25) Podziały kultury spotykane w dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych teoriach 
kultury i społeczeństwa. Ogólna typologia kultur przyjęta w ramach wykładu ze 
Wstępu do Kulturoznawstwa (dystrybutywne ujęcie kultury): 
1) kultura magiczna w społeczeństwach pierwotnych, 
2) kultura religijna w społeczeństwach agrarnych, 
3) kultura nowoczesna w społeczeństwach przemysłowych, 
4) kultura po-nowoczesna w społeczeństwach informacyjnych. 
26) Główne transformacje międzykulturowe; ogólna charakterystyka: 
1) neolityzacja (jako przejście od kultury magicznej do religijnej), 
2) modernizacja (jako przejście od kultury religijnej do nowoczesnej), 
3) informatyzacja (jako przejście od kultury nowoczesnej do ponowoczesnej). 
27) Główne kontrowersje metodologiczne wokół wyróżnienia tych 4 typów kultury 
(magia a religia w religioznawstwie i antropologii kulturowej, szeroki konsensus 
badawczy co do wyróżnienia kultur tradycyjnych i posttradycyjnych, spór o 
wyróżnienie nowoczesności i ponowoczesności). Koncepcja Maxa Webera 
„odczarowań świata” a typologia kultur i transformacji międzykulturowych.
28) Definicja magii, religii, nauki i sztuki jako dziedzin kultury. Definicja 
światopoglądu jako sfery (kategorii) kultury i jego miejsce w wyróżnionych typach 
kultury.

Wstęp do Kulturoznawstwa

25-28

Typologia społeczeństw

• W literaturze przedmiotu nauk społecznych (socjologia, historia, etnologia, 

kulturoznawstwo, archeologia) spotyka się różne typologie społeczeństw. Jedną z 
częściej spotykanych jest trójdzielna typologia, wyróżniająca społeczeństwa:

(1) pierwotne (wczesno-tradycyjne, preagrarne, prymitywne, łowiecko-zbierackie);
(2) rolnicze (późno-tradycyjne, agrarne, rolniczo-pasterskie);
(3) przemysłowe (posttradycyjne, industrialne, nowoczesne);
• W ostatnich 20-30 latach do tych trzech typów społeczeństw coraz częściej 

dodaje się typ czwarty, który zaczął się wyłaniać w najbardziej zaawansowanych 
cywilizacyjnie społeczeństwach współczesnego świata:

(4) informacyjne (postindustrialne, ponowoczesne);

• Jednym z najbardziej znanych autorów propo-

nujących trójdzielną typologię społeczeństw 
jest Ernest Gellner (1925-1995), autor m.in. 
książki Plough, Sword and Book. The 
Structure of Human History (Collins Harvill, 
London 1988).

• Gellner odrzucał propozycje wyróżnienia 

czwar-tego typu społeczeństwa, uważając 
społeczeń-stwa Zachodu końca XX w. za 
zaawansowane stadium rozwojowe 
społeczeństw industrial-nych, a nie odrębny 
paradygmat społeczeń-stwa.

Typologia kultur

•

W kulturoznawstwie poznańskiego ośrodka kulturoznawczego 

przyjęło się wyznaczać cztery główne typy kultury:
1) kultura magiczna (w społeczeństwach pierwotnych) 
2) kultura religijna (w społeczeństwach agrarnych)
3) kultura nowoczesna (w społeczeństwach przemysłowych)
4) kultura ponowoczesna (w społeczeństwach informacyjnych)

•

Typy te należy rozumieć jako typowo-idealne, tzn. nie można 

wskazać konkretnej, historycznie istniejącej kultury, która by 

odpowiadała dokładnie jednemu z tych czterech rodzajów kultury. 

Natomiast konkretnie istniejące kultury opisuje się w kategoriach 

podobieństw i różnic do tych czterech typów kultury.

•

Przykłady:

 Współczesną kulturę polską można opisywać jako kulturę 

nowoczesną, z istotnymi elementami kultury religijnej, 

przeżytkami kultury magicznej, i z coraz większą ilością 

elementów kultury ponowoczesnej.

 Kultura ludowa (w różnych kręgach kulturowych i epokach 

historycznych) da się opisać i zanalizować jako mieszanina 

elementów kultury typu magicznego i religijnego.

