bardzo 
częste i szczątki takie dostarczane są w bardzo dużej 
ilości do Zakładu Medycyny Sądowej,
• części ciała ludzkiego, odłączonymi od całości. Takie 
części  powstają przy zbrodniczych lub wypadkowych 
(pojazdy szynowe, śruby  statków, maszyny) 
rozkawałkowaniach zwłok.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

W celu wstrzymania rozkładu zwłok dozwolone 
jest  stosowanie zabiegów utrwalających - jest 
to prawna akceptacja zabiegów tanatopraksji i 
balsamowania, które w Polsce 
przeprowadzane były i są bardzo rzadko. 
Tłumaczyć to można brakiem tradycji i 
nieznajomość możliwości w  zakresie działań 
pośmiertnych na zwłokach.
Dopuszczalne jest spopielenie zwłok i 
szczątków ludzkich

.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

Również stosowna ustawa (ustawa o 
cmentarzach i chowaniu zmarłych) reguluje 
sposób postępowania ze zwłokami. Stanowi 
m.in., że włoki osób zmarłych nie mogą być 
pochowane przed upływem 24 godzin od 
chwili zgonu, za wyjątkiem zmarłych na 
choroby zakaźne. W mieszkaniach zwłoki 
mogą przebywać najdłużej do 72 godzin, a „od 
chwili zgonu aż do pochowania powinny być 
przechowywane w taki sposób, aby nie mogły 
powodować szkodliwego wpływu na 
otoczenie”.

ZGON – UREGULOWNIA 

PRAWNE W POLSCE

 

Przedstawione powyżej uregulowania prawne 

dotyczące wszelkich czynności prawnych, 
podejmowanych zwłaszcza przez lekarzy, 
dotyczących śmierci człowieka i 
postępowania ze zwłokami i szczątkami 
ludzkimi są – moim zdaniem – jednoznaczne 
i nie budzące wątpliwości. Być może, w 
przyszłości, dojdzie do zmian w przepisach 
w związku z rozpowszechnieniem 
spopielania zwłok oraz wykonywania 
zabiegów tanatopraksji i balsamowania  
zwłok.

OPINIOWANIE SĄDOWO-

LEKARSKIE

  OPINIOWANIE W SPRAWACH 
KARNYCH

  OPINIOWANIE W SPRAWACH 

CYWILNYCH

PODSTAWY 

PRAWNE 

POWOŁYWANIA 

BIEGŁYCH                      Kodeks Postępowania 
Karnego.

Art. 193. § 1. Jeżeli  stwierdzenie  okoliczności 
mających  istotne  znaczenie  dla  rozstrzygnięcia 
sprawy  wymaga  wiadomości  specjalnych, 
zasięga się opinii biegłego albo biegłych.
§ 2. W  celu  wydania  opinii  można  też  zwrócić 
się do instytucji naukowej lub specjalistycznej.
§ 3. W  wypadku  powołania  biegłych  z  zakresu 
różnych  specjalności,  o  tym,  czy  mają  oni 
przeprowadzić badania wspólnie i wydać jedną 
wspólną  opinię, czy  opinie odrębne, rozstrzyga 
organ procesowy powołujący biegłych.

PODSTAWY 

PRAWNE 

POWOŁYWANIA 

BIEGŁYCH                      Kodeks Postępowania 
Karnego.

Art. 194. O dopuszczeniu dowodu z opinii 
biegłego wydaje się postanowienie, w którym 
należy wskazać:

1) imię, nazwisko i specjalność biegłego 
lub biegłych, a w wypadku opinii 
instytucji, w razie potrzeby, specjalność i 
kwalifikacje osób, które powinny wziąć 
udział w przeprowadzeniu ekspertyzy,
2) przedmiot i zakres ekspertyzy ze 
sformułowaniem, w miarę potrzeby, pytań 
szczegółowych,
3) termin dostarczenia opinii.

PODSTAWY 

PRAWNE 

POWOŁYWANIA 

BIEGŁYCH                      Kodeks Postępowania 
Karnego.

Art. 195. Do pełnienia czynności biegłego jest 
obowiązany nie tylko biegły sądowy, lecz także 
każda  osoba,  o  której  wiadomo,  że  ma 
odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie.

PODSTAWY 

PRAWNE 

POWOŁYWANIA 

BIEGŁYCH                      Kodeks Postępowania 
Karnego.

Art. 199. Złożone wobec biegłego albo wobec 
lekarza  udzielającego  pomocy  medycznej 
oświadczenia 

oskarżonego, 

dotyczące 

zarzucanego  mu  czynu,  nie  mogą  stanowić 
dowodu.

SĄDOWO-LEKARSKIE OGLĘDZINY 
CIAŁA PODSTAWY PRAWNE
Kodeks Postępowania Karnego.

Art. 207. § 1. W 

razie 

potrzeby 

dokonuje się oględzin miejsca, osoby lub 
rzeczy.
§ 2. Jeżeli  przedmiot  może  ulec  przy 
badaniu zniszczeniu lub zniekształceniu, 
część  tego  przedmiotu  należy  w  miarę 
możności  zachować  w  stanie  nie 
zmienionym, a gdy to nie jest możliwe - 
stan ten utrwalić w inny sposób.

SĄDOWO-LEKARSKIE OGLĘDZINY CIAŁA 
PODSTAWY PRAWNE
Kodeks Postępowania Karnego.

Art. 208. Oględzin lub badań ciała, które 
mogą wywołać uczucie wstydu, powinna 
dokonać osoba tej samej płci, chyba że łączą 
się z tym szczególne trudności; inne osoby 
odmiennej płci mogą być obecne tylko w razie 
konieczności. 

WSKAZANIA  DO  PRZEPROWADZENIA 
OGLĘDZIN CIAŁA



 

dochodzenie  przestępstw  przeciwko 

zdrowiu  i  życiu  (usiłowanie  zabójstwa, 
pobicia),
  dochodzenie  przestępstw  przeciwko 
wolności seksualnej i obyczajowej,
  podejrzenie  niezgodnego  z  prawem 
przerwania  cięży  (aborcji)  lub  odbycia 
potajemnego porodu,
  wypadki  drogowe  (  skutki  dla 
uczestników,  odtworzenie  okoliczności, 
ustalenie osoby kierującego pojazdem),

WSKAZANIA  DO  PRZEPROWADZENIA 

OGLĘDZIN CIAŁA



 

konieczność  ustalenia  zdolności  do 

pracy  zarobkowej    (przy  uchylaniu  się 

od obowiązku alimentacyjnego),
  konieczność    ustalania  zdolności  do 

stawania przed Sądem,
  konieczność  ustalania  zdolności  do 

odbywania  kary  pozbawienia  wolności  i 

tymczasowego aresztowania,
  identyfikacja  człowieka  (porzucenie 

dziecka, 

amnezja, 

poszukiwanie 

członków rodzin),

 

KWALIFIKACJA KARNA OBRAŻEŃ                   NOWY KODEKS 

KARNY

Art. 156. § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na 

zdrowiu w postaci:

1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, 

zdolności płodzenia,
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby 

nieuleczalnej lub długotrwałej

,*

 choroby realnie 

zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, 

całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do 

pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego 

zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega 

karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie,podlega karze 

pozbawienia wolności do lat 3.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest 

śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia 

wolności od lat 2 do 12.

* 

zmieniony przez ustawę z dn.03.01.2003 (Dz. U. 199, poz. 1935) 

obowiązuje od 08.12.2003

 

KWALIFIKACJA KARNA OBRAŻEŃ         STARY KODEKS 

KARNY 

Art. 155. § 1. Kto:

1)  pozbawia  człowieka  wzroku,  słuchu,  mowy, 
zdolności płodzenia albo,
2)  powoduje  inne  ciężkie  kalectwo,  ciężką 
chorobę nieuleczalną lub długotrwałą, chorobę 
zazwyczaj  zagrażającą  życiu,  trwałą  chorobę 
psychiczną,  trwałą  całkowitą  lub  znaczną 
niezdolność  do  pracy  w  zawodzie  albo  trwałe, 
poważne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała, 
podlega  karze  pozbawienia  wolności  od  roku 
do lat 10.

§ 2. Jeżeli  sprawca  nieumyślnie  powoduje  ciężkie 
uszkodzenie  ciała  lub  ciężki  rozstrój  zdrowia 
,podlega  karze  pozbawienia  wolności  od  6  miesięcy 
do lat 5.

STARY KODEKS KARNY 

art. 155

NOWY KODEKS KARNY
art. 156

-kto powoduje

-kto powoduje ciężki 

uszczerbek na zdrowiu  
w postaci...

-ciężką chorobę 

nieuleczalną lub 
długotrwałą...

-ciężką chorobę 

nieuleczalną lub 
długotrwałą chorobą 

realnie zagrażającą 
życiu... (do dnia 

08.12.03

-chorobę zazwyczaj 

zagrażającą życiu...

-chorobę realnie 

zagrażającą życiu    (od 
dn. 08.12.03)

STARY KODEKS KARNY 

art. 155

NOWY KODEKS KARNY
art. 156

-

trwałą całkowitą lub 

znaczną niezdolność do 
pracy w zawodzie...

- 

całkowitej lub znacznej 

trwałej niezdolności do 
pracy w zawodzie

...

-trwałe, poważne 
zeszpecenie lub 

zniekształcenie ciała...

- trwałego, istotnego 
zeszpecenia lub 

zniekształcenia ciała...

KWALIFIKACJA KARNA OBRAŻEŃ                                         NOWY 

KODEKS KARNY

Art. 157. § 1. Kto powoduje naruszenie czynności 

narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w 

art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 

miesięcy do lat 5.
§ 2. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub 

rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega 

grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia 

wolności do lat 2.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa 

nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia 

wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli 

naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia 

nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia 

prywatnego.
§ 5. Jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój 

zdrowia trwał dłużej niż 7 dni, a pokrzywdzonym jest 

osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 

3 następuje na jej wniosek.

KWALIFIKACJA KARNA OBRAŻEŃ                                   STARY 
KODEKS KARNY

Art. 156. § 1. Kto powoduje inne niż określone w art. 
155 uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia człowieka, 
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 
lat 5.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 nie spowodował 
naruszenia czynności narządu ciała na czas powyżej dni 
7 sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 
3.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu nieumyślnie powoduje 
uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia,podlega karze 
pozbawienia wolności do lat 2, ograniczenia wolności 
albo grzywny.
§ 4. Ściganie czynu określonego w § 2 oraz czynu 
określonego w § 3, jeżeli naruszenie czynności narządu 
ciała nie trwało dłużej niż 7 dni, odbywa się z 
oskarżenia prywatnego.

STARY KODEKS KARNY 

art. 156

NOWY KODEKS KARNY
art. 157

-

Kto powoduje inne niż 

określone w art. 155 
uszkodzenie ciała...

Kto powoduje 

naruszenie czynności 
narządu ciała lub 

rozstrój zdrowia

...

KWALIFIKACJA KARNA OBRAŻEŃ     NOWY KODEKS 
KARNY

Art. 217. § 1. Kto  uderza  człowieka  lub  w 
inny  sposób  narusza  jego  nietykalność 
cielesną, 

podlega 

grzywnie, 

karze 

ograniczenia  wolności  albo  pozbawienia 
wolności do roku.

§ 2. Jeżeli  naruszenie  nietykalności  wywołało 
wyzywające  zachowanie  się  pokrzywdzonego 
albo 

jeżeli 

pokrzywdzony 

odpowiedział 

naruszeniem nietykalności, sąd może odstąpić 
od wymierzenia kary.

§ 3. Ściganie  odbywa  się  z  oskarżenia 
prywatnego.

 

KWALIFIKACJA  KARNA  OBRAŻEŃ        STRAY  KODEKS 
KARNY

Art. 182. § 1. Kto  uderza  człowieka  lub  w 
inny  sposób  narusza  jego  nietykalność 
cielesną,  nie  pozostawiają  lub  pozostawiając 
tylko nieznaczne ślady na ciele podlega karze 
pozbawienia  wolności  do  roku,  ograniczenia 
wolności albo grzywny, 

§ 2. Jeżeli 

czyn 

wywołało 

wyzywające 

zachowanie  się  pokrzywdzonego  albo  jeżeli 
pokrzywdzony 

odpowiedział 

naruszeniem 

nietykalności, 

sąd 

może 

odstąpić 

od 

wymierzenia kary.

§ 3. Ściganie  odbywa  się  z  oskarżenia 
prywatnego. 

STARY KODEKS KARNY 

art. 182

NOWY KODEKS KARNY
art. 217

- 

Kto uderza 

człowieka lub w inny 

sposób narusza jego 

nietykalność 

cielesną, nie 

pozostawiają lub 

pozostawiając tylko 
nieznaczne ślady na 

ciele... 

- Kto uderza 

człowieka lub w inny 

sposób narusza jego 

nietykalność 

cielesną...

CEL OGLĘDZIN – USTALENIE:

 rodzaju obrażeń (obrzęk, 

zaczerwienienie, siniec, otarcia naskórka, 

rany, uszkodzenia kośćca i narządów),
 kwalifikacja stopnia ciężkości obrażeń 

(art. kk 156, 157, 217),
 rodzaju narzędzia który spowodował 

obrażenia (identyfikacja grupowa i 

indywidualna),
 czasu powstania obrażeń 

(jednoczasowość, wieloczasowość),
 okoliczności powstania obrażeń 

(zgodność obiektywnych ustaleń z 

wywiadem i ustaleniami 

dochodzeniowymi),

PRZYCZYNY 

NIEPOWODZEŃ 

OPINIODAWCZYCH:

  upływ  czasu  od  zdarzenia  (gojenie  się 
obrażeń 

niweczy 

ich 

pierwotny 

charakter),
  opracowanie  chirurgiczne  ran,  przy 
braku 

ich 

dokładnego 

opisu 

w 

dokumentacji lekarskiej,
 niedokładne zapisy w historii choroby w 
przypadku  dokonywania  oględzin  po 
pewnym czasie,
  nakładanie  się  zmian  urazowych  na 
istniejące  już  wcześniej  chorobowe  lub 
pourazowe  (niemożność  oceny  stopnia 
naruszenia 

czynności 

narządu 

ciała 

związanej 

wyłącznie 

z 

ocenianym 

urazem),

PRZYCZYNY 

NIEPOWODZEŃ 

OPINIODAWCZYCH:

 niemożność wykluczenia doznania urazów 
nie pozostawiających śladów (urazy, zadane 
narzędziem tępym w osłonięte odzieżą części 
ciała, urazy głowy nie powodujące zmian w 
zewnętrznych warstwach skóry),

 uchybienia  w postępowaniu  
przygotowawczym (nie dokonanie oględzin 
miejsca zdarzenia, nie zabezpieczenie śladów 
biologicznych, brak dokumentacji lekarskiej).

DOCHODZENIE 

PRZESTĘPSTW 

PRZECIWKO 

WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJOWOŚCI             
   KODEKS  KARNY

Art. 197. § 1. Kto  przemocą,  groźbą  bezprawną 
lub  podstępem  doprowadza  inną  osobę  do 
obcowania  płciowego,podlega  karze  pozbawienia 
wolności od roku do lat 10.
§ 2. Jeżeli  sprawca,  w  sposób  określony  w  §  1, 
doprowadza  inną  osobę  do  poddania  się  innej 
czynności  seksualnej  albo  wykonania  takiej 
czynności,podlega karze pozbawienia wolności od 
3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Jeżeli  sprawca  dopuszcza  się  zgwałcenia 
określonego w § 1 lub 2, działając ze szczególnym 
okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą,podlega 
karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.  

DOCHODZENIE  PRZESTĘPSTW  PRZECIWKO 

WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJOWOŚCI 

               KODEKS  KARNY

Art. 198. Kto, 

wykorzystując 

bezradność innej osoby lub wynikający z 

upośledzenia  umysłowego  lub  choroby 

psychicznej  brak  zdolności  tej  osoby  do 

rozpoznania 

znaczenia 

czynu 

lub 

pokierowania  swoim  postępowaniem, 

doprowadza  ją  do  obcowania  płciowego 

lub  do  poddania  się  innej  czynności 

seksualnej  albo  do  wykonania  takiej 

czynności,  podlega  karze  pozbawienia 

wolności od 6 miesięcy do lat 8.

DOCHODZENIE 

PRZESTĘPSTW 

PRZECIWKO 

WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJOWOŚCI             
   KODEKS  KARNY

Art. 199. Kto, przez nadużycie stosunku 
zależności 

lub 

wykorzystanie 

krytycznego położenia, doprowadza inną 
osobę  do  obcowania  płciowego  lub  do 
poddania  się  innej  czynności  seksualnej 
albo  do  wykonania  takiej  czynności, 
podlega  karze  pozbawienia  wolności  do 
lat 3.

DOCHODZENIE 

PRZESTĘPSTW 

PRZECIWKO 

WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJOWOŚCI             
   KODEKS  KARNY

Art. 200. § 1. Kto 

doprowadza 

małoletniego 

poniżej 

lat 

15 

do 

obcowania  płciowego  lub  do  poddania 
się  innej  czynności  seksualnej  albo  do 
wykonania  takiej  czynności,  podlega 
karze  pozbawienia  wolności  od  roku  do 
lat 10.
§ 2. Tej  samej  karze  podlega,  kto 
utrwala 

treści 

pornograficzne 

z 

udziałem takiej osoby.

DOCHODZENIE 

PRZESTĘPSTW 

PRZECIWKO 

WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJOWOŚCI             
   KODEKS  KARNY

Art. 201. Kto  dopuszcza  się  obcowania 
płciowego  w  stosunku  do  wstępnego, 
zstępnego, 

przysposobionego, 

przysposabiającego,  brata  lub  siostry, 
podlega  karze  pozbawienia  wolności  od 
3 miesięcy do lat 5.

