Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach –

retinol, kalcyferole, tokoferole i
menachinony

Nazywane są witaminami litofilnymi (są

wchłaniane w przewodzie pokarmowym
człowieka razem z tłuszczami i mogą
być magazynowane w wątrobie,
nerkach a nawet w tkance tłuszczowej.
Wskazuje to na możliwość tworzenia
zapasów tych związków i późniejszego
ich wykorzystywania przez organizm w
ciągu dłuższego okresu.

Jednak przy nadmiernym ich

przyjmowaniu występuje często

zwiększone ryzyko toksyczności w

porównaniu do witamin rozpuszczalnych

w wodzie, które szybciej wydalane są z

organizmu, przede wszystkim z moczem.

Warto dodać, że większość witamin

litofilnych, a zwłaszcza retinol i w

znacznym stopniu kalcyferole, występują

w produktach pochodzenia zwierzęcego.

Tokoferole z kolei są bogato

reprezentowane w olejach roślinnych,

które stanowią główne źródło witaminy E

w żywieniu człowieka.

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach

charakteryzują się następującymi

właściwościami:

 w przeciwieństwie do witamin grupy B nie zawierają

w swoich cząsteczkach azotu

 nie tworzą form koenzymatycznych

 nie ulegają zniszczeniu przy mechanicznej i

termicznej obróbce produktów żywnościowych

 ze względu na to, że nie rozpuszczają się w wodzie,

wymagają obecności żółci do wchłaniania w

przewodzie pokarmowym oraz lipoproteidów do

transportu w organizmie

 wchłanianie do krwi zachodzi przez układ limfatyczny

 są magazynowane w ustroju

 ulegają zniszczeniu w czasie jełczenia

rozpuszczalników tłuszczowych

 wchłanianie ich w jelicie cienkim upośledza

jednoczesne podawanie olejów mineralnych.

Budowa

• Witamina A jest nazwą opisową dla wszystkich

pochodnych -jononu, wykazujących aktywność

biologiczną retinolu. Nazwa ta obejmuje wiele

związków, z których najważniejszymi są retinol

oraz 3, 4- didehydroretinol. Obie te formy jako

alkohole pierwszorzędowe łatwo ulegają

utlenieniu do aldehydów – retinal i 3,4-

didehydroretinalu, a te z kolei w wyniku

dalszego utleniania tworzą kwasy – retinowy i

3,4-didehydroretinowy. Prekursorem witaminy

A lub jej prowitaminami A są rozpowszechnione

w świecie roślinnym żółte i pomarańczowe

barwniki, nazywane karotenoidami.

Karotenoidy, po wchłonięciu w jelicie cienkim,

już w ścianie jelita bądź w wątrobie pod

wpływem enzymów są częściowo przetwarzane

do związków wchodzących w skład witaminy A.

Rola w organizmie:

Działanie biologiczne związków wchodzących w skład

witaminy A polega na udziale w procesach

metabolicznych. Do najważniejszych należy:

 udział w procesie widzenia ( retinol bowiem wchodzi w

skład rodopsyny – światłoczułego barwnika

znajdującego się w pręcikach siatkówki)

 zapewnianie prawidłowej czynność tkanki nabłonkowej,

współuczestnicząc w syntezie składowych śluzu,

odgrywającego rolę ochronną tkanki nabłonkowej -

dzięki temu witamina A zapobiega zakażeniom skóry,

dróg oddechowych, moczowych, przewodu

pokarmowego oraz nadmiernemu rogowaceniu skóry

 udział w syntezie białek – niezbędna do uzyskania

prawidłowego wzrostu

 zapewnianie prawidłowej czynności ameloblastów –

komórek pochodzenia nabłonkowego, wytwarzających

szkliwo zębów

 utrzymanie prawidłowego stanu skóry, włosów i

paznokci

 udział w przemianach lipidów i hormonów tarczycy

Źródła w pożywieniu

 rybie tłuszcze (tran)
 wątroba i jej

przetwory

 nabiał: mleko,

śmietanka, masło,

sery

 żółtka jaj
 margaryny

wzbogacone w

witaminę A

Źródła w pożywieniu

 warzywa: marchew,

natka pietruszki,
szczaw, szpinak,
kapusta, fasola
szparagowa,
groszek zielony,
groch, sałata, dynia,
szczypior, koper