Typologia kultur – uwagi ogólne

• Przyjętej tutaj typologii kultur i przejść międzykulturowych nie 

należy rozumieć jako uniwersalnego prawa obowiązującego we 
wszystkich kulturach i okresach historycznych. Teoria kultury 
będąca podstawą przyjęcia takiej typologii wychodzi z założenia, 
że kultura jest systemem powiązanych ze sobą elementów a 
określone warunki społeczne sprzyjają pojawianiu się i 
rozprzestrzenianiu określonych rodzajów wierzeń i obyczajów 
(jest to element definicyjny który ma pewne cechy wspólne ze 
strukturalistycznymi definicjami kultury).

• Mało prawdopodobne jest, żeby kultura zakwalifikowana jako 

kultura typu magicznego w stosunkowo szybkim czasie 
transformowała się w kulturę typu ponowoczesnego. Jest 
natomiast prawdopodobne, że kultura tego typu transformuje się 
w kulturę typu religijnego. Etc.

• Kolejne typy kultury nie są rozumiane jako bardziej postępowe i 

konieczne w stosunku do poprzednich. Możliwe jest przejście od 
kultury nowoczesnej do religijnej, albo ponowoczesnej do 
nowoczesnej. Etc.

Główne kontrowersje metodologiczne (teoretyczne) 

wokół wyróżnienia czterech typów kultury

• W literaturze przedmiotu można spotkać szereg innych typologii 

kultury i transformacji międzykulturowych. Większość z nich 
pokrywa się w mniejszym lub większym stopniu z typologią 
przedstawioną powyżej przy uwzględnieniu następujących uwag 
ogólnych:

(1) Najmniej kwestionowany jest podział na społeczeństwa 

tradycyjne i postradycyjne oraz związana z nimi transformacja 
(modernizacja).

(2) W większym stopniu kwestionuje się neolityzację jako istotną 

cezurę w rozwoju kultury (religioznawcy na ogół nie wyróżniają 
magii jako odrębnej formy kultury).

(3) W największym stopniu kwestionuje się informatyzację jako 

istotną cezurę w rozwoju kultury. Niektórzy badacze uważają, że 
nie można wyróżnić kultury ponowoczesnej (społeczeństwa 
informacyjnego) jako osobnego stadium w rozwoju kultury i 
społeczeństwa (tak uważa część socjologów).

Cechy idealne (typowe) czterech typów społeczeństw 

(1)

• Cztery podstawowe typy społeczeństw ludzkich są tzw. typami idealnymi albo modelami, 

tzn. konstruktami badawczymi, stworzonymi (mniej czy bardzie świadomie przez 

badaczy) celem opisania realnie, historycznie egzystujących społeczeństw ludzkich. 

Żadne z fakty-cznie istniejących społeczeństw nie odpowiada w pełni żadnemu z tych 

czterech typów. Dlatego społeczeństwa ludzkie klasyfikowane są na podstawie 

mniejszego lub większego podobieństwa do któregoś z tych czterech typów 

podstawowych.

• Najbardziej podstawowe cechy czterech typów społeczeństw podaje poniższe 

zestawienie:

(1) Społeczeństwa pierwotne:
- wielkość populacji: są nieliczne, do kilkuset członków jednostki społecznej (plemienia);
- osadnictwo: wędrowny (koczowniczy, nomadyczny) tryb życia, poruszają się (z reguły) na 

określonym terytorium w cyklu rocznym;

- gospodarka: podstawą gospodarki jest łowiectwo i zbieractwo (gospodarka przyswajalna), 

dlatego potrzebują dużego terytorium (gęstość zaludnienia jest niewielka);

- technologia: podstawowe materiały z których wytwarzane są broń, narzędzia i ozdoby to 

kamień, drewno i kość (archeologicznie są to społeczeństwa paleolityczne), jeśli używają 

przedmiotów wykonanych z innych materiałów (metal), to są to importy ze społeczeństw 

innego typu;

- struktura społeczna: brak jest rozwarstwienia społecznego lub jest ono stosunkowo 

niewielkie a osoby zajmujące uprzywilejowane pozycje społeczne (wódz, szaman-czarow-

nik) nie różnią się w istotny sposób poziomem życia od innych członków społeczności;

- dominująca dziedzina kultury: podstawową formą kultury (świadomości społecznej) jest 

magia (religia pierwotna w ujęciu religioznawczym);

- obiekt badań dla: nie używają pisma, dlatego są obiektem badań albo archeologów (jeśli 

już nie istnieją) albo etnologów (jeśli jeszcze istnieją);

Cechy idealne (typowe) czterech typów społeczeństw 

(2)