DOCHODZENIE  PRZESTĘPSTW  PRZECIWKO 

WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJOWOŚCI 

              
CEL OGLĘDZIN – USTALENIE:

 rodzaju i charakteru obrażeń ciała (czy  

charakterystyczne dla stosowania 

przemocy fizycznej, np.: sińce na 

przyśrodkowej powierzchni ud, 

spowodowane ich rozsuwaniem przy 

użyciu siły),

 kwalifikacji karnej stopnia ciężkości 

obrażeń,

 stanu narządów płciowych 

(uszkodzenia błony dziewiczej, inne 

obrażenia, rodzaj wydzieliny z dróg 

rodnych),

 przy stosunku płciowym analnym stan 

odbytu (obrażenia, wydzielina),

DOCHODZENIE 

PRZESTĘPSTW 

PRZECIWKO 

WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJOWOŚCI             
  
CEL OGLĘDZIN – USTALENIE:

 obecność śladów nasienia w pochwie lub w 
odbycie (pobranie wymazów, doraźne zbadanie 
przy pomocy testu na obecność kwaśnej fosfatazy 
i zabezpieczenie do badania na obecność 
plemników),
 ewentualnej obecności śladów podejrzanych na 
nasienie na innych częściach ciała i 
zabezpieczenie ich (np. na owłosieniu 
sromowym),
 stopnia rozwoju osoby pokrzywdzonej, (czy 
wygląda na wiek powyżej lat 15 – art.. 200 kk),

DOCHODZENIE  PRZESTĘPSTW  PRZECIWKO 

WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJOWOŚCI 

              
PRZYCZYNY 

NIEPOWODZEŃ 

OPINODAWCZYCH:

 upływ czasu od zdarzenia,
  kobieta  nie  była  dziewicą  i  współżyła 

płciowo  na  krótko  przed  zdarzeniem  (1-2 

doby),
 

charakter 

błony 

dziewiczej 

uniemożliwia    stwierdzenie  odbycia 

pierwszego  w  życiu  stosunku  płciowego 

(duża  rozciągliwość powodująca  możność 

odbycia  pełnego  stosunku  płciowego  bez 

jej przerwania),
 

dokładne 

obmycie 

się 

osoby 

pokrzywdzonej,

DOCHODZENIE 

PRZESTĘPSTW 

PRZECIWKO 

WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJOWOŚCI             
  
PRZYCZYNY NIEPOWODZEŃ OPINODAWCZYCH:

  brak    śladów  obrony  i  użycia  przemocy 
fizycznej,
 

oddanie 

nasienia 

poza 

ciało 

osoby 

pokrzywdzonej,
  dokonania  innego  niż  stosunek  płciowy 
obcowania  płciowego,  względnie  innej  czynności 
seksualnej,
 uchybienia w postępowaniu przygotowawczym  
(nie zabezpieczenie odzieży osoby pokrzywdzonej  
i  podejrzanego,  nie  przeprowadzenie  oględzin 
ciała  podejrzanego).

NOWY KODEKS KARNY

Art. 161. § 

1. Kto,  wiedząc,  że  jest  zarażony 

wirusem HIV, naraża bezpośrednio inną osobę na 
takie zarażenie,

podlega  karze  pozbawienia  wolności  do  lat 
3.

§ 2. Kto,  wiedząc,  że  jest  dotknięty  chorobą 
weneryczną 

lub 

zakaźną, 

ciężką 

chorobą 

nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu, naraża 
bezpośrednio  inną  osobę  na  zarażenie  taką 
chorobą,

podlega 

grzywnie, 

karze 

ograniczenia 

wolności  albo  pozbawienia  wolności  do 
roku.

§ 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 
2 następuje na wniosek pokrzywdzonego

.

STARY KODEKS KARNY

Art. 162. § 

1. Kto, 

będąc 

dotknięty 

chorobą 

weneryczną  naraża  inną  osobę  na  zarażenie  tą 
chorobą,

podlega  karze  pozbawienia  wolności  do  lat 
3.

§ 2. Jeżeli  sprawca  jest  osobą  pozostającą  z 
pokrzywdzonym  we  wspólnym  pożyciu  ściganie 
następuje na wniosek pokrzywdzonego

.

WYPADKI  DROGOWE           

                     

KODEKS KARNY

 

Art. 177. § 1. Kto,  naruszając,  chociażby 

nieumyślnie,  zasady  bezpieczeństwa  w  ruchu 
lądowym, 

wodnym 

lub 

powietrznym, 

powoduje  nieumyślnie  wypadek,  w  którym 
inna osoba odniosła obrażenia ciała określone 
w  art.  157  §  1,  podlega  karze  pozbawienia 
wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli  następstwem  wypadku  jest  śmierć 
innej  osoby  albo  ciężki  uszczerbek  na  jej 
zdrowiu, sprawca, podlega karze pozbawienia 
wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§3.  Jeżeli  pokrzywdzonym  jest  wyłącznie 
osoba 

najbliższa, 

ściganie 

przestępstwa 

określonego w § 1 następuje na jej wniosek.

WYPADKI DROGOWE 
PRZY OGLĘDZINACH CIAŁA NALEŻY:

  bardzo  dokładnie  opisać  obrażenia 
ciała  osób  biorących  udział  w  wypadku 
(rozmieszczenie,  odległość  od  stałych 
punktów),
 ustalić kwalifikację karną obrażeń (art.. 
177 § 1  lub 2  kk.),
  poszukiwać  obecności  wszelkich 
zanieczyszczeń  lub  ciał  obcych  (odłamki 
szkła,  lakieru,  smar)  upływ  czasu  od 
zdarzenia,

WYPADKI DROGOWE 
OPINIOWANIE  CO  DO  PRZEBIEGU  WYPADKU  I 
USTALENIA  OSOBY  KIEROWCY  POWINNO  SIĘ 
OPIERAĆ NA: 

 wyniku oględzin ciała uczestników,
 wyniku oględzin ich odzieży,
  wyniku  oględzin  pojazdu  z  uwzględnieniem 
wszelkich biologicznych śladów w jego obrębie,
    wyniku  badań  śladów  biologicznych, 
zabezpieczonych  w  obrębie  pojazdu  i  w  miejscu 
zdarzenia,
 wyniku oględzin miejsca,

OCENA ZDOLNOŚCI DO PRACY ZAROBKOWEJ   
KODEKS KARNY
 

Art. 209. § 1. Kto uporczywie uchyla się od 
wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy lub 
orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez 
niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub 
innej osoby i przez to naraża ją na niemożność 
zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, 

podlega grzywnie, karze ograniczenia 
wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

OCENA ZDOLNOŚCI DO PRACY ZAROBKOWEJ   

ZDOLNOŚĆ DO PRACY ZAROBKOWEJ 
jest to stan fizyczny człowieka 
umożliwiający mu wykonywanie pracy 
nie wymagającej szczególnych 
umiejętności i przygotowania - jest to 
przeciętna zdolność do pracy 
zarobkowej każdego zdrowego 
człowieka, bez względu na jego zawód 
(„surowa” zdolność do pracy 
zarobkowej)

OCENA ZDOLNOŚCI DO PRACY ZAROBKOWEJ   
 

UTRATA ZDOLNOŚCI DO PRACY 
ZAROBKOWEJ 
tj. niezdolność do pracy może być:

 całkowita lub częściowa
 trwała lub czasowa

OCENA ZDOLNOŚCI DO PRACY ZAROBKOWEJ   
CEL OGLĘDZIN – USTALENIE:

- zdolności do pracy zarobkowej w określonym 

przez prokuraturę czasie (w przeszłości) przy 

braku realizacji alimentacji,
- aktualnej zdolności do pracy zarobkowej,
- charakteru ewentualnej niezdolności do pracy 

zarobkowej (trwała, czasowa, całkowita - 

częściowa, w pewnych przypadkach),
- zdolności do pracy zawodowej (pojęcie węższe od 

 zdolności do pracy zarobkowej),
- w pewnych przypadkach zdolności do pracy 

zawodowej (pojęcie węższe od  zdolności do pracy 

zarobkowej).

OCENA ZDOLNOŚCI DO PRACY ZAROBKOWEJ   
PRZYCZYNY NIEPOWODZEŃ OPINIODAWCZYCH:

 

zgłaszanie stanów chorobowych nie dających 

się w sposób jednoznaczny potwierdzić (lub 
wykluczyć) w badaniu fizykalnym,
 zaniechanie przez podejrzanego wszelkich 
badań diagnostycznych i leczniczych w 
określonym czasie,
 brak jakiejkolwiek dokumentacji lekarskiej 
mimo zgłaszania w wywiadzie leczenia w 
określonych ośrodkach (konieczność 
ewentualnego uzupełnienia akt sprawy),
 niemożność ustalenia w określonych 
przypadkach stanu zdrowia na podstawie 
jednorazowego badania i dokumentacji lekarskiej 
(konieczność obserwacji szpitalnej). 

USTALENIE  ZDOLNOŚCI  DO  STAWANIA  PRZED 
SĄDEM 
KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO:

Art. 117. § 4  

Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z 
ministrem właściwym do spraw zdrowia, określi, 
w drodze rozporządzenia, warunki i tryb 
usprawiedliwienia niestawiennictwa oskarżonych, 
świadków i innych uczestników postępowania z 
powodu choroby oraz sposób wyznaczania lekarzy 
uprawnionych do wystawiania zaświadczeń 
potwierdzających niemożność stawienia się na 
wezwanie lub zawiadomienie organu 
prowadzącego postępowanie (...).

USTALENIE  ZDOLNOŚCI  DO  STAWANIA  PRZED 
SĄDEM 

Rozporządzenie Ministrów Sprawiedliwości z dn. 24.06.2003 r. w 
sprawie warunków i trybu usprawiedliwiania niestawiennictwa 
oskarżonych, świadków i innych uczestników postępowania 
karnego z powodu choroby... (Dz.U. 2003 r. nr 110, poz. 1049).

§  1.
Rozporządzenie określa warunki i tryb 
usprawiedliwienia niestawiennictwa na wezwanie 
lub zawiadomienie w postępowaniu karnym, z 
powodu choroby, oskarżonych, świadków i innych 
uczestników procesu karnego, (...) których 
obecność była obowiązkowa lub którzy wnosili o 
dopuszczenie do czynności, będąc uprawnionymi 
do wzięcia w niej udziału (...).

USTALENIE  ZDOLNOŚCI  DO  STAWANIA  PRZED 
SĄDEM 

Rozporządzenie Ministrów Sprawiedliwości z dn. 24.06.2003 r. w 
sprawie warunków i trybu usprawiedliwiania niestawiennictwa 
oskarżonych, świadków i innych uczestników postępowania 
karnego z powodu choroby... (Dz.U. 2003 r. nr 110, poz. 1049).

§ 2. 1. Organ prowadzący postępowanie karne 
usprawiedliwia niestawiennictwo uczestników 
tego postępowania z powodu choroby, po 
przedłożeniu przez nich zaświadczenia (...) 
wystawionego przez: 
1) lekarza publicznego zakładu opieki zdrowotnej 
wyznaczonego w sposób wskazany w §6, 
udzielającego świadczeń zdrowotnych na 
obszarze, na którym mieszka lub przebywa 
uczestnik postępowania; 

USTALENIE  ZDOLNOŚCI  DO  STAWANIA  PRZED 
SĄDEM 

Rozporządzenie Ministrów Sprawiedliwości z dn. 24.06.2003 r. w 
sprawie warunków i trybu usprawiedliwiania niestawiennictwa 
oskarżonych, świadków i innych uczestników postępowania 
karnego z powodu choroby... (Dz.U. 2003 r. nr 110, poz. 1049).

§ 2. 1. c.d. 2) ordynatora oddziału szpitala, w 

którym uczestnik postępowania przebywa na 

leczeniu, 
3) lekarza udzielającego świadczeń zdrowotnych 

w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, zakładzie 

pielęgnacyjno-opiekuńczym, sanatorium, 

prewentorium, innym zakładzie opieki zdrowotnej 

przeznaczonym dla osób, których stan zdrowia 

wymaga udzielania całodobowych lub 

całodziennych świadczeń zdrowotnych w 

odpowiednim stałym pomieszczeniu, w których 

uczestnik przebywa na leczeniu.

USTALENIE ZDOLNOŚCI DO STAWANIA PRZED 
SĄDEM

Rozporządzenie Ministrów Sprawiedliwości z dn. 24.06.2003 r. w 
sprawie warunków i trybu usprawiedliwiania niestawiennictwa 
oskarżonych, świadków i innych uczestników postępowania 
karnego z powodu choroby... (Dz.U. 2003 r. nr 110, poz. 1049).

§. 3. Zaświadczenie może być wydane po okazaniu 

wezwania lub zawiadomienia organu 

prowadzącego postępowanie karne i dokumentu 

potwierdzającego tożsamość uczestnika 

postępowania oraz po przeprowadzeniu badania 

lekarskiego.
§ 5. 1. Lekarze, o których mowa w paragrafie 2 

ust. 1 pkt. 1, przyjmują osoby ubiegające się o 

wydanie zaświadczeń w określonych dniach i 

godzinach uzgodnionych z kierownikami zakładów 

opieki zdrowotnej, a w razie obłożnej choroby 

tych osób - odwiedzić je w domu.  

USTALENIE ZDOLNOŚCI DO STAWANIA 

PRZED SĄDEM

Rozporządzenie Ministrów Sprawiedliwości z dn. 

24.06.2003 r. w sprawie warunków i trybu 

usprawiedliwiania niestawiennictwa oskarżonych, 

świadków i innych uczestników postępowania karnego 

z powodu choroby... (Dz.U. 2003 r. nr 110, poz. 1049).

§. 6. 1. Kierownicy zakładów opieki 

zdrowotnej przekazują prezesowi sądu 

okręgowego, na jego wniosek, listy 

zawierające proponowany wykaz lekarzy, 

o których mowa w § 2 ust. 1 pkt. 1, 

obejmujące także miejsce, dni i godzin 

przyjęć, a nadto niezwłocznie informują 

go o wszelkich zmianach w tym zakresie.

USTALENIE  ZDOLNOŚCI  DO  STAWANIA  PRZED 
SĄDEM 
OGLĘDZINY POLEGAJĄ NA:

dokonaniu ogólnego badania 
lekarskiego,
w razie konieczności dokonanie 
specjalistycznych badań lekarskich i 
badań dodatkowych,
zapoznanie się z dokumentacją 
lekarską, posiadaną przez badanego,
dokonanie oceny, czy stan zdrowia 
badanego zezwala na określone 
czynności w procesie karnym.

USTALENIE ZDOLNOŚCI DO STAWANIA PRZED 
SĄDEM 
UPRAWNIENIE DO WYDANIA 
„USPRAWIEDLIWIENIA” POSIADAJĄ:

lekarz publicznego zakładu opieki 
zdrowotnej,
ordynator oddziału, na którym w dniu 
dokonywania określonych czynności 
wezwany   przebywa,
biegły lekarz, którego na podstawie 
postanowienia powołał do wydania 
stosownej opinii organ procesowy

.

OCENA  ZDOLNOŚCI  DO  ODBYWANIA  KARY 

POZBAWIENIA 

WOLNOŚCI 

I 

TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO 

Art. 259.
§  1. Jeżeli  szczególne  względy  nie  stoją 

temu  na  przeszkodzie,  należy  odstąpić 

od  tymczasowego        aresztowania, 

zwłaszcza 

gdy 

pozbawienie 

oskarżonego wolności:   
   1) spowodowałoby dla jego życia lub 

zdrowia poważne niebezpieczeństwo,
   2) pociągałoby wyjątkowo ciężkie 

skutki dla oskarżonego lub jego 

najbliższej rodziny. 

OCENA  ZDOLNOŚCI  DO  ODBYWANIA  KARY 
POZBAWIENIA  WOLNOŚCI  I  TYMCZASOWEGO 
ARESZTOWANIA
KODEKS POSTĘPOWANIA KARNEGO 

Art. 260. Jeżeli stan zdrowia 
oskarżonego tego wymaga, tymczasowe 
aresztowanie może być         
wykonywane tylko w postaci 
umieszczenia w odpowiednim zakładzie 
leczniczym.

OCENA  ZDOLNOŚCI  DO  ODBYWANIA  KARY 

POZBAWIENIA  WOLNOŚCI  I  TYMCZASOWEGO 

ARESZTOWANIA
KODEKS KARNY WYKONAWCZY

Art. 15.
§ 1. Sąd umarza postępowanie wykonawcze 

w razie przedawnienia wykonania kary, 

śmierci skazanego lub innej przyczyny 

wyłączającej to postępowanie. 
§ 2. Jeżeli zachodzi długotrwała przeszkoda 

uniemożliwiająca postępowanie wykonawcze, 

a w     szczególności jeżeli nie można ująć 

skazanego albo nie można wykonać wobec 

niego orzeczenia z powodu choroby 

psychicznej lub innej przewlekłej ciężkiej 

choroby, postępowanie zawiesza się w całości 

lub w części na czas trwania przeszkody.

OCENA 

ZDOLNOŚCI 

DO 

ODBYWANIA 

KARY 

POZBAWIENIA  WOLNOŚCI  I  TYMCZASOWEGO 
ARESZTOWANIA
KODEKS KARNY WYKONAWCZY

Art. 63.
§ 1. Jeżeli stan zdrowia skazanego uniemożliwia 

wykonanie kary ograniczenia wolności, sąd 

udziela przerwy w odbywaniu kary do czasu 

ustania przeszkody.
§ 2. Sąd może udzielić przerwy w odbywaniu kary 

ograniczenia wolności do roku ze względów, o 

których mowa w art. 62 § 1. Przepisy art. 62 § 2 i 

3 stosuje się odpowiednio.
§ 3. Przerwa w wykonywaniu kary ograniczenia 

wolności może być orzeczona również na wniosek 

sądowego kuratora zawodowego.

OCENA  ZDOLNOŚCI  DO  ODBYWANIA  KARY 

POZBAWIENIA 

WOLNOŚCI 

I 

TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
KODEKS KARNY WYKONAWCZY

Art. 150. 

§

 1. Wykonanie kary pozbawienia wolności 

w wypadku choroby psychicznej lub innej 

ciężkiej choroby uniemożliwiającej 

wykonanie tej kary sąd odracza do czasu 

ustalenia przeszkody.    

§

 2. Za ciężką chorobę uznaje się taki stan 

skazanego, w którym umieszczenie go w 

zakładzie karnym może zagrażać życiu lub 

spowodować dla jego zdrowia poważne 

niebezpieczeństwo. 

OCENA 

ZDOLNOŚCI 

DO 

ODBYWANIA 

KARY 

POZBAWIENIA  WOLNOŚCI  I  TYMCZASOWEGO 
ARESZTOWANIA
KODEKS KARNY WYKONAWCZY

Art. 153. 

§

 1. Sąd penitencjarny udziela przerwy w 

odbywaniu kary pozbawienia wolności w 
wypadku określonym w art. 150 

§

 1 do 

czasu ustania przeszkody.

OCENA ZDOLNOŚCI DO ODBYWANIA KARY 
POZBAWIENIA WOLNOŚCI I TYMCZASOWEGO 
ARESZTOWANIA

PRZY ORZECZENIU KARY POZBAWIENIE 
WOLNOŚCI:

 

wykonanie kary może być 

odroczone,
 może być udzielona przerwa w 
wykonywaniu kary

,

OCENA ZDOLNOŚCI DO ODBYWANIA KARY 
POZBAWIENIA WOLNOŚCI I TYMCZASOWEGO 
ARESZTOWANIA

OGLĘDZIN SKAZANYCH DOKONUJĄ:

komisje lekarskie przy Zakładach 
Karnych,
biegli sądowi, powoływani przez 
Sąd (są nimi niejednokrotnie medycy 
sądowi).

