Mózg – kosmos pełen
tajemnic
Różnice indywidualne a zdolności
poznawcze: rola płci, ręczności,
warunków rozwoju osobniczego
(wykład 10)
E l ż b i e t a S z e l ą g
Pracownia Neuropsychologii, Instytut
Biologii Doświadczalnej im. M.
Nenckiego PAN,
02-093 Warszawa, ul. Pasteura 3
szelag@nencki.gov.pl
Słowa kluczowe
Chromosom X, chromosom Y, genotyp kobiety,
genotyp mężczyzny, różnice między płciami w
zdolnościach poznawczych: agresywność,
zdolności przestrzenne, konstrukcyjne,
matematyczne, językowe, zależność od pola,
czas reakcji, test kształtów dwuwymiarowych,
‘mental rotation’, androgeny, asymetria
funkcjonalna mózgu u kobiet i mężczyzn,
leworęczność, diagnoza leworęczności: próby
wykonaniowe i kwestionariusze, indeks
ręczności, środowiskowe i genetyczne modele
ręczności, asymetria funkcjonalna mózgu u
prawo- i leworęcznych
Czy mózgi kobiet i mężczyzn
różnią się pod względem
zdolności poznawczych, a także
wzorca asymetrii funkcjonalnej
?
Płeć jest wyznaczona przez
czynniki genetyczne
kobiety
XX
X
X
50%
XX
mężczyźni
XY
X
Y
XY
Chromosomy płciowe
gamety
Osobniki z
nietypową
liczbą
chromosomów
płciowych
X
XXX
XXY
XXYY
Kobieta
Mężczyzna
Osoba z przynajmniej 1 Y jest fenotypowo
mężczyzną
Osoba pozbawiona przynajmniej 1 Y jest
fenotypowo kobietą
Zarówno obserwacje
zachowania, jak i badania
empiryczne wskazuja na różnice
w zdolnościach poznawczych
między kobietami i
mężczyznami.
Te poza płciowe różnice mają
charakter statystyczny (biorąc
pod uwagę średnią z dużej
populacji osobników)
Różnice w zdolnościach
poznawczych między płciami
(średnia z populacji)
Cecha
Obserwowane
różnice między
płciami
uwagi
agresywność
Zazwyczaj
mężczyźni są
bardziej agresywni
niż kobiety
Jądro migdałowate
(amygdala) odgrywa
ważną rolę w
zachowaniach
seksualnych i w
zachowaniach
agresyjnych
szczury: jądra
corticomedialne i
basolateral m>ż
Różnice w zdolnościach
poznawczych między płciami
(średnia z populacji) c.d…
Cecha
Obserwowana różnica
Zdolności
przestrzenne
lub wzrokowo-
przestrzenne
Mężczyźni lepiej wykonują zadania
wymagające analizy wzrokowo-
przestrzennej (mental rotation, water-
level test, block-design test, maze test,
space orientation)
Zdolności
konstrukcyjne
Mężczyźni wykonują lepiej
Zdolności
matematyczne
Mężczyźni wykonują lepiej
Zależność od pola
Mężczyźni są bardziej niezależni od pola
Zdolności językowe Kobiety mają wyższy poziom fluencji
słownej (Werbalny vs Wykonaniowy IQ)
Czas reakcji
Mężczyźni są szybsi niż kobiety
Przykłady zadań empirycznych,
w których obserwowane są
różnice między płciami
Częstość występowania afazji u kobiet i
mężczyzn
Po przednich,
pośrodkowych,
skroniowych,
ciemieniowych i
potylicznych
uszkodzeniach mózgu
mężczyźni
kobiety
Czy różnice te są cechą
wrodzoną, czy wynikają z
różnych warunków rozwoju
ontogenetycznego
(wychowania)
?
Dziewczęta, które w trakcie życia
płodowego w łonie matki były eksponowane
na nadmierny poziom androgenów
(leki np. stilbestrol), wykazują
polepszenie zdolności przestrzennych
Dziewczęta, które w trakcie życia
płodowego w łonie matki były eksponowane
na nadmierny poziom androgenów
(leki np. stilbestrol), nie są gorsze
w zadaniach werbalnych
Pozbawienie możliwości włączania
androgeny
Androgen-insensitivity syndrome
Chromosomal males
XY
A mutation of the gene for
the androgen receptor
Receptor is incapable in
binding androgens
Complete absence of androgens or complete
insensitivity to any androgens that may be present
The body develops as female
Zdolności wzrokowo-
przestrzenne u tych
kobiet są gorsze niż
kuzynów zarówno w linii
męskiej, jak i żeńskiej
Niewielki poziom androgenów jest niezbędny,
dla wykształcenia zdolności przestrzennych
na pewnym poziomie
Brak różnic w zdolnościach
językowych
P ł e ć
a funkcjonalna asymetria mózgu
W różnych krajach świata
leworęczni stanowią ok.
10%
ludzi
Prawdopodobieństwo
leworęcznego potomka wynosi:
• 0.02 jeśli oboje rodzice są
praworęczni
• 0.17 jeśli jeden rodzic jest
leworęczny, a drugi praworęczny
• 0.46 jeśli oboje rodzice są leworęczni
Trudności w określeniu
ręczności u ludzi
Kto -
jest p r a w o r ę c z n y,
a kto -
n i e p r a w o r ę c z n y?
(P-L / P+L) x 100%
-28 <
> +4
oburęczność
leworęczność
praworęczność
Indeks ręczności
P= prawa kolumna
L= lewa kolumna
-100
+100
maksimum
Jakie czynniki decyduja o tym, ze
dana osoba będzie leworęczna lub
praworęczna?
ŚRODOWISKO
GENY
Modele ręczności
podyktowanej wyłącznie
czynnikami środowiskowymi
• Praworęczność rozwija się jako
odpowiedź na “praworęczne otoczenie”
• leworęczność rozwija się, kiedy
wyuczenie takiej odpowiedzi nie jest
możliwe n.p. z następujących powodów:
-
defektu fizycznego
- nieodpowiedniej
edukacji
- problemów emocjonalnych
G e n e t y c z n e m o d e
l e
r ę c z n o ś c i
• model pojedynczego genu
• model dwóch genów
• “right-shift” bias model
Czynniki środowiskowe
mające związek z
występowaniem
leworęczności
• uszkodzenia okołoporodowe
• poziom testosteronu u
płodupozycja
• płodu w macicy podczas
ostatniego trymestru ciąży
R ę c z n o ś ć
a funkcjonalna asymetria mózgu
L
32 %
R
68 %
L
30 %
R
38 %
B
32 %
praworęcz
ni
leworęczni
Lokalizacja funkcji wzrokowo-
przestrzennych w lewej i prawej
półkuli mózgu u osób prawo- i
leworęcznych
P
4 %
L
96 %
P
17 %
B
17 %
L
66 %
praworęcz
ni
leworęczni
Lokalizacja funkcji językowych
w lewej i prawej półkuli mózgu
u osób prawo- i leworęcznych
R ę c z n o ś ć
jako przejaw szczególnego
rodzaju asymetrii półkulowej
Czynniki wpływające na
wzorzec funkcjonalnej
asymetrii mózgu
• Leworęczność w rodzinie (pierwsza linia
pokrewieństwa: rodzice, rodzeństwo, dzieci)
Praworęczni Leworęczni
brak w rodzinie
obecność leworęcznych
osób leworęcznych
w rodzinie
• Pozycja ręki podczas pisania
Asymetria (preferencja)
jest również obserwowana
w zakresie innych
narządów parzystych:
oczu, uszu, nóg
Ręczność
a wyższe funkcje psychiczne