(2) Społeczeństwa rolnicze:
- wielkość populacji: są dużo liczniejsze niż społeczeństwa pierwotne (mogą osiągać 

liczbę wielu milionów dla danej jednostki politycznej); 

- osadnictwo: osiadły tryb życia, ludność zamieszkuje stałe osady, które można 

podzielić na wsie (mniejsze, mieszkańcy to rolnicy, stanowiący większość populacji) i 

miasta (większe, mieszkańcy to nie-rolnicy);

- gospodarka: podstawą gospodarki jest rolnictwo (gospodarka wytwórcza) oparte na 

odnawialnych źródłach energii (siła mięśni ludzi i zwierząt, wiatru i wody), dlatego 

gęstość zaludnienia jest wyższa niż w przypadku społeczeństw pierwotnych;

- technologia: coraz większe znaczenie nabierają broń, narzędzia i ozdoby wykonane z 

metali (najpierw miedź, potem brąz a następnie żelazo), wyroby z metalu są jednak 

drogie a większe zastosowanie znajdują przy wyrobie broni i przedmiotów 

luksusowych (obydwie kategorie używane są przede wszystkich przez wyższe – czyli 

zamożniejsze – grupy społeczne);

- struktura społeczna: jest silnie zhierarchizowana a klasy społeczne wykazują 

tendencję do zamykania się, o pozycji społecznej decyduje fakt urodzenia się w danej 

grupie społecznej (dziecko arystokraty będzie arystokratą, a dziecko chłopa zostanie 

chłopem) co jest odpowiednio sankcjonowane przez nakazy religijne („taki karman”);

- społeczeństwo ludzkie wkracza w etap cywilizacji, tzn. pojawiają się kolejno: 

- stratyfikacja społeczna (tj. podział ogółu członków na klasy społeczne), 
- państwo (tj. wyodrębniona instytucja – władcy, urzędnicy, żołnierze - zapewniająca 

sobie monopol na prawomocne użycie przemocy), 
- miasto (tj. stała, duża osada zamieszkała przez ludność nie-rolniczą), 
- pismo (tj. zapis różnych informacji za pomocą symboli graficznych);

- dominująca dziedzina kultury: we wszystkich dziedzinach życia (polityka, sztuka, 

obyczaj, język) zaznacza się bardzo silna obecność i dominacja religii;

- obiekt badań dla: stosowanie pisma i to, że większość istniała w odleglejszej 

przeszłości przesądza o tym, że są obiektem zainteresowania przede wszystkim 

historyków;

Cechy idealne (typowe) czterech typów społeczeństw 

(3)

(3) Społeczeństwa industrialne:
- wielkość populacji: są dużo liczniejsze niż społeczeństwa rolnicze, liczba wielu 

milionów to standard; 

- osadnictwo: osiadły tryb życia, coraz większa część ludności zamieszkuje miasta 

(dominuje trend urbanizacji, tj. przenoszenia się ludności ze wsi do miast i 

rozbudowy tych ostatnich);

- gospodarka: podstawą jest przemysł (gospodarka wytwórcza) oparty na produkcji 

maszyno-wej i nieodnawialnych źródłach energii (kopaliny, jak węgiel i ropa 

naftowa), dlatego gęstość zaludnienia jest dużo wyższa niż w przypadku 

społeczeństw rolniczych (o pierwotnych nie wspominając);

- technologia: podstawowe znaczenie mają narzędzia wykonane z metalu (żelazo-stal), 

które stają się powszechnie dostępne i stosunkowo tanie;

- struktura społeczna: jest zhierarchizowana, ale granice między klasami 

społecznymi nie są nieprzekraczalne, co jest sankcjonowane przez normy prawne i 

obyczaj (american dream – nawet pucybut może zostać milionerem);

- dominująca dziedzina kultury: religia traci na znaczeniu a coraz większe znaczenie 

zyskuje nauka, zarówno jako gałąź społecznego podziału pracy (naukowcy, 

zajmujący się poszerzaniem wiedzy i jej aplikacjami technicznymi), forma 

świadomości społecznej (codzienna rzeczywistość zaczyna być tłumaczona przez 

pryzmat nauki a nie religii: piorun uderzył w domu nie dlatego że Bóg chciał skarać 

jego mieszkańców, ale dlatego że nie wyposażyli się w piorunochron) jak i forma 

światopoglądu (nauka wyjaśni i rozwiąże wszystkie problemy gnębiące ludzkość);

- obiekt badań dla: podstawowymi naukami społecznymi badającymi rozwój i 

funkcjonowanie społeczeństw industrialnych (i jednocześnie je katalizującymi) są 

socjologia i ekonomia;