OCENA ZDOLNOŚCI DO ODBYWANIA KARY 
POZBAWIENIA WOLNOŚCI I TYMCZASOWEGO 
ARESZTOWANIA
CEL OGLĘDZIN - USTALENIE:

aktualnego stanu zdrowia skazanego,
istnienia ciężkiej choroby w rozumieniu art. 
150 kkw,
możliwości pobytu i leczenia skazanego w 
szpitalu Zakładu Karnego,
konieczność leczenia w warunkach 
wolnościowych,
trybu postępowania lekarskiego ze skazanym, 
w razie stwierdzenia u niego schorzeń nie 
będących „ciężką chorobą”.

Lekarz – biegły z zakresu 

Lekarz – biegły z zakresu 

medycyny sądowej.

medycyny sądowej.

 

 

Pełnienie 

funkcji 

biegłego 

z 

zakresu 

Pełnienie 

funkcji 

biegłego 

z 

zakresu 

medycyny sądowej sytuacja – w mojej ocenie 

medycyny sądowej sytuacja – w mojej ocenie 

–  staje  się  coraz  trudniejsze.  Winno  ono 

–  staje  się  coraz  trudniejsze.  Winno  ono 

bowiem  dawać,  a  przestało,  satysfakcję 

bowiem  dawać,  a  przestało,  satysfakcję 

zawodową.  Winno  być,  przynajmniej  przez 

zawodową.  Winno  być,  przynajmniej  przez 

prawników  choć  czasami  doceniane.  Winno 

prawników  choć  czasami  doceniane.  Winno 

być 

także 

godziwie 

wynagradzane. 

być 

także 

godziwie 

wynagradzane. 

Oczywiście  zdarzają  się  w  praktyce,  choć 

Oczywiście  zdarzają  się  w  praktyce,  choć 

rzadko,  wyrazy  uznania  za  np.  opracowanie 

rzadko,  wyrazy  uznania  za  np.  opracowanie 

opinii  w  bardzo  trudnej  kryminalnej  sprawie, 

opinii  w  bardzo  trudnej  kryminalnej  sprawie, 

czy  w  tzw.  „sprawie  lekarskiej”.  Jednakże 

czy  w  tzw.  „sprawie  lekarskiej”.  Jednakże 

uznaniu  jednej  strony  procesowej  np. 

uznaniu  jednej  strony  procesowej  np. 

pokrzywdzonego  i  prokuratora,  towarzyszy 

pokrzywdzonego  i  prokuratora,  towarzyszy 

zazwyczaj  niezadowolenie  drugiej  strony  tj. 

zazwyczaj  niezadowolenie  drugiej  strony  tj. 

podejrzanego  lub  oskarżonego  i  ich  obrońcy. 

podejrzanego  lub  oskarżonego  i  ich  obrońcy. 

Niezadowolenie  przybiera  różne,  niekiedy 

Niezadowolenie  przybiera  różne,  niekiedy 

bardzo nieprzyjemne dla biegłego formy.

bardzo nieprzyjemne dla biegłego formy.

Niniejsza  praca  dotyczy 

Niniejsza  praca  dotyczy 

problemów,  związanych 

problemów,  związanych 

przede 

wszystkim 

z 

przede 

wszystkim 

z 

formalnymi  wymogami 

formalnymi  wymogami 

pełnienia 

funkcji 

pełnienia 

funkcji 

biegłego 

sądowego; 

biegłego 

sądowego; 

wartość  merytoryczna 

wartość  merytoryczna 

opinii  sądowo-lekarskiej 

opinii  sądowo-lekarskiej 

 to temat pozostający w 

 to temat pozostający w 

zasadzie  poza  oceną 

zasadzie  poza  oceną 

biegłego  –  autora  opinii 

biegłego  –  autora  opinii 

czy 

też 

innego 

czy 

też 

innego 

biegłego. 

biegłego. 

Podstawowymi problemami, związanymi z 

Podstawowymi problemami, związanymi z 

pełnieniem funkcji biegłego sądowego 

pełnieniem funkcji biegłego sądowego 

niezmiennie pozostają:

niezmiennie pozostają:



tryb powoływania biegłego,

tryb powoływania biegłego,



zakres opiniodawstwa,

zakres opiniodawstwa,



udział biegłego w postępowaniach i 

udział biegłego w postępowaniach i 

rozprawach sądowych,

rozprawach sądowych,



pozycja biegłego sądowego w 

pozycja biegłego sądowego w 

społeczeństwie 

społeczeństwie 

TRYB POWOŁYWANIA BIEGŁYCH

TRYB POWOŁYWANIA BIEGŁYCH

 

 

Zarówno w sprawach karnych jak i cywilnych 

Zarówno w sprawach karnych jak i cywilnych 

biegli powoływani są bezpośrednio (jako 

biegli powoływani są bezpośrednio (jako 

osoba) lub pośrednio (jako instytucja) w 

osoba) lub pośrednio (jako instytucja) w 

oparciu o artykuły kodeksu postępowania 

oparciu o artykuły kodeksu postępowania 

karnego i  kodeksu postępowania cywilnego. 

karnego i  kodeksu postępowania cywilnego. 

Stanowią one  prawną podstawę 

Stanowią one  prawną podstawę 

powoływania „biegłego” względnie „instytucji 

powoływania „biegłego” względnie „instytucji 

naukowej lub specjalistycznej”. Z kolei art. 

naukowej lub specjalistycznej”. Z kolei art. 

195 kpk stanowi, „że do pełnienia czynności 

195 kpk stanowi, „że do pełnienia czynności 

biegłego jest

biegłego jest

 obowiązany

 obowiązany

 nie tylko biegły 

 nie tylko biegły 

sądowy, lecz także każda osoba, 

sądowy, lecz także każda osoba, 

 o której 

 o której 

wiadomo

wiadomo

, że ma 

, że ma 

odpowiednią wiedzę

odpowiednią wiedzę

 w 

 w 

danej dziedzinie. 

danej dziedzinie. 

TRYB POWOŁYWANIA BIEGŁYCH

TRYB POWOŁYWANIA BIEGŁYCH

 

 

Kodeksy postępowania karnego i cywilnego 

Kodeksy postępowania karnego i cywilnego 

rozróżniają:

rozróżniają:



biegłego sądowego czyli 

biegłego sądowego czyli 



osobę wpisaną na listę sądu okręgowego,

osobę wpisaną na listę sądu okręgowego,



biegłego do sprawy,

biegłego do sprawy,



instytucję naukową.

instytucję naukową.

         

         

Teoretycznie,  przy  wpisywaniu  lekarza  na 

Teoretycznie,  przy  wpisywaniu  lekarza  na 

biegłego „z listy” stawiane są określone wymagania i 

biegłego „z listy” stawiane są określone wymagania i 

trudno  sobie  wyobrazić  by  na  listę  biegłych  z 

trudno  sobie  wyobrazić  by  na  listę  biegłych  z 

dziedziny  psychiatrii  został  wpisany  lekarz  nie 

dziedziny  psychiatrii  został  wpisany  lekarz  nie 

posiadający specjalizacji. 

posiadający specjalizacji. 

Natomiast  medycyna  sądowa    traktowana  jest 

Natomiast  medycyna  sądowa    traktowana  jest 

wielokrotnie  jako  dziedzina  z  jednej  strony 

wielokrotnie  jako  dziedzina  z  jednej  strony 

pozaspecjalistyczna,  z  drugiej  zaś  jako  związana    z 

pozaspecjalistyczna,  z  drugiej  zaś  jako  związana    z 

wieloma  specjalnościami  lekarskimi  .  Jest  to 

wieloma  specjalnościami  lekarskimi  .  Jest  to 

powodem  wpisywania    na  listę  biegłych  z  zakresu 

powodem  wpisywania    na  listę  biegłych  z  zakresu 

medycyny  sądowej  np.  chirurgów,  ortopedów  ale 

medycyny  sądowej  np.  chirurgów,  ortopedów  ale 

przede wszystkim lekarzy bez specjalizacji . 

przede wszystkim lekarzy bez specjalizacji . 

TRYB POWOŁYWANIA BIEGŁYCH

TRYB POWOŁYWANIA BIEGŁYCH

 

 

Mimo  iż  jestem  konsultantem  wojewódzkim 

Mimo  iż  jestem  konsultantem  wojewódzkim 

ds. medycyny sądowej, mnożą się poza moją 

ds. medycyny sądowej, mnożą się poza moją 

świadomością  biegli  „mający  odpowiednią 

świadomością  biegli  „mający  odpowiednią 

wiedzę  „  w  dziedzinie,  za  której  poziom 

wiedzę  „  w  dziedzinie,  za  której  poziom 

jestem teoretycznie odpowiedzialna. Łatwość 

jestem teoretycznie odpowiedzialna. Łatwość 

wpisania  się  na  listę  biegłych  umożliwia 

wpisania  się  na  listę  biegłych  umożliwia 

pełnienie  ,  nawet  niejako  „etatowe”  tej 

pełnienie  ,  nawet  niejako  „etatowe”  tej 

funkcji  osobom,  których  nie  tylko  wiedza  ale 

funkcji  osobom,  których  nie  tylko  wiedza  ale 

także  cechy  osobowościowe  i  postawa 

także  cechy  osobowościowe  i  postawa 

etyczna  nie  predysponują  do  tego.  W 

etyczna  nie  predysponują  do  tego.  W 

zasadzie  ciągle  wystarcza  tylko  „chęć 

zasadzie  ciągle  wystarcza  tylko  „chęć 

szczera”. 

szczera”. 

W praktyce  dochodzi jednakże do sytuacji odwrotnej 

W praktyce  dochodzi jednakże do sytuacji odwrotnej 

–  osoba  ma  wiedzę  i  umiejętność  opiniowania 

–  osoba  ma  wiedzę  i  umiejętność  opiniowania 

sądowo-lekarskiego,  ale  nie  ma  chęci  pełnienia 

sądowo-lekarskiego,  ale  nie  ma  chęci  pełnienia 

funkcji  biegłego.  Wydawałoby  się,  że  osoba  taka, 

funkcji  biegłego.  Wydawałoby  się,  że  osoba  taka, 

zgodnie 

z 

konstytucyjnym 

prawem 

do 

zgodnie 

z 

konstytucyjnym 

prawem 

do 

samostanowienia (wolnej woli) każdego człowieka po 

samostanowienia (wolnej woli) każdego człowieka po 

prostu odmawia i na tym sprawa się kończy. Niestety 

prostu odmawia i na tym sprawa się kończy. Niestety 

pojawia  się  wówczas  kodeksowe  określenie  „

pojawia  się  wówczas  kodeksowe  określenie  „

jest 

jest 

obowiązana  każda  osoba”, 

obowiązana  każda  osoba”, 

wolna  wola  człowieka 

wolna  wola  człowieka 

staje  się  ustawowo  a  zatem  zgodnie  z  prawem 

staje  się  ustawowo  a  zatem  zgodnie  z  prawem 

ograniczona,  a  zwolnienie  z  tego  obowiązku 

ograniczona,  a  zwolnienie  z  tego  obowiązku 

uzasadniają  jedynie  sytuacje  przewidziane  w 

uzasadniają  jedynie  sytuacje  przewidziane  w 

kodeksie. 

Uzasadnieniem 

odmowy 

pełnienia 

kodeksie. 

Uzasadnieniem 

odmowy 

pełnienia 

czynności  biegłego  nie  może  być  zatem  brak  chęci, 

czynności  biegłego  nie  może  być  zatem  brak  chęci, 

brak  wolnego  czasu,  brak  zgody  na  wysokość 

brak  wolnego  czasu,  brak  zgody  na  wysokość 

wynagrodzenia. tych stron. 

wynagrodzenia. tych stron. 

Dla  obciążonego  pracą  opiniodawczą  medyka 

Dla  obciążonego  pracą  opiniodawczą  medyka 

sądowego  jedyną  możliwością  obrony  jest 

sądowego  jedyną  możliwością  obrony  jest 

podanie 

zleceniodawcy 

realnego 

terminu 

podanie 

zleceniodawcy 

realnego 

terminu 

opracowania  opinii  (wiele  miesięcy,  a  niektóre 

opracowania  opinii  (wiele  miesięcy,  a  niektóre 

Zakłady  Medycyny  Sądowej  podają  np.  w 

Zakłady  Medycyny  Sądowej  podają  np.  w 

sprawach  cywilnych  nawet  2  lata).  Oczywiście 

sprawach  cywilnych  nawet  2  lata).  Oczywiście 

trudno taki termin nazwać przyzwoitym,  który to 

trudno taki termin nazwać przyzwoitym,  który to 

termin  prawo  sądzącym  się  i  sądzonym 

termin  prawo  sądzącym  się  i  sądzonym 

gwarantuje.  Czy  z  powyższego  wynika,  że    w 

gwarantuje.  Czy  z  powyższego  wynika,  że    w 

Polsce istnieje przymus pracy?. Na takie pytanie 

Polsce istnieje przymus pracy?. Na takie pytanie 

sąd,    odpowiedział  –  przymusu  pracy  w  Polsce 

sąd,    odpowiedział  –  przymusu  pracy  w  Polsce 

nie  ma,  istnieje  jednak  obowiązek  pełnienia 

nie  ma,  istnieje  jednak  obowiązek  pełnienia 

czynności  biegłego,  który  można  egzekwować   

czynności  biegłego,  który  można  egzekwować   

środkami prawnymi. Pełnienie funkcji biegłego to 

środkami prawnymi. Pełnienie funkcji biegłego to 

zatem  szczególne  zajęcie  –  jest  obowiązkowe, 

zatem  szczególne  zajęcie  –  jest  obowiązkowe, 

należy je wypełnić w określonym czasie, zakresie 

należy je wypełnić w określonym czasie, zakresie 

i  nie  wolno  przy  tym  uzgadniać  warunków 

i  nie  wolno  przy  tym  uzgadniać  warunków 

finansowych tej usługi (wynagrodzenie przyznaje 

finansowych tej usługi (wynagrodzenie przyznaje 

zleceniodawca  opinii  po  zapoznaniu  się  z  nią  i 

zleceniodawca  opinii  po  zapoznaniu  się  z  nią  i 

oceną  jej  „przydatności”  i  jest  to  inny,  równie 

oceną  jej  „przydatności”  i  jest  to  inny,  równie 

interesujący temat).

interesujący temat).

Opracowywany 

bardzo 

długo 

przez 

Opracowywany 

bardzo 

długo 

przez 

Ministerstwo  Sprawiedliwości  projekt  „Ustawy 

Ministerstwo  Sprawiedliwości  projekt  „Ustawy 

o  biegłych”  niewiele  zmieni;  proponuje  on 

o  biegłych”  niewiele  zmieni;  proponuje  on 

rejestrację w Ministerstwie wszystkich biegłych 

rejestrację w Ministerstwie wszystkich biegłych 

(aczkolwiek 

i 

osoba 

niezarejestrowana 

(aczkolwiek 

i 

osoba 

niezarejestrowana 

mogłaby  być,  choć  wyjątkowo  biegłym)  i 

mogłaby  być,  choć  wyjątkowo  biegłym)  i 

bardzo  rozbudowaną  procedurę  związaną  z 

bardzo  rozbudowaną  procedurę  związaną  z 

odpowiedzialnością dyscyplinarną biegłych.  O 

odpowiedzialnością dyscyplinarną biegłych.  O 

ile niedotrzymanie terminu opracowania opinii 

ile niedotrzymanie terminu opracowania opinii 

będzie 

przewinieniem 

dyscyplinarnym, 

będzie 

przewinieniem 

dyscyplinarnym, 

medycy 

sądowi 

będą 

nader 

często 

medycy 

sądowi 

będą 

nader 

często 

obwinionymi. 

obwinionymi. 

ZAKRES OPINIODAWSTWA

ZAKRES OPINIODAWSTWA

 

 

W rozważaniu na temat zakresu 

W rozważaniu na temat zakresu 

opiniodawstwa sądowo-lekarskiego, bardzo 

opiniodawstwa sądowo-lekarskiego, bardzo 

ważnymi problemami są:

ważnymi problemami są:



udział w opiniowaniu lekarzy różnych 

udział w opiniowaniu lekarzy różnych 

specjalności

specjalności

, co jest regułą przy 

, co jest regułą przy 

opracowywaniu opinii mających na celu 

opracowywaniu opinii mających na celu 

ocenę prawidłowości postępowania 

ocenę prawidłowości postępowania 

lekarskiego (tzw. sprawy „ o błąd lekarski”), 

lekarskiego (tzw. sprawy „ o błąd lekarski”), 

ustalanie zdolności do odbywania kary 

ustalanie zdolności do odbywania kary 

pozbawienia wolności i uczestniczenia w 

pozbawienia wolności i uczestniczenia w 

postępowaniu karnym, jak również w 

postępowaniu karnym, jak również w 

sprawach cywilnych odszkodowawczych czy   

sprawach cywilnych odszkodowawczych czy   

dotyczących zdolności „testamentowania”,

dotyczących zdolności „testamentowania”,

ZAKRES OPINIODAWSTWA

ZAKRES OPINIODAWSTWA

 

 



  

  

zlecanie 

zlecanie 

wysokospecjalistycznych 

wysokospecjalistycznych 

badań dodatkowych – 

badań dodatkowych – 

tomografii komputerowej, 

tomografii komputerowej, 

rezonansu magnetycznego, 

rezonansu magnetycznego, 

EEG a nawet obserwacji 

EEG a nawet obserwacji 

szpitalnej. W ten sposób 

szpitalnej. W ten sposób 

biegły zamienia się w 

biegły zamienia się w 

organizatora 

organizatora 

trudnoosiągalnych a często 

trudnoosiągalnych a często 

nie uzasadnionych 

nie uzasadnionych 

wskazaniami, badań. Sądy 

wskazaniami, badań. Sądy 

wyrażają  zazwyczaj zgodę 

wyrażają  zazwyczaj zgodę 

na wszelkie żądania stron, 

na wszelkie żądania stron, 

obawiając się, iż odmowa 

obawiając się, iż odmowa 

może stanowić  formalną 

może stanowić  formalną 

podstawę odwołania od 

podstawę odwołania od 

orzeczenia,

orzeczenia,

ZAKRES OPINIODAWSTWA

ZAKRES OPINIODAWSTWA

 

 



granica zgody biegłego na zakres zlecanych 

granica zgody biegłego na zakres zlecanych 

czynności opiniodawczych. Zasygnalizowałam 

czynności opiniodawczych. Zasygnalizowałam 

konieczność uzyskania zgody na zlecane 

konieczność uzyskania zgody na zlecane 

konsultacje i badania dodatkowe. Ważniejszym 

konsultacje i badania dodatkowe. Ważniejszym 

problemem jest narzucanie biegłemu przez 

problemem jest narzucanie biegłemu przez 

zleceniodawcę założenia przyjętego jako 

zleceniodawcę założenia przyjętego jako 

pewnik, z którymi to założeniami biegły się nie 

pewnik, z którymi to założeniami biegły się nie 

zgadza. Mogą to być np. konkluzje opinii 

zgadza. Mogą to być np. konkluzje opinii 

wydanych przez innego biegłego czy wyroki 

wydanych przez innego biegłego czy wyroki 

sądu . Dotyczy to najczęściej spraw cywilnych, 

sądu . Dotyczy to najczęściej spraw cywilnych, 

w których pozew oparty jest o wyrok w 

w których pozew oparty jest o wyrok w 

procesie karnym, a w procesie tym wydana 

procesie karnym, a w procesie tym wydana 

przez biegłego opinia jest – zdaniem biegłego – 

przez biegłego opinia jest – zdaniem biegłego – 

nieuzasadniona. 

nieuzasadniona. 