 owoce: morele,

pomarańcze,
brzoskwinie, śliwki,
jabłka, wiśnie

Trawienie w organizmie

Związki z grupy witaminy A są

odporne na gotowanie, lecz
ulegają powolnemu rozkładowi
pod wpływem podwyższonej
temperatury w atmosferze tlenu,
w czasie suszenia oraz w procesie
jełczenia tłuszczów. Wchłaniają
się w jelicie cienkim i są
magazynowane w wątrobie i
częściowo w nerkach.

Skutki niedoboru witaminy A

 tzw. kurza ślepota (charakteryzuje się przedłużonym

czasem adaptacji do widzenia w ciemności)

 stany zapalne spojówek i rogówki oka

 nadmierne rogowacenie i suchość skóry

 wysychanie błon śluzowych ze zmniejszeniem

odporności górnych dróg oddechowych oraz

przewodu pokarmowego na czynniki zakaźne

 opóźnienie i upośledzenie wytwarzania zębów

 opóźnienie wzrostu i zaburzenia reprodukcji

 kruche, wolno rosnące paznokcie z podłużnym

bruzdowaniem

 suche, łamliwe włosy

 osłabione, wrażliwe dziąsła

 wysypka skórna

 uczucie zmęczenia

Skutki nadmiaru witaminy A

hiperwitaminoza z objawami:
      - brak łaknienia
      - łatwe męczenie się
      - nadmierna drażliwość
      - bóle stawów
      - zmiany skórne (nadmierna

pigmentacja, świąd)

      - wypadanie włosów
      - wzrost ciśnienia śródczaszkowego
      - krwawienie z dziąseł
      - powiększenie wątroby i śledziony

 Odkrycie witaminy D wiąże się ściśle z chorobą zwaną

krzywicą. W 1645 Whistler opisał krzywicę, a w 5 lat

później Glisson podał jej dokładny obraz kliniczny. W

XVIII wieku tran został dość powszechnie uznany jako

lek przeciw krzywicy. Pierwsi stosowali go rybacy i

chłopi mieszkający w pasie nadmorskim. W 1890 Palm

na podstawie badań nad częstotliwością

występowania krzywicy w różnych krajach świata

wykazał, że istnieje duża zależność między

zapadalnością na tę chorobę a intensywnością

nasłonecznienia

 W 1890 Palm na podstawie badań nad częstotliwością

występowania krzywicy w różnych krajach świata

wykazał, że istnieje duża zależność między

zapadalnością na tę chorobę a intensywnością

nasłonecznienia. Później również wyjaśniono, że

naturalna witamina powstaje w skórze człowieka pod

wpływem promieniowania słonecznego. Witamina D

obejmuje witaminę D1 (kalcyferol), D2

(ergokalcyferol) oraz D3 (cholekalcyferol).

Podział witaminy D

• D1 (kalcyferol)

• D2 (ergokalcyferol)

• D3 (cholekalcyferol)

• Witamina D1 znajduje się w tranie

• D2 jest wytwarzana w roślinach wystawionych

na działanie promieni ultrafioletowych

• Witamina D3 powstaje w skórze ludzi i

zwierząt i jako jedną z niewielu witamin

organizm może wyprodukować sam pod

wpływem promieni słonecznych, które

przemieniają zawarty w skórze człowieka 7-

dehydrocholesterol (tzw. prowitamina D3)

przemienia się w cholekalcyferol.

Rola w organizmie:

 pełni istotną funkcję w regulowaniu przemiany

wapnia i fosforu oraz tworzeniu kości

 wzmaga wchłanianie wapnia i fosforu z jelit, a także

hamuje ilość wapnia wydalanego z organizmu.