Cechy idealne (typowe) czterech typów społeczeństw 

(4)

(4) Społeczeństwa informacyjne (postindustrialne):
- liczebność populacji: jest zbliżona do społeczeństw industrialnych, ale przybiera na 

sile trend łączenia w jeden organizm gospodarczy różnych społeczeństw 

(globalizacja), przekształcający gospodarki, społeczeństwa i kultury narodowe w 

jeden, globalny superorganizm; 

- gospodarka: podstawą jest przemysł, ale pozycja tradycyjnego przemysłu epoki 

industrial-nej (mierzonego ilością produkcji stali i wydobycia węgla) ulega 

osłabienia, coraz większe znaczenie zyskują natomiast gałęzie gospodarki oparte na 

przetwarzaniu informacji i wy-korzystaniu rozproszonych źródeł energii (woda, 

wiatr, energia słoneczna);

- osadnictwo: osiadły tryb życia, ale trend urbanizacji, typowy dla społeczeństw 

industrial-nych, ulega osłabieniu, różnice między wsią a miastem (geograficzne, 

infrastrukturalne, mentalne) zacierają się;

- struktura społeczna: jest zhierarchizowana, ale granice między klasami 

społecznymi nie są nieprzekraczalne, co jest sankcjonowane przez normy prawne i 

obyczaj (sytuacja zasadni-czo nie różni się od społeczeństw industrialnych); 

obserwowalny jest jednak trend do zwiększania dystansu pomiędzy najwyższymi a 

najniższymi warstwami społecznymi (m.in. wskutek ogólnoglobalnych migracji i 

powstawania fortun, wypracowywanych przez wielkie korporacje);

- dominująca dziedzina kultury: pozycja nauki jako światopoglądu i najlepszej gałęzi 

ludzkiej wiedzy ulega podważeniu, jako dział społecznego podziału pracy nauka 

jednak bynajmniej nie traci na wartości, a nawet wręcz przeciwnie, staje się coraz 

bardziej nieodzowna i in-geruje w większą liczbę sfer życia, jest jednak kwestią 

sporną, co miałoby zająć miejsce nauki jako dominującej dziedziny kultury 

(niektórzy badacze wskazują na sztukę);

- obiekt badań dla: dużego znaczenia nabierają różnego rodzaju nauki o kulturze (jak 

kulturoznawstwo) ale pozycja innych nauk społecznych również nie słabnie;

Schematyczna struktura społeczna w 4 typach 

społeczeństw

(1) Najmniej zróżnicowana struktura społeczna jest w społeczeństwach prymitywnych. Ogół 

członków społeczeństwa to łowcy (mężczyźni) i zbieracze (kobiety). Do elity społecznej 

można zaliczyć wodzów i szamanów (czarowników), ale są to pozycje które osiąga się dzięki 

wrodzonym zdolnościom a nie dziedziczeniu.

(2) W społeczeństwach agrarnych struktura społeczna jest najbardziej sztywna i hierarchiczna 

pośród wszystkich społeczeństw ludzkich. Większość społeczeństwa to chłopi, pracujący w 

pocie czoła na utrzymanie. Pozycja społeczna jest ustalana na podstawie urodzenia w danej 

grupie społecznej (dziecko arystokraty zostaje arystokratą, dziecko chłopa – chłopem).

(3) W społeczeństwach industrialnych pojawiają się nowe, specyficzne klasy społeczne: 

inteligencja i robotnicy. Istnieją klasy społeczne i różnice między nimi są wyraźne, ale nie są 

nieprzekraczalne (american dream – nawet pucybut może zostać milionerem).

(4) Struktura społeczna społeczeństw informacyjnych różni się od społeczeństw industrialnych 

znacznie większym udziałem procentowym pracowników umysłowych: inteligencji i klasy 

średniej (stapiającej się w jedną klasę „białych kołnierzyków”.

Łowcy i zbieracze

100%

Wodzowie i szamani

Chłopi 60-95%

Chłopi10-60%

(rolnicy, farmerzy)

Chłopi poniżej 10%

Mieszczanie 5-20% 

(kupcy i rzemieślnicy)

Szlachta (i kler) 1-10%

Robotnicy 20-50 %

Klasa średnia 10-20 %

(przedsiębiorcy, 

kupcy, rzemieślnicy)

Inteligencja 1-10%

Robotnicy 10-30 %

(„niebieskie kołnierzyki” – 

blue-collar workers)

Klasa średnia 

powyżej 30 %

(pracownicy 

szeroko pojętego 

sektora usługowego, 

tzw. „białe kołnierzyki” – 

white-collar workers)

Inteligencja 10-30%

Transformacje międzykulturowe

• Proces przekształcania się jednego typu kultury w drugi nazwać można 

transformacją albo przejściem międzykulturowym. 