ZAKRES OPINIODAWSTWA

ZAKRES OPINIODAWSTWA

 

 

Realizacja zleconego zakresu opinii 

Realizacja zleconego zakresu opinii 

zależy oczywiście od zgromadzonych w 

zależy oczywiście od zgromadzonych w 

sprawie dowodów. Brak dokumentacji 

sprawie dowodów. Brak dokumentacji 

lekarskiej, jej nieczytelność, brak 

lekarskiej, jej nieczytelność, brak 

zeznań najważniejszych świadków, a 

zeznań najważniejszych świadków, a 

zwłaszcza brak badań pośmiertnych w 

zwłaszcza brak badań pośmiertnych w 

przypadkach dotyczących zgonu 

przypadkach dotyczących zgonu 

człowieka, utrudnia znacząco a niekiedy 

człowieka, utrudnia znacząco a niekiedy 

nawet uniemożliwia opracowanie 

nawet uniemożliwia opracowanie 

jednoznacznej opinii. Przybierać ona 

jednoznacznej opinii. Przybierać ona 

wówczas może charakter tzw. opinii 

wówczas może charakter tzw. opinii 

abstrakcyjnych. 

abstrakcyjnych. 

UDZIAŁ BIEGŁYCH W ROZPRAWACH 

UDZIAŁ BIEGŁYCH W ROZPRAWACH 

SĄDOWYCH

SĄDOWYCH

 

 

Opracowanie opinii sądowo-lekarskiej niesie 

Opracowanie opinii sądowo-lekarskiej niesie 

za sobą bardzo realną możliwość wezwania 

za sobą bardzo realną możliwość wezwania 

jej autora (autorów) na rozprawę sądową w 

jej autora (autorów) na rozprawę sądową w 

celu przesłuchania. Co prawda kodeksy 

celu przesłuchania. Co prawda kodeksy 

stanowią, że  

stanowią, że  

przesłuchania biegłych 

przesłuchania biegłych 

należy dokonać „w razie potrzeby” oraz 

należy dokonać „w razie potrzeby” oraz 

„jeżeli opinia jest niepełna lub 

„jeżeli opinia jest niepełna lub 

niejasna”

niejasna”

, to w praktyce bardzo często, 

, to w praktyce bardzo często, 

tylko ze względu na żądania stron, sąd 

tylko ze względu na żądania stron, sąd 

wzywa biegłych. Na rozprawie biegli bardzo 

wzywa biegłych. Na rozprawie biegli bardzo 

często potwierdzają jedynie ustnie wydaną 

często potwierdzają jedynie ustnie wydaną 

opinię, równie często odpowiadają na pytania 

opinię, równie często odpowiadają na pytania 

wyjaśnione w opinii 

wyjaśnione w opinii 

UDZIAŁ BIEGŁYCH W ROZPRAWACH 

UDZIAŁ BIEGŁYCH W ROZPRAWACH 

SĄDOWYCH

SĄDOWYCH

 

 

Zdarzają się jednak 

Zdarzają się jednak 

sprawy, niekiedy nawet 

sprawy, niekiedy nawet 

pozornie jednoznaczne 

pozornie jednoznaczne 

opiniodawczo, które nagle 

opiniodawczo, które nagle 

po wydaniu opinii 

po wydaniu opinii 

komplikują się, znajdują 

komplikują się, znajdują 

się nowe dowody, 

się nowe dowody, 

oskarżony zmienia 

oskarżony zmienia 

wyjaśnienia w stosunku 

wyjaśnienia w stosunku 

do swoich zeznań w 

do swoich zeznań w 

charakterze świadka. 

charakterze świadka. 

Wówczas nieraz 

Wówczas nieraz 

wielogodzinne 

wielogodzinne 

przesłuchania biegłego 

przesłuchania biegłego 

stają się wywodami 

stają się wywodami 

zupełnie nowej, nieraz 

zupełnie nowej, nieraz 

innej w treści opinii.

innej w treści opinii.

UDZIAŁ BIEGŁYCH W ROZPRAWACH 

UDZIAŁ BIEGŁYCH W ROZPRAWACH 

SĄDOWYCH

SĄDOWYCH

 

 

Istnieją prawne możliwości, by sąd, zamiast wzywać 

Istnieją prawne możliwości, by sąd, zamiast wzywać 

biegłego na rozprawę, zlecił wydanie na piśmie

biegłego na rozprawę, zlecił wydanie na piśmie

 

 

opinii uzupełniającej, 

opinii uzupełniającej, 

bądź skorzystał

bądź skorzystał

 z 

 z 

możliwości

możliwości

 przesłuchania 

 przesłuchania 

biegłego  w miejscu jego 

biegłego  w miejscu jego 

zamieszkania

zamieszkania

 w ramach pomocy prawnej.

 w ramach pomocy prawnej.

 Na 

 Na 

zastosowanie tych procedur muszą jednakże wyrazić 

zastosowanie tych procedur muszą jednakże wyrazić 

zgodę obie strony a sąd bardzo rzadko decyduje się 

zgodę obie strony a sąd bardzo rzadko decyduje się 

na podjęcie decyzji wbrew woli którejś ze stron. 

na podjęcie decyzji wbrew woli którejś ze stron. 

Uchylanie się biegłego od stawiennictwa przed 

Uchylanie się biegłego od stawiennictwa przed 

sądem powoduje zastosowanie środków 

sądem powoduje zastosowanie środków 

dyscyplinujących w formie grzywny i niejednokrotnie 

dyscyplinujących w formie grzywny i niejednokrotnie 

groźby doprowadzenia przez policję . Jeżeli 

groźby doprowadzenia przez policję . Jeżeli 

przyczyną niestawiennictwa jest zły stan zdrowia 

przyczyną niestawiennictwa jest zły stan zdrowia 

biegłego, winien on przedłożyć usprawiedliwienie 

biegłego, winien on przedłożyć usprawiedliwienie 

zgodne z obowiązującym rozporządzeniem.

zgodne z obowiązującym rozporządzeniem.

Inne problemy z tej dziedziny

Inne problemy z tej dziedziny

 

 



biegły a świadek:

biegły a świadek:

 w praktyce 

 w praktyce 

zdarzają się próby uczynienia, wbrew 

zdarzają się próby uczynienia, wbrew 

jednoznacznym przepisom, z biegłego 

jednoznacznym przepisom, z biegłego 

świadka. Spotykane są nawet 

świadka. Spotykane są nawet 

określenia biegły – świadek. 

określenia biegły – świadek. 



przesłuchanie przed sądem w 

przesłuchanie przed sądem w 

charakterze świadka na 

charakterze świadka na 

okoliczność wydanej dla innego 

okoliczność wydanej dla innego 

zleceniodawcy opinii

zleceniodawcy opinii

Inne problemy z tej dziedziny

Inne problemy z tej dziedziny

 

 



zlecanie biegłym uzgodnienie opinii :

zlecanie biegłym uzgodnienie opinii :

 w 

 w 

niektórych sprawach, zwłaszcza 

niektórych sprawach, zwłaszcza 

skomplikowanych – kryminalistycznych i tzw. 

skomplikowanych – kryminalistycznych i tzw. 

lekarskich wydawanych jest zazwyczaj dwie, 

lekarskich wydawanych jest zazwyczaj dwie, 

a czasami nawet kilka, nierzadko 

a czasami nawet kilka, nierzadko 

sprzecznych ze sobą opinii. 

sprzecznych ze sobą opinii. 



Sąd wzywa zazwyczaj na rozprawę sadową 

Sąd wzywa zazwyczaj na rozprawę sadową 

autorów opinii i każdy z nich ma okazję 

autorów opinii i każdy z nich ma okazję 

uzasadnić swoje stanowisko. Niestety zdarza 

uzasadnić swoje stanowisko. Niestety zdarza 

się, że sąd  usiłuje zmusić biegłych  do 

się, że sąd  usiłuje zmusić biegłych  do 

„uzgodnienia”, nieraz skrajnych opinii 

„uzgodnienia”, nieraz skrajnych opinii 

Inne problemy z tej dziedziny

Inne problemy z tej dziedziny

 

 



oddzielne przesłuchiwanie 

oddzielne przesłuchiwanie 

biegłych, wydających opinię 

biegłych, wydających opinię 

zespołowo.

zespołowo.

 W praktyce zdarza się 

 W praktyce zdarza się 

nawet wyproszenie z sali biegłych 

nawet wyproszenie z sali biegłych 

podczas przesłuchiwania innych 

podczas przesłuchiwania innych 

uczestników procesu – jest to już 

uczestników procesu – jest to już 

poważne uchybienie proceduralne,

poważne uchybienie proceduralne,



zachowanie się uczestników 

zachowanie się uczestników 

rozprawy sądowej

rozprawy sądowej

 

 

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

 

 

Przeciętny człowiek wie tyle o biegłych, 

Przeciętny człowiek wie tyle o biegłych, 

ile wiadomości na ich temat dostarczą 

ile wiadomości na ich temat dostarczą 

mu media lub znajomi. Oczywiście może 

mu media lub znajomi. Oczywiście może 

się osobiście zetknąć z biegłymi gdy 

się osobiście zetknąć z biegłymi gdy 

stanie się uczestnikiem postępowań 

stanie się uczestnikiem postępowań 

sądowych. Media  nie przedstawiają,  

sądowych. Media  nie przedstawiają,  

niestety, biegłych w dobrym świetle; 

niestety, biegłych w dobrym świetle; 

obiektywne przedstawienie ich pracy 

obiektywne przedstawienie ich pracy 

nie byłoby interesujące. Interesujące 

nie byłoby interesujące. Interesujące 

jest natomiast upowszechnienie 

jest natomiast upowszechnienie 

negatywnej oceny opinii przez osobę, 

negatywnej oceny opinii przez osobę, 

zainteresowaną jej treścią

zainteresowaną jej treścią

 

 

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

 

 

Olbrzyma ilość programów interwencyjnych 

Olbrzyma ilość programów interwencyjnych 

powoduje, że każda niezadowolona osoba 

powoduje, że każda niezadowolona osoba 

znajdzie chętnego do opisu jej  „krzywdy” 

znajdzie chętnego do opisu jej  „krzywdy” 

dziennikarza. W audycji bardzo rzadko 

dziennikarza. W audycji bardzo rzadko 

prezentowane są stanowiska fachowców czy 

prezentowane są stanowiska fachowców czy 

biegłych. Jeżeli dziennikarz stwarza nawet 

biegłych. Jeżeli dziennikarz stwarza nawet 

takie możliwości, to nie informuje biegłego o 

takie możliwości, to nie informuje biegłego o 

treści wypowiedzi strony przeciwnej. Biegły 

treści wypowiedzi strony przeciwnej. Biegły 

mówi wówczas nie na temat, co czyni go 

mówi wówczas nie na temat, co czyni go 

niewiarygodnym. Biegły staje się także 

niewiarygodnym. Biegły staje się także 

obiektem różnego rodzaju agresji osób 

obiektem różnego rodzaju agresji osób 

niezadowolonych z treści opinii. Pisma pełne 

niezadowolonych z treści opinii. Pisma pełne 

obelg i pogróżek nie są czymś nadzwyczajnym. 

obelg i pogróżek nie są czymś nadzwyczajnym. 

Jeden z powodów, dla którego treść opinii była 

Jeden z powodów, dla którego treść opinii była 

nawet korzystna, ale tego  nie pojął, co pewien 

nawet korzystna, ale tego  nie pojął, co pewien 

czas rozsypuje w pomieszczeniach Zakładu 

czas rozsypuje w pomieszczeniach Zakładu 

Medycyny Sądowej obelżywe ulotki o 

Medycyny Sądowej obelżywe ulotki o 

przekupności biegłych.

przekupności biegłych.

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

 

 

Autorki szokujących pomówień, 

Autorki szokujących pomówień, 

opublikowanych w tygodniku (autor 

opublikowanych w tygodniku (autor 

opublikował naszą replikę), mają sprawę 

opublikował naszą replikę), mają sprawę 

sądową o pomówienie. Dziennikarze 

sądową o pomówienie. Dziennikarze 

uznali to za skandal („nie dość ,że 

uznali to za skandal („nie dość ,że 

pokrzywdzone przez los, to 

pokrzywdzone przez los, to 

prześladowane przez Zakład”) – w 

prześladowane przez Zakład”) – w 

mediach ukazały się artykuły prasowe i 

mediach ukazały się artykuły prasowe i 

audycje telewizyjne o krzywdzeniu przez 

audycje telewizyjne o krzywdzeniu przez 

biegłych i wymiar sprawiedliwości tych 

biegłych i wymiar sprawiedliwości tych 

kobiet. Żadne z moich sprostowań nie 

kobiet. Żadne z moich sprostowań nie 

zostało uwzględnione.

zostało uwzględnione.

 

 

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

 

 

Problemem stały się pozwy o 

Problemem stały się pozwy o 

zadośćuczynienie przeciwko biegłym. 

zadośćuczynienie przeciwko biegłym. 

Podstawą pozwów jest ochrona dóbr 

Podstawą pozwów jest ochrona dóbr 

osobistych , związana z określeniami 

osobistych , związana z określeniami 

zawartymi w treści opinii . Celują w tym 

zawartymi w treści opinii . Celują w tym 

lekarze skazani za popełnienie błędu 

lekarze skazani za popełnienie błędu 

lekarskiego. Np. jeden z nich zażądał 

lekarskiego. Np. jeden z nich zażądał 

odszkodowania za stwierdzenie iż jego 

odszkodowania za stwierdzenie iż jego 

postępowanie było nieprawidłowe, a to 

postępowanie było nieprawidłowe, a to 

podważa do niego zaufanie pacjentów. 

podważa do niego zaufanie pacjentów. 

Inny zażądał bardzo wysokiego 

Inny zażądał bardzo wysokiego 

odszkodowania, gdyż sąd wydał wyrok 

odszkodowania, gdyż sąd wydał wyrok 

skazujący go m.in. na karę dodatkową 

skazujący go m.in. na karę dodatkową 

okresowego pozbawienia prawa 

okresowego pozbawienia prawa 

wykonywania zawodu, w związku z czym 

wykonywania zawodu, w związku z czym 

ponosi straty finansowe.

ponosi straty finansowe.

 

 

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

 

 

Osoby niezadowolone z treści opinii 

Osoby niezadowolone z treści opinii 

zawiadamiają także prokuratury o 

zawiadamiają także prokuratury o 

popełnieniu przez biegłego 

popełnieniu przez biegłego 

przestępstwa , najczęściej wydania 

przestępstwa , najczęściej wydania 

fałszywej opinii czy domniemanej 

fałszywej opinii czy domniemanej 

korupcji. Kierują też skargi do sądu 

korupcji. Kierują też skargi do sądu 

lekarskiego

lekarskiego

.

.

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE

 

 

Niniejsze wywody przedstawiają negatywne 

Niniejsze wywody przedstawiają negatywne 

strony pełnienia funkcji biegłego, o których w 

strony pełnienia funkcji biegłego, o których w 

zainteresowanych środowiskach i publicznie 

zainteresowanych środowiskach i publicznie 

mówi się wyjątkowo rzadko i w ograniczonym 

mówi się wyjątkowo rzadko i w ograniczonym 

zakresie. Przedstawiciele wymiaru 

zakresie. Przedstawiciele wymiaru 

sprawiedliwości nie mają zwyczaju pytać  o 

sprawiedliwości nie mają zwyczaju pytać  o 

stopień komfortu pracy biegłego. 

stopień komfortu pracy biegłego. 

Do problemów merytorycznych i formalnych 

Do problemów merytorycznych i formalnych 

dochodzą jeszcze problemy finansowe, o 

dochodzą jeszcze problemy finansowe, o 

których publicznie, zdaniem wielu 

których publicznie, zdaniem wielu 

zainteresowanych, nie wypada mówić. Na 

zainteresowanych, nie wypada mówić. Na 

szczęście, w większości spraw, współpraca 

szczęście, w większości spraw, współpraca 

pomiędzy biegłym a organami wymiary 

pomiędzy biegłym a organami wymiary 

sprawiedliwości układa się dobrze i jest 

sprawiedliwości układa się dobrze i jest 

efektywna tym bardziej im większe są 

efektywna tym bardziej im większe są 

kompetencje obu stron. 

kompetencje obu stron. 

 

 

NIEZNAJOMOŚĆ REGUŁ 

NIEZNAJOMOŚĆ REGUŁ 

OPINIODAWCZYCH A WARTOŚĆ  

OPINIODAWCZYCH A WARTOŚĆ  

OPINII SĄDOWO-LEKARSKICH

OPINII SĄDOWO-LEKARSKICH

 

 

Spełnianie czynności biegłego sądowego 

Spełnianie czynności biegłego sądowego 

charakteryzuje się dwiema cechami:

charakteryzuje się dwiema cechami:



praca biegłego podporządkowana jest 

praca biegłego podporządkowana jest 

celom zleceniodawcy (policji, prokuraturze, 

celom zleceniodawcy (policji, prokuraturze, 

sądom),

sądom),



biegły nie podejmuje decyzji finalnej, lecz 

biegły nie podejmuje decyzji finalnej, lecz 

jedynie przedkłada propozycję oceny 

jedynie przedkłada propozycję oceny 

konkretnej sytuacji życiowej, stanowiącej 

konkretnej sytuacji życiowej, stanowiącej 

przedmiot sprawy.

przedmiot sprawy.

Ostateczną decyzję, zgodną lub niezgodną z 

Ostateczną decyzję, zgodną lub niezgodną z 

propozycją biegłego podejmuje 

propozycją biegłego podejmuje 

zleceniodawca. Może on także, w celu 

zleceniodawca. Może on także, w celu 

upewnienia się co do prawdziwości  

upewnienia się co do prawdziwości  

zaproponowanej oceny zdarzeń, zasięgnąć 

zaproponowanej oceny zdarzeń, zasięgnąć 

opinii innego biegłego

opinii innego biegłego

Art. 193 k.p.k. stanowi, że 

Art. 193 k.p.k. stanowi, że 

„Jeżeli  

„Jeżeli  

stwierdzenie okoliczności mających 

stwierdzenie okoliczności mających 

znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy 

znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy 

wymaga wiadomości specjalnych, 

wymaga wiadomości specjalnych, 

zasięga się opinii biegłego lub biegłych. 

zasięga się opinii biegłego lub biegłych. 