Odpowiednia ilość wapnia umożliwia sprawne

przewodzenie impulsów nerwowych.

 jest także niezbędna do optymalnego formowania

układu szkieletowego,

 pośrednio wpływa korzystnie na system nerwowy i

na skurcze mięśni w tym serca.

 zapobiega i łagodzi stany zapalne skóry,

 reguluje wydzielanie insuliny, a tym samym wpływa

na odpowiedni poziom cukru w organizmie. K

 korzystnie wpływa na słuch, gdyż decyduje o dobrym

stanie kostek ucha wewnętrznego.

 oddziałuje na komórki szpiku kostnego produkujące

komórki obronne (monocyty).

Źródła witaminy D

 tran i oleje rybne,

ryby (łosoś,
tuńczyk, śledź,
makrela, sardynki)

 wątroba, białko jaj
 mleko i przetwory

mleczne: ser,
masło, śmietana

 Grzyby (suszone

grzyby shiitake)

Źródła witaminy D

 Organizm sam może produkować witaminę D pod

wpływem promieni słonecznych, które

przedostają się do naszej skóry. Naukowcy

twierdzą, że dziesięć minut słonecznej kąpieli

codziennie w czasie letnich miesięcy zapewnia

odpowiednią dawkę tej witaminy na cały rok.

Należy tu jednak brać pod uwagę indywidualne

zapotrzebowania, np. to, że dzieci potrzebują

więcej witaminy niż dorośli, a ponadto - że wraz z

wiekiem zmniejsza się zdolność organizmu do

wytwarzania tej witaminy pod wpływem promieni

ultrafioletowych. Również osoby znajdujące się w

zanieczyszczonym środowisku mają mniejsze

szanse na odpowiednią ilość witaminy D w

organizmie. Podobnie ci, którzy mają ciemną

karnację, muszą otrzymywać więcej witaminy D,

gdyż ich cera odbija promienie słoneczne.

Lepsze wchłanianie

witaminy D
poprawia

• witamina A
• witamina C
• witamina E
• wapń, fosfor
• niezbędne

nienasycone kwasy
tłuszczowe

• światło słoneczne

Co pogarsza

wchłanianie
witaminy D

• Alkohol
• środki

przeczyszczające

• kortykosterydy

Skutki niedoboru;

• u niemowląt - krzywica dziecięca

(rachitis infantilis),

• u dzieci starszych i młodzieży -

krzywica późna (rachitis tarda),

• u starszych: zaburzenia struktury kości

- osteomalacja i zrzeszotnienie kości,

• krótkowzroczność,
• stany poirytowania, dolegliwości

nerwicowe, bezsenność, pesymizm

Skutki nadmiaru;

• nudności,

• biegunka,

• spadek masy ciała,

• łatwe męczenie się,

• nadmierne pocenie się,

• brak apetytu, utrata łaknienia,

• senność,

• opóźnienie w rozwoju dziecka,

• zaburzenia rytmu pracy serca,

• wzmożone oddawanie moczu,

• ból oczu,głowy

• bóle szczęk, stawów i mięśni,

• świąd skóry,

• zwiększenie ryzyko powstania miażdżycy,

• zwiększenie ryzyko powstania kamicy nerkowej

Budowa

Nazwa witaminy E obejmuje grupę tokoli

i pochodnych tokotrienoli, wykazujących

aktywność tokoferolu, a więc związków

mających grupy metylowe. Budowa:

układ pierścieniowy i łańcuch boczny

zawierający 16 atomów węgla. Obecnie

wyróżnić można co najmniej 8 związków

wykazujących aktywność biologiczną

witaminy E. Oznaczono je kolejnymi

literami alfabetu greckiego. Największą

aktywność biologiczną wykazują

pierwsze 3 związki: , i -tokoferol.

Rola w organizmie:

 jako przeciwutleniacz reaguje z wolnymi rodnikami

nadtlenkowymi i przekształca je w wodorotlenki, a

sama przybiera postać wolnego rodnika

tokoferolowego E – właściwości antyoksydacyjne

 zwiększa podaż tlenu i ułatwia przyswajanie tlenu

przez erytrocyty

 zapobiega utlenianiu witaminy A, nienasyconych

kwasów tłuszczowych i innych lipidów

 obniża podwyższony poziom lipidów w surowicy krwi

 zapobiega rozwojowi miażdżycy naczyń krwionośnych

 zwiększa odporność krwinek czerownych na hemolizę

i zapobiega uszkodzeniom i zwiększeniu

przepuszczalności naczyń krwionośnych

 niezbędna u mężczyzn do prawidłowej produkcji

spermy - dlatego niedobór witaminy E może

prowadzić do bezpłodności

 współdziała z witaminami A, C i karotenoidami,

zmniejszając ryzyko rozwoju chorób nowotworowych.

