Mózg – kosmos pełen

tajemnic

Różnice indywidualne a zdolności

poznawcze: rola płci, ręczności,

warunków rozwoju osobniczego

(wykład 10)

E l ż b i e t a S z e l ą g

Pracownia Neuropsychologii, Instytut

Biologii Doświadczalnej im. M.

Nenckiego PAN,

02-093 Warszawa, ul. Pasteura 3

[e-mail]

Słowa kluczowe

Chromosom X, chromosom Y, genotyp kobiety,

genotyp mężczyzny, różnice między płciami w

zdolnościach poznawczych: agresywność,

zdolności przestrzenne, konstrukcyjne,

matematyczne, językowe, zależność od pola,

czas reakcji, test kształtów dwuwymiarowych,

‘mental rotation’, androgeny, asymetria

funkcjonalna mózgu u kobiet i mężczyzn,

leworęczność, diagnoza leworęczności: próby

wykonaniowe i kwestionariusze, indeks

ręczności, środowiskowe i genetyczne modele

ręczności, asymetria funkcjonalna mózgu u

prawo- i leworęcznych

Czy mózgi kobiet i mężczyzn

różnią się pod względem

zdolności poznawczych, a także

wzorca asymetrii funkcjonalnej

?

Płeć jest wyznaczona przez

czynniki genetyczne

kobiety

XX

X

X

50%

XX

mężczyźni

XY

X

Y

XY

Chromosomy płciowe

gamety

Osobniki z
nietypową
liczbą
chromosomów
płciowych

X

XXX

XXY

XXYY

Kobieta

Mężczyzna

Osoba z przynajmniej 1 Y jest fenotypowo
mężczyzną

Osoba pozbawiona przynajmniej 1 Y jest
fenotypowo kobietą

Zarówno obserwacje

zachowania, jak i badania

empiryczne wskazuja na różnice

w zdolnościach poznawczych

między kobietami i

mężczyznami.

Te poza płciowe różnice mają

charakter statystyczny (biorąc

pod uwagę średnią z dużej

populacji osobników)

Różnice w zdolnościach

poznawczych między płciami

(średnia z populacji)

Cecha

Obserwowane

różnice między

płciami

uwagi

agresywność

Zazwyczaj

mężczyźni są

bardziej agresywni

niż kobiety

Jądro migdałowate

(amygdala) odgrywa

ważną rolę w

zachowaniach

seksualnych i w

zachowaniach

agresyjnych

szczury: jądra

corticomedialne i

basolateral m>ż

Różnice w zdolnościach

poznawczych między płciami

(średnia z populacji) c.d…

Cecha

Obserwowana różnica

Zdolności

przestrzenne

lub wzrokowo-

przestrzenne

Mężczyźni lepiej wykonują zadania

wymagające analizy wzrokowo-

przestrzennej (mental rotation, water-

level test, block-design test, maze test,

space orientation)

Zdolności

konstrukcyjne

Mężczyźni wykonują lepiej

Zdolności

matematyczne

Mężczyźni wykonują lepiej

Zależność od pola

Mężczyźni są bardziej niezależni od pola

Zdolności językowe Kobiety mają wyższy poziom fluencji

słownej (Werbalny vs Wykonaniowy IQ)

Czas reakcji

Mężczyźni są szybsi niż kobiety

Przykłady zadań empirycznych,

w których obserwowane są

różnice między płciami

Częstość występowania afazji u kobiet i
mężczyzn

Po przednich,
pośrodkowych,
skroniowych,
ciemieniowych i
potylicznych
uszkodzeniach mózgu

mężczyźni

kobiety

Czy różnice te są cechą

wrodzoną, czy wynikają z

różnych warunków rozwoju

ontogenetycznego

(wychowania)

?

Dziewczęta, które w trakcie życia

płodowego w łonie matki były eksponowane

na nadmierny poziom androgenów

(leki np. stilbestrol), wykazują

polepszenie zdolności przestrzennych

Dziewczęta, które w trakcie życia

płodowego w łonie matki były eksponowane

na nadmierny poziom androgenów

(leki np. stilbestrol), nie są gorsze

w zadaniach werbalnych

Pozbawienie możliwości włączania
androgeny
Androgen-insensitivity syndrome

Chromosomal males

XY

A mutation of the gene for
the androgen receptor

Receptor is incapable in
binding androgens

Complete absence of androgens or complete
insensitivity to any androgens that may be present

The body develops as female

Zdolności wzrokowo-

przestrzenne u tych

kobiet są gorsze niż

kuzynów zarówno w linii

męskiej, jak i żeńskiej

Niewielki poziom androgenów jest niezbędny,

dla wykształcenia zdolności przestrzennych

na pewnym poziomie

Brak różnic w zdolnościach
językowych

P ł e ć

a funkcjonalna asymetria mózgu

W różnych krajach świata

leworęczni stanowią ok.

10%

ludzi

Prawdopodobieństwo

leworęcznego potomka wynosi:

• 0.02 jeśli oboje rodzice są

praworęczni

• 0.17 jeśli jeden rodzic jest

leworęczny, a drugi praworęczny

• 0.46 jeśli oboje rodzice są leworęczni

Trudności w określeniu

ręczności u ludzi

Kto -

jest p r a w o r ę c z n y,

a kto -

n i e p r a w o r ę c z n y?

(P-L / P+L) x 100% 

-28 <

> +4

oburęczność

leworęczność

praworęczność

Indeks ręczności

P= prawa kolumna
L= lewa kolumna

-100

+100

maksimum

Jakie czynniki decyduja o tym, ze

dana osoba będzie leworęczna lub

praworęczna?

ŚRODOWISKO

GENY

Modele ręczności

podyktowanej wyłącznie

czynnikami środowiskowymi

• Praworęczność rozwija się jako

odpowiedź na “praworęczne otoczenie”

• leworęczność rozwija się, kiedy

wyuczenie takiej odpowiedzi nie jest
możliwe n.p. z następujących powodów:

-

defektu fizycznego

- nieodpowiedniej

edukacji
- problemów emocjonalnych

G e n e t y c z n e m o d e

l e

r ę c z n o ś c i

• model pojedynczego genu

• model dwóch genów

• “right-shift” bias model

Czynniki środowiskowe

mające związek z

występowaniem

leworęczności

• uszkodzenia okołoporodowe

• poziom testosteronu u

płodupozycja

• płodu w macicy podczas

ostatniego trymestru ciąży

R ę c z n o ś ć

a funkcjonalna asymetria mózgu

L

32 %

R

68 %

L

30 %

R

38 %

B

32 %

praworęcz
ni

leworęczni

Lokalizacja funkcji wzrokowo-
przestrzennych w lewej i prawej
półkuli mózgu u osób prawo- i
leworęcznych

P

4 %

L

96 %

P

17 %

B

17 %

L

66 %

praworęcz
ni

leworęczni

Lokalizacja funkcji językowych
w lewej i prawej półkuli mózgu
u osób prawo- i leworęcznych

R ę c z n o ś ć

jako przejaw szczególnego

rodzaju asymetrii półkulowej

Czynniki wpływające na

wzorzec funkcjonalnej

asymetrii mózgu

• Leworęczność w rodzinie (pierwsza linia

pokrewieństwa: rodzice, rodzeństwo, dzieci)

Praworęczni Leworęczni

brak w rodzinie

obecność leworęcznych

osób leworęcznych

w rodzinie

• Pozycja ręki podczas pisania

Asymetria (preferencja)

jest również obserwowana

w zakresie innych

narządów parzystych:

oczu, uszu, nóg

Ręczność

a wyższe funkcje psychiczne