W celu wydania opinii można  też 

W celu wydania opinii można  też 

zwrócić się do instytucji naukowej lub 

zwrócić się do instytucji naukowej lub 

specjalistycznej” 

specjalistycznej” 

i dalej w art.195 k.p.k. –

i dalej w art.195 k.p.k. –

„...do pełnienia czynności biegłego jest 

„...do pełnienia czynności biegłego jest 

obowiązany nie tylko biegły sądowy  

obowiązany nie tylko biegły sądowy  

lecz także każda inna osoba, o której 

lecz także każda inna osoba, o której 

wiadomo, że ma odpowiednią wiedzą w 

wiadomo, że ma odpowiednią wiedzą w 

danej dziedzinie”.

danej dziedzinie”.

 

 

W uzasadnieniu 

W uzasadnieniu 

rządowym co do treści 

rządowym co do treści 

tych artykułów podano: 

tych artykułów podano: 

„Unormowanie 

„Unormowanie 

problematyki biegłych 

problematyki biegłych 

podkreśla, w 

podkreśla, w 

przeciwieństwie do k.p.k. 

przeciwieństwie do k.p.k. 

z 1969 r., indywidualny 

z 1969 r., indywidualny 

charakter tego źródła 

charakter tego źródła 

dowodowego i osobistą 

dowodowego i osobistą 

odpowiedzialność 

odpowiedzialność 

biegłego za wydaną 

biegłego za wydaną 

opinię, niezależnie od 

opinię, niezależnie od 

tego, czy chodzi o opinię 

tego, czy chodzi o opinię 

jednej, konkretnej osoby, 

jednej, konkretnej osoby, 

kilku osób ...czy też o 

kilku osób ...czy też o 

opinię instytucji naukowej 

opinię instytucji naukowej 

lub specjalistycznej”. 

lub specjalistycznej”. 

Powyższe artykuły przyjmują zatem 

Powyższe artykuły przyjmują zatem 

konieczność posiadania przez potencjalnego 

konieczność posiadania przez potencjalnego 

biegłego wyłącznie jednej cechy – 

biegłego wyłącznie jednej cechy – 

„wiadomości specjalnych”

„wiadomości specjalnych”

, czyli 

, czyli 

 

 

„odpowiedniej wiedzy”

„odpowiedniej wiedzy”

. Brak jest zatem 

. Brak jest zatem 

jakichkolwiek, zapisanych w prawie innych 

jakichkolwiek, zapisanych w prawie innych 

wymagań w stosunku do biegłego  np. 

wymagań w stosunku do biegłego  np. 

znajomości reguł opiniodawczych, 

znajomości reguł opiniodawczych, 

umiejętności ustalania związków 

umiejętności ustalania związków 

przyczynowo-skutkowych i transformacji 

przyczynowo-skutkowych i transformacji 

języka medycznego na język prawniczy, co z 

języka medycznego na język prawniczy, co z 

kolei wymaga znajomości  przepisów prawa 

kolei wymaga znajomości  przepisów prawa 

w reprezentowanej przez biegłego dziedzinie 

w reprezentowanej przez biegłego dziedzinie 

. Brak jest także, na poziomie ustawy, zapisu 

. Brak jest także, na poziomie ustawy, zapisu 

o wymogach, odnoszących się do zalet 

o wymogach, odnoszących się do zalet 

osobowościowych i postawy etycznej 

osobowościowych i postawy etycznej 

biegłego.

biegłego.

Kodeks stworzył 

Kodeks stworzył 

możliwość wyboru 

możliwość wyboru 

pomiędzy:

pomiędzy:



biegłym sądowym, 

biegłym sądowym, 

a zatem osobą 

a zatem osobą 

wpisaną na listę 

wpisaną na listę 

biegłych sądu 

biegłych sądu 

okręgowego,

okręgowego,



instytucją naukową 

instytucją naukową 

lub specjalistyczną,

lub specjalistyczną,



inną osobą.

inną osobą.

W k.p.k. obowiązującym do 1997 r  instytucja 

W k.p.k. obowiązującym do 1997 r  instytucja 

naukowa – jako potencjalny biegły – wymieniona 

naukowa – jako potencjalny biegły – wymieniona 

była na pierwszym miejscu. Zdaniem T. Widła 

była na pierwszym miejscu. Zdaniem T. Widła 

(wyrażonym w 1992 r) „ Zostało to odczytane jako 

(wyrażonym w 1992 r) „ Zostało to odczytane jako 

zachęta do preferowania w wyborze właśnie 

zachęta do preferowania w wyborze właśnie 

instytucji. ... Trzeba przyznać, że istnieją argumenty 

instytucji. ... Trzeba przyznać, że istnieją argumenty 

przemawiające za preferencja tego źródła. 

przemawiające za preferencja tego źródła. 

Najważniejsze z nich to:

Najważniejsze z nich to:

dobrze wykształcona, a następnie dokształcana 

dobrze wykształcona, a następnie dokształcana 

kadra,

kadra,



możliwość konsultacji koleżeńskiej... ,

możliwość konsultacji koleżeńskiej... ,



instytucja kontroli wewnętrznej, dość skutecznie 

instytucja kontroli wewnętrznej, dość skutecznie 

zapobiegająca niesumienności, nonszalancji i 

zapobiegająca niesumienności, nonszalancji i 

popadaniu ekspertów w rutynizm,

popadaniu ekspertów w rutynizm,



specjalistyczna aparatura i dostęp do literatury 

specjalistyczna aparatura i dostęp do literatury 

przedmiotu – krajowej i zagranicznej,

przedmiotu – krajowej i zagranicznej,



możliwość wdrażania nowych, doskonalszych 

możliwość wdrażania nowych, doskonalszych 

metod własnych   lub  cudzych, sprawdzonych w 

metod własnych   lub  cudzych, sprawdzonych w 

podejmowanych przez siebie badaniach,

podejmowanych przez siebie badaniach,



możliwość przeprowadzania badań 

możliwość przeprowadzania badań 

kompleksowych...”

kompleksowych...”

Tą preferencję zmienił nowy k.p.k., 

Tą preferencję zmienił nowy k.p.k., 

wymieniając w pierwszej kolejności 

wymieniając w pierwszej kolejności 

biegłego sądowego. Zbudziło to 

biegłego sądowego. Zbudziło to 

kontrowersje i dyskusję , w której 

kontrowersje i dyskusję , w której 

kodyfikatorzy bagatelizowali kolejność 

kodyfikatorzy bagatelizowali kolejność 

wymienionych biegłych utrzymując, że 

wymienionych biegłych utrzymując, że 

każda z wymienionych możliwości ma 

każda z wymienionych możliwości ma 

taką samą wartość 

taką samą wartość 

W tym samym opracowaniu T. Widła przyjmuje 

W tym samym opracowaniu T. Widła przyjmuje 

także, że zapisy k.p.k. (z 1969 r)  preferują 

także, że zapisy k.p.k. (z 1969 r)  preferują 

powoływanie biegłego sądowego z listy i za tą 

powoływanie biegłego sądowego z listy i za tą 

„preferencją przemawiają istotne argumenty 

„preferencją przemawiają istotne argumenty 

merytoryczne a w szczególności racje 

merytoryczne a w szczególności racje 

prakseologiczne”. Uważa bowiem za bardzo ważne 

prakseologiczne”. Uważa bowiem za bardzo ważne 

deklarację takiej osoby o gotowości pełnienia 

deklarację takiej osoby o gotowości pełnienia 

czynności biegłego i łatwe nawiązywanie z nim  

czynności biegłego i łatwe nawiązywanie z nim  

kontaktu przez ograny procesowe. Przyjmuje także , 

kontaktu przez ograny procesowe. Przyjmuje także , 

że właśnie taki biegły „...potrafi rozumować 

że właśnie taki biegły „...potrafi rozumować 

językiem decydenta i komunikować się z nim w 

językiem decydenta i komunikować się z nim w 

takim języku. Taki biegły potrafi przekładać 

takim języku. Taki biegły potrafi przekładać 

problemy z języka prawniczego na język 

problemy z języka prawniczego na język 

reprezentowanej dyscypliny i odwrotnie – wyniki 

reprezentowanej dyscypliny i odwrotnie – wyniki 

swych badań  i wyciągnięte z nich wnioski potrafi 

swych badań  i wyciągnięte z nich wnioski potrafi 

przełożyć z języka  obserwacyjnego na język 

przełożyć z języka  obserwacyjnego na język 

prawniczy”. 

prawniczy”. 

Z tymi ostatnimi  wywodami, w oparciu 

Z tymi ostatnimi  wywodami, w oparciu 

o wieloletnią praktykę biegłego nie 

o wieloletnią praktykę biegłego nie 

możemy się zgodzić. Biegli z listy, 

możemy się zgodzić. Biegli z listy, 

zazwyczaj klinicyści, posiadają 

zazwyczaj klinicyści, posiadają 

rzeczywiście wiadomości specjalne ze 

rzeczywiście wiadomości specjalne ze 

swojej dziedziny, ale skąd mają znać 

swojej dziedziny, ale skąd mają znać 

język prawniczy i posiadać umiejętność 

język prawniczy i posiadać umiejętność 

przetwarzania wiadomości medycznych 

przetwarzania wiadomości medycznych 

na potrzeby konkretnego postępowania 

na potrzeby konkretnego postępowania 

sądowego nie mówiąc już  o 

sądowego nie mówiąc już  o 

podstawach wiedzy prawniczej ? 

podstawach wiedzy prawniczej ? 

Brak jest z tej dziedziny jakichkolwiek 

Brak jest z tej dziedziny jakichkolwiek 

szkoleń podyplomowych.

szkoleń podyplomowych.

Umiejętność przetwarzania wiedzy 

Umiejętność przetwarzania wiedzy 

medycznej na język prawniczy i 

medycznej na język prawniczy i 

stosowanie reguł (zasad) 

stosowanie reguł (zasad) 

opiniodawczych zapewniają  przede 

opiniodawczych zapewniają  przede 

wszystkim specjaliści medycyny 

wszystkim specjaliści medycyny 

sądowej i w swej dziedzinie – 

sądowej i w swej dziedzinie – 

doświadczeni psychiatrzy. Medycy 

doświadczeni psychiatrzy. Medycy 

sądowi nie są zazwyczaj biegłymi 

sądowi nie są zazwyczaj biegłymi 

sądowymi „ z listy” lecz pełnią 

sądowymi „ z listy” lecz pełnią 

obowiązki biegłego przy powołaniu 

obowiązki biegłego przy powołaniu 

„instytucji naukowej” jaką jest Zakład 

„instytucji naukowej” jaką jest Zakład 

Medycyny Sądowej Akademii 

Medycyny Sądowej Akademii 

Medycznej.

Medycznej.

Naszym zdaniem  w pewnej kategorii spraw 

Naszym zdaniem  w pewnej kategorii spraw 

tj. w sprawach ustalających prawidłowość 

tj. w sprawach ustalających prawidłowość 

postępowania lekarskiego (ustalanie „błędu 

postępowania lekarskiego (ustalanie „błędu 

lekarskiego”)  obowiązkowo opiniować 

lekarskiego”)  obowiązkowo opiniować 

zawsze powinny zespoły , złożone z medyka 

zawsze powinny zespoły , złożone z medyka 

sądowego i klinicystów. Także opinie cywilne, 

sądowego i klinicystów. Także opinie cywilne, 

wymagające oceny wielospecjalistycznej 

wymagające oceny wielospecjalistycznej 

winne być opracowywane przez takie 

winne być opracowywane przez takie 

zespoły, choć w takich sprawach może być 

zespoły, choć w takich sprawach może być 

problematyczne czy dany klinicysta jest 

problematyczne czy dany klinicysta jest 

„biegłym” czy „specjalistą”, ponieważ 

„biegłym” czy „specjalistą”, ponieważ 

niejednokrotnie ustala on specjalistyczny 

niejednokrotnie ustala on specjalistyczny 

stan zdrowia powoda, a wnioski wyciąga już 

stan zdrowia powoda, a wnioski wyciąga już 

medyk sądowy 

medyk sądowy 

Z powodu ograniczonej ilości medyków sądowych w 

Z powodu ograniczonej ilości medyków sądowych w 

Polsce ,organy procesowe są zatem zmuszane do 

Polsce ,organy procesowe są zatem zmuszane do 

powoływania biegłych sądowych z „listy” lub z poza 

powoływania biegłych sądowych z „listy” lub z poza 

niej – to ostatnie czyni klinicystę „biegłym do 

niej – to ostatnie czyni klinicystę „biegłym do 

sprawy”. Są niewątpliwie wśród klinicystów 

sprawy”. Są niewątpliwie wśród klinicystów 

kompetentni biegli, posiadający oprócz wiedzy 

kompetentni biegli, posiadający oprócz wiedzy 

specjalistycznej, znajomość reguł opiniowania, 

specjalistycznej, znajomość reguł opiniowania, 

podstaw prawa i języka prawniczego a także, co jest 

podstaw prawa i języka prawniczego a także, co jest 

niezwykle ważne umiejętność zachowania 

niezwykle ważne umiejętność zachowania 

obiektywizmu i - w razie potrzeby – przyznania się 

obiektywizmu i - w razie potrzeby – przyznania się 

do niewiedzy i braku możliwości jednoznacznej 

do niewiedzy i braku możliwości jednoznacznej 

odpowiedzi na stawiane pytania. Z naszej praktyki 

odpowiedzi na stawiane pytania. Z naszej praktyki 

wynika, że im mniejsza wiedza i doświadczenie 

wynika, że im mniejsza wiedza i doświadczenie 

biegłego, tym jego opinie są bardziej stanowcze; 

biegłego, tym jego opinie są bardziej stanowcze; 

stopień stanowczości i jednoznaczności maleje w 

stopień stanowczości i jednoznaczności maleje w 

miarę doświadczenia zawodowego i kontaktów z 

miarę doświadczenia zawodowego i kontaktów z 

organami sądowymi 

organami sądowymi 

Najlepiej wymogi w stosunku do biegłego 

Najlepiej wymogi w stosunku do biegłego 

ujął W.Juchacz , uważając, że o jego 

ujął W.Juchacz , uważając, że o jego 

kompetencji decydują następujące cechy:

kompetencji decydują następujące cechy:



zakres wiedzy,

zakres wiedzy,



doświadczenie życiowe,

doświadczenie życiowe,



umiejętność wyjaśniania okoliczności 

umiejętność wyjaśniania okoliczności 

zgodnie z doświadczeniem życiowym , 

zgodnie z doświadczeniem życiowym , 

aktualną wiedzą i zasadami logiki,

aktualną wiedzą i zasadami logiki,



umiejętność przedstawiania myśli w sposób 

umiejętność przedstawiania myśli w sposób 

pełny, zrozumiały, logiczny, bez 

pełny, zrozumiały, logiczny, bez 

wewnętrznych sprzeczności,

wewnętrznych sprzeczności,



postawa etyczna, obiektywizm, 

postawa etyczna, obiektywizm, 

bezstronność, niezależność, wykonywanie 

bezstronność, niezależność, wykonywanie 

czynności z całą sumiennością i 

czynności z całą sumiennością i 

bezstronnością.

bezstronnością.

Celem niniejszego  opracowania jest ustalenie jak 

Celem niniejszego  opracowania jest ustalenie jak 

nieznajomość reguł opiniodawczych może wpływać 

nieznajomość reguł opiniodawczych może wpływać 

na treść merytoryczną i wartość dowodową opinii. 

na treść merytoryczną i wartość dowodową opinii. 

Problem ten przybliżymy w oparciu o konkretna 

Problem ten przybliżymy w oparciu o konkretna 

sprawę sądową  , w której wydawał opinię Zakład 

sprawę sądową  , w której wydawał opinię Zakład 

Medycyny Sądowej . W postępowaniu sądowym, po 

Medycyny Sądowej . W postępowaniu sądowym, po 

wyjaśnieniach   medyka sądowego nie zostały przez 

wyjaśnieniach   medyka sądowego nie zostały przez 

żadną ze stron sformułowane zarzuty niejasności 

żadną ze stron sformułowane zarzuty niejasności 

bądź sprzeczności w opinii. Sąd jednak, 

bądź sprzeczności w opinii. Sąd jednak, 

prawdopodobnie na żądanie obrońcy, który wyrażał 

prawdopodobnie na żądanie obrońcy, który wyrażał 

swe niezadowolenie z nieobecności na rozprawie 

swe niezadowolenie z nieobecności na rozprawie 

sądowej profesora położnictwa – współautora opinii 

sądowej profesora położnictwa – współautora opinii 

(nie pozwalał mu na to stan zdrowia), powołał 

(nie pozwalał mu na to stan zdrowia), powołał 

indywidualnego biegłego – profesora położnictwa dla 

indywidualnego biegłego – profesora położnictwa dla 

wydania ponownej opinii. Opinia – sprzeczna z 

wydania ponownej opinii. Opinia – sprzeczna z 

poprzednią - została wydana a medyk sądowy 

poprzednią - została wydana a medyk sądowy 

ponownie wezwany do sądu. 

ponownie wezwany do sądu. 

Opinie dotyczyły porodu  u młodej kobiety – 

Opinie dotyczyły porodu  u młodej kobiety – 

pierwiastki, po prawidłowo przebiegającej ciąży.

pierwiastki, po prawidłowo przebiegającej ciąży.