Źródła w pożywieniu:

 ziarna zbóż
 zielone warzywa

liściaste

 zielony groszek,

kukurydza

 mleko, masło, sery
 Jaja
 oleje roślinne

(sojowy,

kukurydziany,

słonecznikowy)

Źródła w pożywieniu:

 margaryny
 migdały
 orzech włoskie i

ziemne

 kiełki pszenicy
 mąka

pełnoziarnista

Skutki niedoboru;

• rozdrażnienie
• osłabienie zdolności koncentracji
• zaburzenia funkcjonowania i osłabienie

mięśni szkieletowych

• rogowacenie i wczesne starzenie się skóry
• gorsze gojenie się ran
• pogorszenie wzroku
• niedokrwistość
• bezpłodność
• zwiększone ryzyko chorób sercowo-

naczyniowych

Budowa

Grupa związków chemicznych, będących

pochodnymi 2-metylo-1,4-naftochinonu.

Organizm człowieka potrzebuje około 2

mg witaminy K na dobę. W organizmie

podlega ona procesowi regeneracji w

wątrobie w cyklu witaminy K.

Do grupy tej należą: witamina K1

(fitomenadion), K2 (menachinon-6), K3

(menadion). Witaminę K1 pozyskuje się

z pożywienia, K2 jest produkowana

przez bakterie jelitowe, natomiast

witamina K3 jest syntetyzowana, tzn.

produkowana sztucznie.

Filochinon (K1)

Menadion (K3)

Rola w organizmie;

• regulują wytwarzanie protrombiny
• zapewniają krzepliwości krwi i

powodują zatrzymanie krwawienia

• zmniejszają nadmierne krwawienia

miesiączkowe

• odgrywają rolę w gospodarce

wapniowej i mineralizacji tkanek

• hamują rozwój raka piersi, jajnika,

okrężnicy, żołądka, pęcherzyka

żółciowego, wątroby i nerki

Źródła w pożywieniu

Może być wytwarzana

przez organizm,poza
tym występuje w
pożywieniu:

 w ciemnozielonych i

liściastych
warzywach, takich
jak brokuły, rzepa,
szpinak, sałata,
kapusta, lucerna,
morszczyn,

Źródła w pożywieniu

 w owocach

awokado,
brzoskwiniach,

 ziemniakach,
 Jajkach,
 jogurcie, serze,
 wątrobie,
 oleju sojowym i

szafranowym,

 tranie z wątroby

ryby

Skutki niedoboru;

• obniżony poziom protrombiny we krwi - dotyczy to

zwłaszcza ludzi starszych, u których występują zaburzenia

w obrębie przewodu pokarmowego (zaburzenia wydzielania

żółci, wchłaniania w jelicie cienkim),

• wydłużony czas krzepnięcia krwi (krwotoki z nosa, układu

pokarmowego i moczowego),

• skaza krwotoczna noworodków - głównie krwotoki z

przewodu pokarmowego

• łatwość powstawania krwotoków wewnętrznych i

zewnętrznych,

• problemy z gojeniem się ran,

• trudności w mineralizacji kości,

• zwiększone ryzyko rozwoju nowotworów, celiakia,

• zapalenie jelita,

• biegunki

Skutki nadmiaru;

• nadmierne dawki mogą wpłynąć

niekorzystnie na pracę wątroby,

• zbyt duże dawki witaminy K mogą

powodować poty oraz uczucie gorąca,

• podawana w formie zastrzyku

domięśniowego może wywołać odczyny

alergiczne oraz powodować skoki ciśnienia

tętniczego

• rozpad krwinek czerwonych,

• niedokrwistość,

• u niemowląt - żółtaczkę i uszkodzenia tkanki

mózgowej.

Document Outline