Skrótowo różnice opiniodawcze przedstawiają się 

Skrótowo różnice opiniodawcze przedstawiają się 

następująco:

następująco:

Opinia zespołowa 

Opinia zespołowa 

Opinia indywidualnego 

Opinia indywidualnego 

biegłego

biegłego

Miednica zwężona 

Miednica zwężona 

Mierzenie miednicy jest 

Mierzenie miednicy jest 

przeżytkiem 

przeżytkiem 

Duży płód (bez bad.USG) 

Duży płód (bez bad.USG) 

Płód ważył na sekcji nieco 

Płód ważył na sekcji nieco 

ponad 4000 g a więc nie 

ponad 4000 g a więc nie 

taki duży

taki duży

Zaburzenia ASP 

Zaburzenia ASP 

Tak, ale można je różnie 

Tak, ale można je różnie 

interpretować 

interpretować 

Przedłużający się II okres 

Przedłużający się II okres 

porodu 

porodu 

Pojęcie książkowe , w 

Pojęcie książkowe , w 

praktyce może być               

praktyce może być               

                                             

                                             

    znacznie dłuższy

    znacznie dłuższy

Olbrzymie przedgłowie 

Olbrzymie przedgłowie 

Może się zdarzyć przy 

Może się zdarzyć przy 

porodzie fizjologicznym

porodzie fizjologicznym

Niewspółmierność 

Niewspółmierność 

płodowo – matczyna

płodowo – matczyna

Nie ma 

Nie ma 

niewspółmierności, bo 

niewspółmierności, bo 

dziecko                             

dziecko                             

                       urodziło 

                       urodziło 

się drogami naturalnymi, 

się drogami naturalnymi, 

Przyczyną „złego 

Przyczyną „złego 

„ urodzenia i śmierci” 

„ urodzenia i śmierci” 

dziecka było 

dziecka było 

niedotlenienie wewnątrz-  

niedotlenienie wewnątrz-  

       maciczne 

       maciczne 

Nie wiadomo co było 

Nie wiadomo co było 

przyczyną  śmierci 

przyczyną  śmierci 

Medyk sądowy, po wysłuchaniu powyższej opinii 

Medyk sądowy, po wysłuchaniu powyższej opinii 

podtrzymał zespołową opinię i na stosowne 

podtrzymał zespołową opinię i na stosowne 

pytania sądu wyjaśnił, że jego zdaniem biegły – 

pytania sądu wyjaśnił, że jego zdaniem biegły – 

profesor położnik złamał podstawowe reguły 

profesor położnik złamał podstawowe reguły 

opiniowania  gdyż:

opiniowania  gdyż:



dane uzyskane ex post  (masa ciała płodu, fakt 

dane uzyskane ex post  (masa ciała płodu, fakt 

urodzenia się dziecka siłami natury) użył do 

urodzenia się dziecka siłami natury) użył do 

oceny sytuacji ex ante ,

oceny sytuacji ex ante ,



dokonał cząstkowej oceny szczegółów 

dokonał cząstkowej oceny szczegółów 

zdarzenia, nie powiązał ich w całość, ale dokonał 

zdarzenia, nie powiązał ich w całość, ale dokonał 

ogólnej konkluzji,

ogólnej konkluzji,



powoływał się na bliżej nieokreślone, być może 

powoływał się na bliżej nieokreślone, być może 

obowiązujące w innych krajach zasady 

obowiązujące w innych krajach zasady 

postępowania lekarskiego, podczas gdy biegły 

postępowania lekarskiego, podczas gdy biegły 

musi przypadek oceniać w odniesieniu do 

musi przypadek oceniać w odniesieniu do 

wiedzy medycznej obowiązującej w Polsce i w 

wiedzy medycznej obowiązującej w Polsce i w 

określonym czasie.

określonym czasie.

 

 

Powyższa sprawa doskonale udowadnia 

Powyższa sprawa doskonale udowadnia 

ważność znajomości reguł opiniowania 

ważność znajomości reguł opiniowania 

przy konstruowaniu opinii. Przedstawia 

przy konstruowaniu opinii. Przedstawia 

jak można, łamiąc te zasady, z 

jak można, łamiąc te zasady, z 

logicznie układającego się ciągu 

logicznie układającego się ciągu 

przyczynowo-skutkowego konkretnego 

przyczynowo-skutkowego konkretnego 

zdarzenia uczynić zdarzenie, w którym 

zdarzenia uczynić zdarzenie, w którym 

skutek stał się niewytłumaczalnym 

skutek stał się niewytłumaczalnym 

faktem.

faktem.

Obserwowane w naszej praktyce inne 

Obserwowane w naszej praktyce inne 

uchybienia w stosowaniu reguł 

uchybienia w stosowaniu reguł 

opiniodawczych związane są zazwyczaj ze 

opiniodawczych związane są zazwyczaj ze 

sprawami „o błąd lekarski”. Są to m.in.:

sprawami „o błąd lekarski”. Są to m.in.:



powoływanie się przy wydawaniu opinii na 

powoływanie się przy wydawaniu opinii na 

konkretne podręczniki, bądź piśmiennictwo, 

konkretne podręczniki, bądź piśmiennictwo, 

co czasem robi wrażenie, że biegły swego 

co czasem robi wrażenie, że biegły swego 

doświadczenia i zdania na określony temat 

doświadczenia i zdania na określony temat 

nie ma,

nie ma,



negatywna ocena postępowania lekarza, z 

negatywna ocena postępowania lekarza, z 

wyszczególnieniem nieprawidłowości i 

wyszczególnieniem nieprawidłowości i 

przyjęcie w konkluzji opinii, że były to 

przyjęcie w konkluzji opinii, że były to 

„niedopatrzenia” nie będące błędem 

„niedopatrzenia” nie będące błędem 

lekarskim. Zdarza się nawet, że biegli 

lekarskim. Zdarza się nawet, że biegli 

przyjmują iż lekarz nie zachował należytej 

przyjmują iż lekarz nie zachował należytej 

ostrożności i staranności ale nie uznają tego 

ostrożności i staranności ale nie uznają tego 

za postępowanie noszące znamiona błędu 

za postępowanie noszące znamiona błędu 

lekarskiego 

lekarskiego 

-

utożsamianie  braku  konkretnego  skutku 

utożsamianie  braku  konkretnego  skutku 

(śmierci, 

uszkodzenia 

ciała, 

rozstroju 

(śmierci, 

uszkodzenia 

ciała, 

rozstroju 

zdrowia)  z  brakiem  możliwości  kwalifikacji 

zdrowia)  z  brakiem  możliwości  kwalifikacji 

karnej 

nieprawidłowego 

postępowania 

karnej 

nieprawidłowego 

postępowania 

lekarskiego.  Wynika  to  z  nieznajomości 

lekarskiego.  Wynika  to  z  nieznajomości 

przepisów  k.k.,  którego  art.  160  stanowi  o 

przepisów  k.k.,  którego  art.  160  stanowi  o 

tym,  że  karalnym  skutkiem  przestępnego 

tym,  że  karalnym  skutkiem  przestępnego 

działania 

jest 

także 

narażenie 

na 

działania 

jest 

także 

narażenie 

na 

bezpośrednie  niebezpieczeństwo  utraty   

bezpośrednie  niebezpieczeństwo  utraty   

życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. W 

życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. W 

sprawach  tych  dodatkowo  biegły  dowiaduje 

sprawach  tych  dodatkowo  biegły  dowiaduje 

się  o  braku  skutku  ex  post  czyli  np.  po 

się  o  braku  skutku  ex  post  czyli  np.  po 

zakończeniu  leczenia,  podczas  gdy  jego 

zakończeniu  leczenia,  podczas  gdy  jego 

obowiązkiem  jest  ocena  sytuacji  w  której 

obowiązkiem  jest  ocena  sytuacji  w  której 

lekarz popełnił błąd,

lekarz popełnił błąd,



bezprzedmiotowe wyjaśnianie w opinii 

bezprzedmiotowe wyjaśnianie w opinii 

zasad, które zdaniem biegłego 

zasad, które zdaniem biegłego 

obowiązują przy ocenie czy zaistniał 

obowiązują przy ocenie czy zaistniał 

błąd lekarski. Podają więc, że błąd 

błąd lekarski. Podają więc, że błąd 

lekarski można przyjąć tylko wówczas 

lekarski można przyjąć tylko wówczas 

gdy:

gdy:



lekarz dopuścił się nieprawidłowego 

lekarz dopuścił się nieprawidłowego 

działania (bądź zaniechania) tj. 

działania (bądź zaniechania) tj. 

postępowania niezgodnego z zasadami 

postępowania niezgodnego z zasadami 

aktualnej wiedzy medycznej,

aktualnej wiedzy medycznej,



wystąpił konkretny skutek tego 

wystąpił konkretny skutek tego 

nieprawidłowego działania,

nieprawidłowego działania,



 

 

lekarz ponosi winę

lekarz ponosi winę

Takie podejście do oceny konkretnego 

Takie podejście do oceny konkretnego 

zdarzenia świadczy o niewiedzy biegłego o 

zdarzenia świadczy o niewiedzy biegłego o 

prawnych rodzajach skutków, a ponadto 

prawnych rodzajach skutków, a ponadto 

biegły w rażący sposób przekracza swe 

biegły w rażący sposób przekracza swe 

kompetencje, gdyż o winie lekarza decyduje 

kompetencje, gdyż o winie lekarza decyduje 

nie on, lecz sąd,

nie on, lecz sąd,



ustalanie prawidłowości postępowania 

ustalanie prawidłowości postępowania 

lekarskiego w zależności od przestrzegania, 

lekarskiego w zależności od przestrzegania, 

bądź nie procedur, obowiązujących w danej 

bądź nie procedur, obowiązujących w danej 

jednostce medycznej. Np. w jednej ze spraw 

jednostce medycznej. Np. w jednej ze spraw 

biegły przyjął, że pozostawienie ciała obcego 

biegły przyjął, że pozostawienie ciała obcego 

w polu operacyjnym nie stanowiło błędu 

w polu operacyjnym nie stanowiło błędu 

lekarskiego, bo zdarza się to w całym 

lekarskiego, bo zdarza się to w całym 

świecie, a przede wszystkim operator 

świecie, a przede wszystkim operator 

przestrzegał procedur operacyjnych. 

przestrzegał procedur operacyjnych. 

Obowiązującą procedurą w tym szpitalu był 

Obowiązującą procedurą w tym szpitalu był 

brak procedur a zatem brak obowiązku 

brak procedur a zatem brak obowiązku 

liczenia po operacji materiału 

liczenia po operacji materiału 

opatrunkowego,

opatrunkowego,



nieznajomość podstaw prawa 

nieznajomość podstaw prawa 

medycznego tj. treści art. 192 k.k. i 

medycznego tj. treści art. 192 k.k. i 

ustawy o zawodzie lekarza. 

ustawy o zawodzie lekarza. 



używanie w opinii określeń wyjątkowo 

używanie w opinii określeń wyjątkowo 

nieprzydatnych dla oceny prawnej 

nieprzydatnych dla oceny prawnej 

czynu np. „można powiedzieć”, 

czynu np. „można powiedzieć”, 

„można sądzić”,” należy się jednak 

„można sądzić”,” należy się jednak 

zastanowić czy”, „należy jednak 

zastanowić czy”, „należy jednak 

wyrazić zdumienie tym, że”, „być 

wyrazić zdumienie tym, że”, „być 

może” – powyższe cytaty pochodzą z 

może” – powyższe cytaty pochodzą z 

jednej opinii, 

jednej opinii, 



nieuzasadnione przyjmowanie „błędu 

nieuzasadnione przyjmowanie „błędu 

lekarskiego organizacyjnego” jako 

lekarskiego organizacyjnego” jako 

przyczyny wszelkich nieprawidłowości 

przyczyny wszelkich nieprawidłowości 

w postępowaniu z pacjentem. 

w postępowaniu z pacjentem. 

Odpowiedzialne stają się wówczas 

Odpowiedzialne stają się wówczas 

bliżej nieokreślone okoliczności, 

bliżej nieokreślone okoliczności, 

podczas gdy w przypadkach 

podczas gdy w przypadkach 

rzeczywistego błędu organizacyjnego 

rzeczywistego błędu organizacyjnego 

narażającego życie i zdrowie pacjentów 

narażającego życie i zdrowie pacjentów 

na niebezpieczeństwo odpowiada 

na niebezpieczeństwo odpowiada 

osoba fizyczna np. ordynator oddziału 

osoba fizyczna np. ordynator oddziału 

W innych opiniach, wydawanych przez 

W innych opiniach, wydawanych przez 

indywidualnych biegłych i to zarówno w 

indywidualnych biegłych i to zarówno w 

sprawach karnych jak i cywilnych spotykane są 

sprawach karnych jak i cywilnych spotykane są 

także błędy opiniowania, a mianowicie:

także błędy opiniowania, a mianowicie:



przyjmowanie jako podstawę opiniowania 

przyjmowanie jako podstawę opiniowania 

wyłącznie dowodów osobowych (np. zeznań 

wyłącznie dowodów osobowych (np. zeznań 

świadków) i wydawanie pewnej opinii zamiast 

świadków) i wydawanie pewnej opinii zamiast 

opinii abstrakcyjnej,

opinii abstrakcyjnej,



przyjmowanie za bezsporne rozpoznań i 

przyjmowanie za bezsporne rozpoznań i 

wyników badań (np. histopatologicznych) 

wyników badań (np. histopatologicznych) 

przeprowadzonych przez innych lekarzy. 

przeprowadzonych przez innych lekarzy. 



powoływanie się na ustalenia gremiów 

powoływanie się na ustalenia gremiów 

zawodowych. 

zawodowych. 



zbyt pochopne przyjmowanie związku 

zbyt pochopne przyjmowanie związku 

przyczynowo-skutkowego w przypadku 

przyczynowo-skutkowego w przypadku 

zaistnienia związku czasowego. 

zaistnienia związku czasowego. 



nieuzasadnione przyjmowanie 

nieuzasadnione przyjmowanie 

niezdolności do uczestniczenia w 

niezdolności do uczestniczenia w 

postępowaniu karnym i odbywaniu 

postępowaniu karnym i odbywaniu 

kary pozbawienia wolności w związku 

kary pozbawienia wolności w związku 

ze złym stanem zdrowia. 

ze złym stanem zdrowia. 



wydawanie opinii w oparciu o niepełną 

wydawanie opinii w oparciu o niepełną 

wiedzę np. w oparciu o dane zawarte w 

wiedzę np. w oparciu o dane zawarte w 

karcie informacyjnej, bez znajomości 

karcie informacyjnej, bez znajomości 

całości dokumentacji lekarskiej czy też 

całości dokumentacji lekarskiej czy też 

po zapoznaniu się z dokumentacją 

po zapoznaniu się z dokumentacją 

wyłącznie z okresu zdarzenia i po nim, 

wyłącznie z okresu zdarzenia i po nim, 

bez jej znajomości z okresu przed 

bez jej znajomości z okresu przed 

zdarzeniem

zdarzeniem

. 

. 

Powyżej opisano najczęstsze, spotykane w 

Powyżej opisano najczęstsze, spotykane w 

opiniach błędy opiniodawcze. Na 

opiniach błędy opiniodawcze. Na 

zakończenie przytoczymy drastyczny 

zakończenie przytoczymy drastyczny 

przypadek, w którym opinia 

przypadek, w którym opinia 

niekompetentnego lekarza doprowadziła do 

niekompetentnego lekarza doprowadziła do 

wielomiesięcznego aresztu ojca dziecka i 

wielomiesięcznego aresztu ojca dziecka i 

rozpadu rodziny. Sprawa dotyczyła 

rozpadu rodziny. Sprawa dotyczyła 

wykorzystania seksualnego 4-letniej córki 

wykorzystania seksualnego 4-letniej córki 

przez ojca. Doniesienie do prokuratury 

przez ojca. Doniesienie do prokuratury 

złożyła babcia. Lekarka  - ginekolog, 

złożyła babcia. Lekarka  - ginekolog, 

powołana jako biegła , zbadała  

powołana jako biegła , zbadała  

dziewczynkę , opisując tak jej stan w opinii:” 

dziewczynkę , opisując tak jej stan w opinii:” 

srom w całości zaczerwieniony, błona 

srom w całości zaczerwieniony, błona 

dziewicza porozrywana na całym obwodzie, 

dziewicza porozrywana na całym obwodzie, 

rdzawa wydzielina pokrywająca szczepki 

rdzawa wydzielina pokrywająca szczepki 

błony dziewiczej. ...Uszkodzenie błony 

błony dziewiczej. ...Uszkodzenie błony 

dziewiczej mogło nastąpić w okresie 

dziewiczej mogło nastąpić w okresie 

ostatniej doby”.

ostatniej doby”.

 

 

Ojciec dziecka został zatrzymany i osadzony w 

Ojciec dziecka został zatrzymany i osadzony w 

areszcie. Po kilku miesiącach sprawa znalazła się w 

areszcie. Po kilku miesiącach sprawa znalazła się w 

sądzie i sędzia zaczął mieć wątpliwości co do jakości 

sądzie i sędzia zaczął mieć wątpliwości co do jakości 

opinii. Doszło do ponownego zbadania dziecka w 

opinii. Doszło do ponownego zbadania dziecka w 

Zakładzie Medycyny Sądowej. Błona dziewicza była 

Zakładzie Medycyny Sądowej. Błona dziewicza była 

cała, stwierdzono zaczerwienienie błony śluzowej, 

cała, stwierdzono zaczerwienienie błony śluzowej, 

związane z brakiem higieny. Po 8 miesiącach pobytu 

związane z brakiem higieny. Po 8 miesiącach pobytu 

w areszcie, ojciec dziecka został uwolniony i uznany 

w areszcie, ojciec dziecka został uwolniony i uznany 

przez sąd za niewinnego. Prokurator odwołał się od 

przez sąd za niewinnego. Prokurator odwołał się od 

wyroku. Sąd Apelacyjny dążył do konfrontacji 

wyroku. Sąd Apelacyjny dążył do konfrontacji 

biegłych. Ginekolog  uchylała się od tego, 

biegłych. Ginekolog  uchylała się od tego, 

podtrzymując swą opinię na piśmie :”...błona 

podtrzymując swą opinię na piśmie :”...błona 

dziewicza w dniu badania była porozrywana. ... 

dziewicza w dniu badania była porozrywana. ... 

Badaniem ginekologicznym po kilku  miesiącach 

Badaniem ginekologicznym po kilku  miesiącach 

można było stwierdzić błonę dziewiczą, która u tak 

można było stwierdzić błonę dziewiczą, która u tak 

małego dziecka mogła ulec zbliznowaceniu...”. Sąd 

małego dziecka mogła ulec zbliznowaceniu...”. Sąd 

przychylił się do opinii Zakładu. Zwracam uwagę na 

przychylił się do opinii Zakładu. Zwracam uwagę na 

określenie „szczepki” błony dziewiczej, które 

określenie „szczepki” błony dziewiczej, które 

najprawdopodobniej miały oznaczać strzępki, lecz te 

najprawdopodobniej miały oznaczać strzępki, lecz te 

występują jedynie u kobiety po porodzie. Poza tym 

występują jedynie u kobiety po porodzie. Poza tym 

niezwykłością, nawet u małego dziecka, jest 

niezwykłością, nawet u małego dziecka, jest 

zrośnięcie się przerwanej błony dziewiczej.

zrośnięcie się przerwanej błony dziewiczej.

Powyższe uwagi, dotyczące prawidłowości 

Powyższe uwagi, dotyczące prawidłowości 

opiniowania przez różnych biegłych wypływają z 

opiniowania przez różnych biegłych wypływają z 

długoletniego doświadczenia medyczno-sądowego. Z 

długoletniego doświadczenia medyczno-sądowego. Z 

pewnością nie wyczerpują wszystkich problemów, 

pewnością nie wyczerpują wszystkich problemów, 

ale niewątpliwie mówi się i pisze o nich zbyt rzadko. 

ale niewątpliwie mówi się i pisze o nich zbyt rzadko. 

Co prawda błądzić jest rzeczą ludzka, ale błędy nie 

Co prawda błądzić jest rzeczą ludzka, ale błędy nie 

powinny wynikać z nieznajomości reguł 

powinny wynikać z nieznajomości reguł 

obowiązujących przy czynnościach, których lekarz, 

obowiązujących przy czynnościach, których lekarz, 

niejednokrotnie dobrowolnie się podejmuje. 

niejednokrotnie dobrowolnie się podejmuje. 

Nieznajomość reguł opiniodawczych nie zawsze 

Nieznajomość reguł opiniodawczych nie zawsze 

może być równoważona odpowiednią wiedzą w danej 

może być równoważona odpowiednią wiedzą w danej 

dziedzinie 

dziedzinie 

 

Błąd medyczny w 

praktyce medyczno-

sądowej

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

Historia medycyny to 

zarazem historia 

popełnianych przez 

lekarzy błędów- 

diagnostycznych i 

leczniczych. Pogłębianie 

wiedzy o fizjologii i 

patologii organizmu 

człowieka doprowadziło 

do tworzenia, 

obowiązujących na 

danym etapie poznania 

konkretnego schorzenia, 

zasad postępowania

.

 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

Stosowane określenia:
- błąd w sztuce lekarskiej,
- błąd lekarski,
- błąd medyczny. 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

Definicja  błędu  lekarskiego  –  medycznego 
proponowana przez prof. dr hab. Bolesława 
Popielskiego:

„Błędem  lekarskim  jest  postępowanie 
(działanie  bądź  zaniechanie)  wbrew 
podstawowym, powszechnie uznawanym 
zasadom 

współczesnej 

(aktualnej) 

wiedzy lekarskiej.” 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

Obawa  przed  staniem 
się 

ofiarą 

błędu 

lekarskiego  nie  jest 
obca 

chorym. 

Taka 

obawa 

towarzyszy 

również lekarzowi przy 
wykonywaniu  zawodu. 
Dążenie 

do 

zminimalizowania 
ilości  takich  błędów 
winno być zatem celem 
działania 

wszelkich, 

decydujących 

o 

funkcjonowaniu  służby 
zdrowia, czynników.

 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

Moim zdaniem prawidłowe postępowanie służby zdrowia, 
stanowiące zasadniczą podstawę poczucia 
bezpieczeństwa zdrowotnego a także osobistego 
pacjentów, uzależnione jest od:
-

wiedzy lekarskiej

 w danej dziedzinie medycyny,

-

możliwości wykorzystania

 tej wiedzy w określonych 

placówkach służby zdrowia,
-

przygotowania i doświadczenia zawodowego lekarzy

 

i innych   
pracowników służby zdrowia,
-

cech osobowościowych lekarza

, decydujących o stylu 

komunikowania się z  pacjentem i innymi pracownikami 
służby zdrowia,
-

cech osobowościowych pacjenta

 a w szczególności 

umiejętności (i chęci) współpracy w realizacji 
proponowanych mu procedur,                               
a także:
-

wymogów prawa,

 umownie nazywanego prawem 

medycznym,
-

możliwości ekonomicznych państwa

.

 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Ustawa o zawodzie lekarza z 1950 r.: 

Art. 1.: „Wykonywanie zawodu lekarza 
obejmuje  rozpoznawanie,  leczenie  i 
zapobieganie 

chorobom, 

a 

także 

wydawanie orzeczeń lekarskich.” 

Ustawa  ta  gwarantowała  pacjentowi 
jedynie  prawo  do  tajemnicy  lekarskiej 
(z  ograniczeniami)  oraz  dawała  mu 
prawo odmowy poddania się zabiegowi 
operacyjnemu  –  wyłącznie  zatem 
lekarz  decydował  o  przyjętym  trybie 
postępowania 

diagnostycznego 

i 

leczniczego.

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Lata  90-te  ubiegłego  wieku  przyniosły  rewolucję, 
nie  tylko  w  prawie  medycznym,  ale  także  w 
obowiązujących  zachowaniach  pracowników  służby 
zdrowia 

i 

roli 

pacjentów 

w 

procedurach 

diagnostyczno-leczniczych. 

Ustawa a Zakładach Opieki Zdrowotnej z 1991 r.:

Art.  19.1.  „Pacjent  ma  prawo  do  świadczeń 
zdrowotnych, 

odpowiadających 

wymaganiom 

wiedzy lekarskiej”.

Nowelizacja  ustawy  (w  1997  r.)  -  dopisano  do 
powyższego 

stwierdzenia 

„a 

w 

sytuacji 

ograniczonych  możliwości  udzielania  odpowiednich 
świadczeń  –  do  korzystania  z  rzetelnej,  opartej  na 
kryteriach  medycznych,  procedury  ustalającej 
kolejność dostępu do tych świadczeń”.

 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Ustawa o zawodzie lekarza (1997 r.):                         
                                        

Art.  4.:  „Lekarz  ma  obowiązek  wykonywać  zawód 
zgodnie 

ze 

wskazaniami 

aktualnej 

wiedzy 

medycznej,  dostępnymi  mu  metodami  i  środkami 
zapobiegania,  rozpoznawania  i  leczenia  chorób, 
zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą 
starannością”. 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Kodeks Etyki Lekarskiej (2004 r.)                               
                                           

Art.  4.:  „Dla  wypełnienia  swoich  zadań  lekarz 
powinien  zachować  swobodę  działań  zawodowych 
zgodnie  ze swoim sumieniem  i współczesną wiedzą 
medyczną.”

Art.  6.:  „Lekarz  ma  swobodę  wyboru  w  zakresie 
metod 

postępowania, 

które 

uzna 

za 

najskuteczniejsze.  Powinien  ograniczać  czynności 
medyczne  do  rzeczywiście  potrzebnych  choremu, 
zgodnie z aktualnym stanem wiedzy lekarskiej.”

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Pacjent  przestał  być 
wyłącznie 

biernym 

odbiorcą  świadczeń  – 
stał  się  świadomym, 
współdecydującym 
partnerem dla lekarza, 
a  status  ten  nadały 
mu, 

jakże 

rozbudowane,  prawa 
pacjenta. 
Najważniejsze  z  nich 
to prawo do wyrażania 
zgody  bądź  odmowy 
na 

proponowane 

świadczenia 
zdrowotne.

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Art. 192 kodeksu karnego:    

§  1.  Kto  wykonuje  zabieg  leczniczy  bez  zgody 
pacjenta  –  podlega  grzywnie,  karze  ograniczenia 
wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. 

§ 

2. 

Ściganie 

następuje 

na 

wniosek 

pokrzywdzonego.

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Do  powyższego  należy  dodać  zmieniające  się  i 
stwarzające możliwość różnej interpretacji przepisy 
regulujące  funkcjonowanie  Narodowego  Funduszu 
Zdrowia. 

Konieczność 

przestrzegania 

wymogów 

(choć 

obiektywnie 

ograniczona) 

aktualnej 

wiedzy 

medycznej - co jest uzależnione od samego lekarza - 
jest  zatem  podstawowym  warunkiem  uniknięcia 
popełnienia błędu lekarskiego. 

Szereg  dodatkowych  wymogów  stworzyły  zapisy  w 
jakże  obszernym  prawie  medycznym  i  lekarz  musi 
jej  znać.  Moim  zdaniem  do  przywoływanego 
powyżej art.4 ustawy o zawodzie lekarza należałoby 
zatem  wpisać  obowiązek  wykonywania  zawodu 
także „zgodnie z przepisami prawa medycznego”. 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Samodzielność  zawodu  lekarza  jest  pozorna  –  jego 
postępowanie    jest  bowiem  uzależnione  od  wielu, 
niezależnych  od  niego  czynników;  lekarz  działa  w 
rozbudowującym  się  zespole  specjalistów,  wśród 
coraz 

bardziej 

skomplikowanej 

aparatury 

i 

„osaczany  jest”  przez  coraz  bardziej  szczegółowe 
wymogi  formalne.  Stare  definicje  „błędu  w  sztuce 
lekarskiej” 

i 

„błędu 

lekarskiego” 

dotyczyły 

postępowania samodzielnego, niezależnego lekarza, 
którego wiedza, umiejętności i doświadczenie miały 
decydujące znaczenie. Lekarz nie działa teraz sam i 
określenie „błąd medyczny” jest bardziej adekwatne 
do 

obecnej 

rzeczywistości. 

Określenie 

to 

uzasadnione  jest  nie  tylko  koniecznością  pracy 
lekarza 

w 

pole, 

ale 

także 

koniecznością 

przestrzegania przepisów prawa medycznego. 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Prawo 

współdecydowania 

o 

procedurach 

diagnostyczno - leczniczych ma pacjent, a zatem on 
stwarza  (lub  niweczy)  możliwości  wykorzystania 
aktualnych 

możliwości 

diagnostycznych 

i 

leczniczych. 

Decyzje  pacjenta  mogą  powodować,  że  w  pewnych 
warunkach  działanie lekarza, niezgodne z zasadami 
wiedzy  lekarskiej,  przestaje  być  „błędem”  i  jest 
usankcjonowane  prawem.  W  dodatku  taki  „błąd” 
lekarz popełnia z pełną świadomością – umyślnie, a 
zatem trudno mówić nawet o błędzie. 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Zapisy  zawarte  w  prawie 
medycznym,  a  zwłaszcza 
ich 

interpretacja 

dokonywana 

przez 

prawników,  są  nie  tylko 
niespójne, 

ale 

czasem 

nawet  sprzeczne  ze  sobą. 
Proste  i  jasne  dla  lekarzy 
określenie 

„zabieg 

leczniczy”,  zawarte  w  art. 
192  kodeksu  karnego  jest 
w 

komentarzach 

utożsamiane 

z 

„każdą 

czynnością medyczną” lub 
„czynnością 

lekarską”, 

które  to  określenia  dla 
każdego 

pracownika 

służby zdrowia  oznaczają 
zupełnie  co  innego,  niż 
„czynność lecznicza”.

 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Kodeks Etyki Lekarskiej:                                             
                                          art. 32:

1. W stanach terminalnych lekarz nie ma obowiązku 
podejmowania  i  prowadzenia  reanimacji  lub 
uporczywej 

terapii 

i 

stosowania 

środków 

nadzwyczajnych. 

2.    Decyzja  o  zaprzestaniu  reanimacji  należy  do 
lekarza i jest związana z oceną szans leczniczych). 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

W  żadnych  przepisach  prawa  medycznego  nie  ma 
jednak przyzwolenia na zaniechanie działań lekarza.

Art. 2. kodeksu karnego: „Odpowiedzialności karnej 
za  przestępstwo  skutkowe  popełnione  przez 
zaniechanie  podlega  ten  tylko,  na  kim  ciążył 
prawny,  szczególny  obowiązek  zapobiegnięcia 
skutkowi.”

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Nadszedł zatem czas zmiany definicji i interpretacji 
„błędu lekarskiego”. Powinien niewątpliwie przyjąć 
nazwę 

„błąd medyczny”

 i dzielić się na:

- merytoryczny,

 spowodowany brakiem przestrzegania 

wymogów aktualnej wiedzy medycznej. Mógłby on mieć 
charakter błędu diagnostycznego i leczniczego, a także 
decyzyjnego;

- formalny,

 spowodowany brakiem przestrzegania 

wymogów prawa medycznego, w szczególności praw 
pacjenta i obowiązków lekarza;

- organizacyjny,

 spowodowany nieprawidłową 

organizacją poszczególnych placówek służby zdrowia lub 
organów nadzorujących;

- techniczny,

 spowodowany nieprawidłowym 

wykorzystywaniem aparatury bądź zastosowaniem 
nieprawidłowych technik – metod np. operacyjnych

.

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Pacjent chce być 
prawidłowo leczony, czuć 
się dobrze w placówce 
służby zdrowia, na co 
składać się muszą - oprócz 
dużych możliwości 
diagnostycznych i 
leczniczych -  godziwe 
warunki bytu, prawidłowe 
kontakty z lekarzami i 
innymi pracownikami 
służby zdrowia oraz 
prawidłowa opieka, dająca 
poczucie bezpieczeństwa. 
Pacjent chce być 
wyleczony, pragnie by 
przedłużono mu życie.

 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Od wiedzy i świadomości chorego zależy, czy znane 
są mu pojęcia:

• ryzyka leczniczego,
• ryzyka operacyjnego,
• nietolerancji na leki, 
• niepowodzenia leczniczego.

O powyższych, niepożądanych skutkach leczenia, 
które nie wynikają z błędnego postępowania 
lekarskiego, pacjent – w ramach realizacji prawa do 
informacji o stanie zdrowia – winien być przystępnie 
poinformowany przez lekarza.

 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Pacjent 
niedoinformowany, 
względnie nie będący w 
stanie pojąć wyżej 
wymienionych określeń, 
nastawiony w dodatku 
negatywnie do służby 
zdrowia  jako całości (co 
w dzisiejszych czasach 
stało się wręcz normą) – 
taki pacjent kojarzyć 
będzie z nieprawidłowymi 
działaniami lekarza brak 
korzystnych skutków 
leczenia, a zwłaszcza 
pogorszenie mimo 
leczenia stanu zdrowia. 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Sprawę - jak się mówi 
powszechnie - „przeciwko 
lekarzom” wszczyna w sprawie 
karnej zawiadomienie o 
przestępstwie, w sprawie cywilnej 
- pozew. Zarzuty są w tych 
dokumentach formułowane 
różnie; zależy to od wiedzy, 
kultury i stanu emocjonalnego 
pacjenta lub jego rodziny. 
Niestety, niejednokrotnie 
zawiadomienia i pozwy pełne są 
inwektyw dla lekarzy, oskarżeń o 
najcięższe zbrodnie; pierwotna 
ciężkość stanu chorego przestaje 
mieć znaczenie, a nawet i za ten 
stan wyjściowy lekarze stają się 
odpowiedzialni.

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Najczęstszymi przyczynami wszczynania spraw 
przeciwko lekarzom są:

- nagła, niespodziewana śmierć

 po, uważanym 

powszechnie za prosty, zabiegu operacyjnym lub w 
przebiegu schorzenia uważanego za „łatwe do 
wyleczenia”; 

- wystąpienie ciężkich powikłań

, w tym 

mieszczących się w granicach ryzyka leczniczego, z 
którymi chory i jego rodzina nie liczyli się;

- udzielenie świadczeń zdrowotnych, na które wg 
pacjenta nie wyraził on zgody;

- nie udzielenie pomocy choremu

 przez wezwanego 

lekarza,  a zwłaszcza pozostawienie go w domu, 
podczas gdy – zdaniem  rodziny – wymagał on 
hospitalizacji;

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Najczęstszymi przyczynami wszczynania spraw 
przeciwko lekarzom są c.d.:

- styl pracy lekarzy i personelu pomocniczego

, 

nasuwający wrażenie lekceważenia i braku 
zainteresowania;                                                           
                    

- nie przeprowadzanie lub przeprowadzanie zbyt 
pobieżne badań fizykalnych

 chorego, co budzi 

podejrzenie o niemożności postawienia w takiej 
sytuacji prawidłowego rozpoznania;

- nieprawidłowa ocena takich badań, albo 
sprzeczność pomiędzy takimi samymi

, dokonanymi 

przez różnych lekarzy, badaniami;

- udzielanie„bulwersujących” informacji

 przez 

niepowołane do tego osoby z personelu służby zdrowia 
(pielęgniarki, sanitariuszy, salowe);

- osobista niechęć pacjenta do konkretnego 
lekarza.

 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Największa ilość spraw dotyczy schorzeń: 

•  chirurgicznych,
•  neurochirurgicznych,  
•  położniczych,
•  internistycznych,
•  pediatrycznych,
•  neurologicznych,
•  anestezjologicznych,
•    wyjątkowo,  aczkolwiek  coraz  częściej, 
onkologicznych. 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Najczęstszymi  przyczynami  popełniania  błędów  prze 
lekarzy są:

•  niewłaściwa  interpretacja  istniejących,  nawet 
typowych 

dla 

danego 

schorzenia 

lub 

stanu 

pourazowego, objawów;

•  niewykorzystywanie  dostępnych,  a  koniecznych  w 
określonej 

sytuacji 

zdrowotnej, 

możliwości 

diagnostycznych;

•  podjęcie  się  świadczeń  zdrowotnych  mimo  braku 
odpowiednich kompetencji;

•  nieuzasadniona  zwłoka  w  przeprowadzeniu  zabiegu 
operacyjnego,  najczęściej  przesunięcie  go  z  godzin 
nocnych na godziny ranne;

• nieprawidłowości w leczeniu farmakologicznym;
•  nieprawidłowości  w  organizacji  działania  całej 
placówki  medycznej  lub  oddziału,  za  które  szeregowy 
lekarz, co prawda nie odpowiada, ale na które się godzi, 
narażając się na możliwość popełnienia błędów.

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Zagadnienia związane z odpowiedzialnością, 

zwłaszcza karną, lekarza za popełniony błąd to 
obszerny, przekraczający ramy niniejszego 
opracowania temat.  Lekarz popełnia błąd w 
stosunku do człowieka chorego lub w stanie 
pourazowym. Oba te stany same przez się niosą 
określone ryzyko, nawet przy prawidłowo 
postawionym rozpoznaniu i zastosowanym leczeniu. 
Bardzo trudno jest ustalić, a czasem jest to nawet 
niemożliwe, jakie skutki spowodowało schorzenie, a 
jakie popełniony ewentualnie błąd. 

Błąd  medyczny  w  praktyce  medyczno-

sądowej

 

Dotyczy to zwłaszcza przypadków, w których 
rokowania były bardzo złe, a leczenie stwarzało 
niewielkie, ale jednak stwarzało szanse na 
uratowanie życia. W znaczącej ilości przypadków nie 
można zatem obarczać lekarza odpowiedzialnością za 
negatywne skutki schorzenia czy śmierć chorego. 
Można natomiast mówić o zmniejszeniu szansy na 
uniknięcie takich skutków, względnie o  narażeniu na 
bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia bądź 
doznania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.

ART. 192 K.K. – KOMENTARZE 

PRAWNIKÓW A PRAKTYKA 

LEKARSKA

W  rozważaniach  na  temat  odpowiedzialności 
karnej  lekarzy  M.  Filar  wyjątkowo  trafnie 
stwierdził 

: 

„ 

Mówiąc 

z 

pewnym 

uproszczeniem,  lekarz  naraża  się  na  tę 
odpowiedzialność 

w 

trzech 

typowych 

sytuacjach :
   -         gdy nie leczy, lecz powinien,
   -         gdy leczy nie tak, jak powinien,
   -         gdy leczy , choć nie powinien 

.

 

„Model 
„paternalistyczny”,  gdzie 
pacjent 

był 

jedynie 

przedmiotem 

procedur 

medycznych 
podejmowanych 

przez 

lekarza 

w 

sposób 

całkowicie  lub  prawie 
całkowicie 

arbitralny, 

zastępowany  jest  coraz 
wyraźniej 

 

modelem 

partnerskim, 

gdzie 

to 

lekarz 

i 

pacjent 

są 

równoprawnymi 
podmiotami 
uczestniczącymi 

na 

równych 

prawach 

w 

określonych  działaniach 
medycznych” 

Jak  twierdzi  R.  Kędziora  „W  sytuacji,  w 
której  konieczny  jest  wybór  między  wolą 
pacjenta a ochroną jego zdrowia i życia, w 
demokratycznym 

państwie 

musi 

decydować  prawo  do  samostanowienia. 
Takie  rozwiązanie  postulowali  prawnicy  i 
mimo  sprzeciwów  lekarzy  za  generalną 
regułę 

przyjęto 

konieczność 

poszanowania woli chorego”. 

Na tak przygotowanym gruncie, w nowym kodeksie 

karnym ukazał się w rozdziale XXIII – Przestępstwa 

przeciwko wolności -art. 192  w brzmieniu:

 

Art. 192 kodeksu karnego:    

§  1.  Kto  wykonuje  zabieg  leczniczy  bez  zgody 
pacjenta  –  podlega  grzywnie,  karze  ograniczenia 
wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. 

§ 

2. 

Ściganie 

następuje 

na 

wniosek 

pokrzywdzonego.

Niestety, 

poglądy 

prawników  co  do 
interpretacji 

np. 

przedmiotu  ochrony, 
podmiotu 

czynu, 

zakresu 

czynności 

objętej 

treścią 

artykułu  i  innych 
norm 

prawnych 

decydujących 

o 

realizacji 

tego 

przestępstwa  nie  są 
zgodne,  a  nawet  są 
niejednokrotnie 
sprzeczne. 

Przedmiot ochrony 

     

A. Zoll: „Przedmiotem ochrony w wypadku 

czynu  zabronionego  określonego  w  art.  192 
jest  autonomia  pacjenta  wobec  zabiegów 
leczniczych,  przejawiająca  się  w  prawie  do 
samostanowienia  o  ingerencji  medycznej 
oferowanej 

przez 

lekarza. 

Prawo 

do 

samostanowienia  wywodzi  się  z  godności 
człowieka  i  jest  niezależna  od  zdolności  do 
czynności prawnych”

 

Przedmiot ochrony 

      Jeżeli  ustawa  o 
zawodzie 

lekarza 

nie 

wymaga 

wyjątkowo 

zgody pacjenta i warunek 
ten zastępuje zgodą innej 
osoby 

lub 

sądu 

opiekuńczego 

albo 

dopuszcza 
przeprowadzenie  zabiegu 
w  ogóle  bez  uzyskania 
zgody 

na 

jego 

przeprowadzenie,  to  w 
wypadkach 

tych 

wyłączona 

jest 

także 

odpowiedzialność  z  art. 
192. 

Kk. 

Brak 

jest 

bowiem  koniecznej  do 
odpowiedzialności  karnej 
bezprawności czynu.

Przedmiot ochrony 

      Powyższą  wątpliwością  zajął  się  także  M.Filar: 
„Powstaje  jednak  pytanie,  wedle  jakiego  przepisu 
ocenić  sytuację,  w  której  pacjent  taki  (dorosły  i 
nieubezwłasnowolniony)  z  przyczyn  faktycznych   
(  np.  ze  względu  na  fakt,  iż  jest  nieprzytomny)  nie 
jest  w  stanie  wyrazić  jakiejkolwiek  decyzji  woli  w 
przedmiocie  zgody  (lub  sprzeciwu)  na  zabieg 
operacyjny  albo  zastosowanie  metody  leczenia  lub 
diagnostyki  stwarzającej  dlań  podwyższone  ryzyko: 
lekarz  zaś  uzna,  że  zwłoka  w  podjęciu    takich 
czynności 

groziłaby 

pacjentowi 

niebezpieczeństwem, o którym mowa w art. 34. ust. 
7.  ust.  o  zaw.  lek.  Stojąc  na  gruncie  czysto 
formalnym  stwierdzić  przyjdzie,  iż  mamy  tu  do 
czynienia z przykrą luką prawną”. 

Przedmiot ochrony 

   Konkluzja wynikająca z powyższych wywodów – by 
formuła  art.  192  k.k.  była  zgodna  z  innymi 
obowiązującymi 

lekarza 

przepisami 

prawa 

i 

zasadami  wykonywania  zawodu  lekarza,  konieczna 
jest jak najszybsza nowelizacja poprzez dopisanie „o 
ile inne ustawy nie stanowią inaczej”. 
    Przy  rozważaniach  o  możliwościach  wykonywania 
przez  lekarza  zabiegów  leczniczych  bez  zgody 
pacjenta omówić należy jeszcze jeden , bardzo ważny 
problem. Dotyczy on przypadków pacjentów w stanie 
bezpośredniego  zagrożenia  życia,  którzy  tracą 
przytomność,  lecz  przed  tym  nie  wyrażali  zgody  na 
zabiegi lecznicze. Art. 30 ustawy o zawodzie lekarza 
nakłada  na  lekarza  obowiązek  ratowania  życia  w 
takich sytuacjach i to bez żadnych wyjątków. Art. 192 
k.k  zabrania mu wykonywania zabiegów leczniczych 
bez zgody pacjenta , co miałoby wówczas miejsce 

Przedmiot ochrony 

      Czy  nie  jest  możliwym,  by  prawnicy  najpierw 
uzgodnili stanowiska a następnie formułowani prawo 
a  nie  odwrotnie  ?  Doskonałym  podsumowaniem 
powyższych  rozważań  będzie  stanowisko  T.  Dukiet  – 
Nagórskiej:  „...w  ocenie  stanu  prawa  nie  można 
pominąć  kwestii  spójności  pomiędzy  ustawami 
określającymi  obowiązki  personelu  medycznego 
a  ustawami    wytyczającymi  zakres  uprawnień 
pacjenta,  bowiem  te  akty  prawne  powinny 
pozostawać  w  harmonii.  ...  System  prawny  w 
którym występuje w tym względzie rozbieżność, 
jest wadliwy”.

Podmiot czynu (sprawca) 

   Wydawałoby się, że odpowiedź na pytanie, kto 
może  być  sprawcą  przestępstwa  określonego  w 
art.  192  k.k.  jest  prosta.  Jest  bowiem  w  nim 
mowa o zabiegu leczniczym i pacjencie, a zatem 
postępowaniu legalnym, związanym z zawodami 
chroniącymi  zdrowie  i  życie  ludzkie  i  osoba  z 
poza  tych  zawodów  nie  może  być  kojarzona  z 
wykonywaniem 

„zabiegów 

leczniczych”. 

Stanowiska prawników nie są jednak zgodne.

Podmiot czynu (sprawca) 

      W  komentarzu  do  k.k.  pod  red.  A.  Zolla 
przyjęto  :  „Przestępstwo  z  art.  192  należy 
zaliczyć 

do 

przestępstw 

powszechnych. 

Wprawdzie 

najczęściej 

podmiotem 

tego 

przestępstwa  będzie  osoba  uprawniona  do 
wykonywania  świadczeń  medycznych  (lekarz, 
pielęgniarka),  ale  jego  podmiotem  może  być 
także  osoba,  która  takich  uprawnień  nie 
posiada.  Zachodzić  będzie  wtedy  zbieg  między 
art.  58  par.1  lub  2  ustawy  o  zawodzie  lekarza  i 
art. 192”. 

Podmiot czynu (sprawca) 

      A. Marek  ma inny  pogląd  :  „Z  użytych w  art.  192 
par.1 określeń „zabieg leczniczy” i „pacjent” wynika, 
że  podmiotem  omawianego  przestępstwa  może  być 
jedynie 

osoba 

uprawniona 

do 

wykonywania 

czynności  leczniczych  (  lekarz,  felczer,  w  zakresie 
zabiegów  prostych  także  pielęgniarka),  dla  której 
osoba poddana zabiegowi jest „pacjentem”... szersza 
wykładnia, 

według 

której 

podmiotem 

tego 

przestępstwa  może  być  każdy,  kto  podejmuje  się 
zabiegu  leczniczego  bez  zgody  osoby  poddanej 
zabiegowi...  jest  wątpliwa,  gdyż  traktuje  zbyt 
dowolnie wymienione znamiona dowodowe”. 

Podmiot czynu (sprawca) 

      Z.  Banaszczyk  i  in.  stoją  jednak  w  opozycji  do 
powyższych  stanowisk  i  podzielają  stanowisko  A. 
Zolla  :  :”Podmiotem  zdolnym  do  popełnienia 
przestępstwa  z  art.  192  par.1  k.k.  jest  nie  tylko 
lekarz 

,ale 

każdy 

inny 

członek 

personelu 

medycznego,  a  także  dowolna  osoba  spoza  kręgu 
tego personelu ( w tym znachor).” 

Czynność sprawcza – pojęcie zabiegu 

leczniczego.

      Dla    lekarza  i  innych 
pracowników 

służby 

zdrowia 

określenie 

„zabieg  leczniczy’  jest 
jednoznaczne. 

Słowo 

„zabieg” 

oznacza 

czynność  ,  połączoną  z 
różnego 

rodzaju 

interwencją 

w 

ciało 

pacjenta,. 

Natomiast 

„leczniczy”  oznacza  cel 
takiego  zabieg  –  ma  on 
leczyć  czyli  niweczyć 
skutki choroby lub stanu 
pourazowego. 

Dla 

prawników  nie  jest  to 
jednak takie proste i ich 
interpretacje  nawet  i  w 
tym 

zakresie 

są 

niespójne. 

Czynność sprawcza – pojęcie zabiegu 

leczniczego.

      L.  Kubicki  wyraża  pogląd:  „  Pojęcie  to  wyrażać 
może zarówno działania polegające na badaniu stanu 
zdrowia,  tzn.  najszerzej  rozumiana  diagnostykę, 
całokształt  działalności  profilaktycznej,  wszelkie 
postępowanie  terapeutyczne  (w  tym  pobranie 
przeszczepu  od  osoby  zdrowej),  rehabilitacyjne,  jak 
tez postępowania związane z pracami badawczymi w 
dziedzinie  medycyny  ,  farmakologii,  fizjologii  i 
biologii,  także  badania  połączone  a  eksperymentem. 
Zabiegiem „leczniczym” – w rozumieniu omawianego 
przepisu  –  jest  także  taki  zabieg  medyczny  nie 
spełniający  funkcji  leczniczej  sensu  stricto  (  jak  np. 
zabieg  z  zakresu  chirurgii  kosmetycznej,  czy  też 
dopuszczalny  prawnie  zabieg  przerwania  ciąży 
dokonywany  z  innych  wskazań,  niż  medyczne),  który 
uznawany  jest  w  obowiązującym  systemie  prawnym 
za czynność o charakterze medycznym”. 

Czynność sprawcza – pojęcie zabiegu 

leczniczego.

      Inną  interpretację  przedstawia  M.  Filar  : 
„Zabiegiem  leczniczym  w  rozumieniu  art.  192  k.k.   
jest  każdy  zabieg  lekarski  przybierający  formę 
czynności  leczniczej  (  terapeutycznej)  lub 
czynności 

lekarskiej 

(nieterapeutycznej) 

, 

podejmowany w stosunku do pacjenta na etapie  
profilaktyki,  diagnozy,  terapii  i  rehabilitacji, 
który  ze  względu  na  właściwą  mu  technikę 
medyczną łączy się  z naruszeniem integralności 
  cielesnej  pacjenta  poprzez  naruszenie  jego 
tkanki  cielesnej  lub  fizycznym  inwazyjnym 
wniknięciem  w  jego  ciało  bez    naruszenia  tej 
tkanki” 

Czynność sprawcza – pojęcie zabiegu 

leczniczego.

      Podobne  ,  choć  nie  takie  same  zdanie  ma  R. 
Kędziora, 

który 

polemizuje 

ze 

stanowiskiem 

reprezentowanym  przez  L.  Kubickiego:  „Zabiegiem 
będzie ... czynność lekarska powodująca bezpośrednie 
naruszenie  powłoki  cielesnej  albo  naruszenie  tkanki 
mięśniowej, 

kostnej 

czy 

mózgowej, 

przez 

umieszczenie  przyrządów  medycznych  w  ciele  bez 
naruszenia  jego  zewnętrznej  powłoki....  Nie  należy 
pojęcia 

tego 

utożsamiać 

z 

jego 

szerokim 

rozumieniem...(...tzn. obejmującym diagnozę, terapię i 
profilaktykę 

chorób)....Przyjęcie 

takiego 

ujęcia 

prowadziłoby  do  sytuacji,  w  której  lekarz  nie  miałby 
nawet 

prawa 

do 

postawienia 

diagnozy 

bez 

uzyskiwania  zgody  na  tę  czynność.  Oczywiście  takie 
uregulowanie 

byłoby 

nie 

do 

przyjęcia 

i 

uniemożliwiłoby pracę lekarza”. 

Czynność sprawcza – pojęcie zabiegu 

leczniczego.

      Najbliższą  mi  interpretację  przedstawia  S. 
Rutkowski  :  „  Zabieg  leczniczy  jest  czynnością 
prawną,  jeżeli  został  wykonany  w  celu  leczniczym. 
Zabieg  leczniczy  niewątpliwie  powinien  być 
podjęty  w  celu  uzdrowienia  chorego,  ratowania 
życia,  ulżenia  cierpieniom.  Nie  jest  czynnością 
leczniczą  zabieg  transplantacji  w  stosunku  do 
dawcy    (np.  pobranie  nerki).  Zabieg  taki  ma 
charakter  leczniczy,  ale  tylko  w  stosunku  do  biorcy. 
Nie ma również charakteru leczniczego pobranie 
krwi  od  oskarżonego  dla  celów  postępowania 
karnego.  Są  zabiegami  lekarskimi,  ale  nie 
leczniczymi 

takie 

czynności 

jak 

sztuczne 

zapłodnienie,  eutanazja,  sterylizacja,  spędzenie 
płodu 

ze 

wskazań 

ekonomicznych 

lub 

społecznych  itd.    Na  wykonywanie  zabiegów 
nieleczniczych  pozwalają  lub  ich  zabraniają  przepisy 
szczególne” 

Czynność sprawcza – pojęcie zabiegu 

leczniczego.

   Zdaniem E. Zielińskiej : „ ... lekarz, który bez zgody 
pacjenta  udzielił  świadczenia  medycznego,  podlegać 
będzie  odpowiedzialności  karnej.  Podstawy  tej 
odpowiedzialności  mogą  być  jednak  zróżnicowane  w 
zależności  od  wykonanego  bez  zgody  świadczenia 
przypadku  zabiegu  leczniczego  lekarz  będzie 
odpowiadał z przepisu art. 192 k.k. z 1997 r . (o 
ile  pokrzywdzony  złoży  wniosek  o  ściganie).  W 
przypadku  zaś  innego  świadczenia  medycznego 
tzn.  nie  mającego  charakteru  terapeutycznego, 
może  ponieść  odpowiedzialność  z  jednego  z 
przepisów  k.k.  za  przestępstwo  przeciwko 
wolności lub przeciwko życiu i zdrowiu ...” 

Czynność sprawcza – pojęcie zabiegu 

leczniczego.

   Oponentem do powyższego stanowiska jest A. Zoll : 
„Czynność  wykonawcza,  jako  znamię  przestępstwa  z 
art.  192  ,  polega  na  wykonywaniu  zabiegu 
leczniczego.  Pojęcie  zabiegu  leczniczego,  na 
gruncie  art.  192,  ujęte  zostało  szeroko, 
obejmując  zarówno  zabiegi  dokonywane  w 
ramach rutynowych świadczeń medycznych, jak i 
zabiegi  eksperymentalne,  zarówno  lecznicze, jak 
i badawcze.... Zabieg leczniczy, o którym mowa w 
art.  192,  może  mieć  charakter  diagnostyczny, 
terapeutyczny lub profilaktyczny” 

Zasady wyrażania zgody 

      To  bardzo  obszerne  zagadnienie,  przekraczające 
ramy niniejszego opracowania i – wyjątkowo – poglądy 
prawników  w  tym  zakresie  są  w  zasadzie  zgodne.  Z 
punktu  widzenia  lekarza  niepokoi  mnie  możliwość 
udowodnienia  przed  sądem  faktu  wyrażenia  przez 
pacjenta  zgody  na  niektóre  zabiegi  lecznicze.  Ustawa 
o  zawodzie  lekarza  (  6  )  wymaga  bowiem  zgody 
pisemnej  jedynie  na  „zabieg  operacyjny  lub  zabieg 
diagnostyczny    stwarzający  podwyższone  ryzyko  dla 
pacjenta”  (  art.  23  ust.1.).  Natomiast  w  innych 
przypadkach    zgoda  „może  być  wyrażona  ustnie  albo 
nawet    poprzez  takie  ...  zachowanie,  które  w  sposób 
nie  budzący  wątpliwości  wskazuje  na  wolę  poddania 
się 

proponowanym 

przez 

lekarza 

czynnością 

medycznym’ ( art. 32 ust.7). 

      Po  powyższych  rozważaniach  teoretycznych, 
należałoby  zastanowić  się  czy  możliwość  oskarżenia 
lekarza  lub  pielęgniarki  z  art..192  jest  realna  ?.  W 
mojej  praktyce  spotkałam  się  kilkakrotnie  ze 
zleceniem przez sąd lub prokuratora oceny, czy forma 
wyrażenia zgody na zabieg operacyjny przez pacjenta 
była  zgodna  z  wymogami  ustawy  o  zawodzie  lekarza. 
Jedna  ze  spraw  toczy  się  już  przed  sądem.  Dotyczy 
pacjentki 51-letniej, która na piśmie wyraziła zgodę na 
usunięcie  zmienionej  mięśniakowato  macicy  i  jak 
twierdzi  nie  godziła  się  (ustnie)  na  usunięcie 
przydatków.  Lekarz  usunął  w  trakcie  zabiegu 
obustronnie przydatki, przy czym ich stan nie spełniał 
warunków  poszerzenia  zabiegu  bez  zgody  pacjenta 
(  art.  35  ust.  O  zaw.  lek.).  Lekarz  wykonał  zabieg 
zgodnie  z  zasadami  aktualnej  wiedzy  lekarskiej,  gdyż 
w  wieku  pacjentki  należy  ,  ale  ze  wskazań 
profilaktycznych , usunąć jajniki. 

      Może  dojść  zatem  do 
kolizji  dwu  wymogów  : 
wymogu 

leczenia 

zgodnego 

z 

zasadami 

aktualnej 

wiedzy 

medycznej 

i 

wymogu 

respektowania 

woli 

pacjenta. 

W 

tym 

konkretnym 

przypadku 

lekarz 

popełnił 

błąd 

formalny.    Uważam,  że  w 
obecnym  stanie  prawa 
medycznego 

należy 

pojęcie 

błędu 

lekarskiego  poszerzyć  o 
nowy  jego  rodzaj  –  tj. 
błąd lekarski formalny.