• Jeśli przyjmiemy, że w dotychczasowych dziejach (historii) kultury 

możemy wyróżnić cztery główne typy kultury, to wówczas wyróżnić 
można trzy transformacje międzykulturowe:

1) neolityzacja (przejście od kultury magicznej do religijnej);
2) modernizacja (przejście od kultury religijnej do nowoczesnej);
3) informatyzacja (przejście od kultury nowoczesnej do ponowoczesnej).

Wielkie transformacje międzykulturowe: 

neolityzacja

(1) neolityzacja (rewolucja neolityczna, rewolucja rolnicza), to transformacja 

społeczeństw pierwotnych w rolnicze. Epoka zwana neolitem wydaje się w tym 
wypadku być stadium pośrednim pomiędzy tymi dwoma typami społeczeństw. 
Społeczeństwa neolityczne wykazują cechy obydwu (pierwszego i drugiego) typów 
społeczeństwa: 

- są osiadłe lub półosiadłe (zajmują dany obszar do wyjałowienia gleby i powracają, 

gdy gleba ulegnie regeneracji), osady mają charakter wiejski (mieszkańcy to 
rolnicy, brak jest wyspecjalizowanych rzemieślników);

- używają narzędzi (broni) kamiennych, drewnianych i kościanych, choć sporadycznie 

pojawiają się narzędzia (broń) z metalu;

- są egalitarne, brak jest w nich wyraźnej stratyfikacji społecznej lub jest ona prosta i 

mało stabilna (jest to stadium tzw. chiefdoms, czyli wodzostw);

- pojawiają się elementy kultu religijnego (idole, miejsca święte, najczęściej związane z 

kultem przodków, pochówki zmarłych w specjalnie do tego celu wyznaczonych 
miejscach);

• Rewolucja neolityczna (albo rewolucja rolnicza) – to nazwa nadana przez 

archeologów. Chociaż zmiany określane mianem rewolucji neolitycznej były 
powolne i niezauważalne z perspektywy uczestniczących w nich pokoleń, to w 
materiale archeologicznym prezentują się one jako szybkie i gwałtowne, jeśli 
porówna się je epoką paleolitu, która trwała ponad 2 mln lat.

• Rewolucja neolityczna rozpoczęła się niezależnie w kilku miejscach na Ziemi, w 

okresie między 15 a 5 tys. lat p.n.e. Obszary, na których rozpoczęła się rewolucja 
neolityczna, określane są centrami neolityzacji.

Przebieg rewolucji neolitycznej

• Rewolucja neolityczna rozpoczęła się w kilku miejscach niezależnie od siebie. Mimo dość 

istot-nych różnic, podyktowanych odmiennością środowiska geograficznego i lokalnymi 

tradycjami kulturowymi z epoki paleolitu, przebieg rewolucji neolitycznej wyglądał dość 

podobnie w różnych regionach globu:

1) intensywne zbieractwo dziko rosnących roślin na terenach ich występowania (nasiona 

roślin na stanowiskach archeologicznych, narzędzia – sierpy z wyświeceniem żniwnym i 

rozcieracze); brak oznak stratyfikacji społecznej, zmarli są chowani w pobliżu domostw, 

skromnie wyposażone groby, pozycja zmarłego przypadkowa, brak miejsc zorganizowane 

kultu;

2) udomowienie roślin (wcześniej) i zwierząt (później) – w materiale archeologicznym 

widoczne są zmiany morfologiczne udomowionych roślin i zwierząt; półstałe a następnie 

stałe osady, zabudowane najpierw chatami okrągłymi (z drewna, trzciny), w późniejszych 

fazach chatami prostokątnymi, ciasno ustawionymi obok siebie; zmarli chowani pod 

podłogami domów lub w ich pobliżu, niekiedy w ustalonej w danej kulturze pozycji;

3) pojawia się ceramika, zmarli są początkowo chowani w domach lub w ich pobliżu (w 

różnych pozy-cjach), później pojawiają się wydzielone miejsca chowania zmarłych poza 

osadami (cmentarzy-ska), sposób ułożenia zmarłego zaczyna mieć znaczenie; można 

wyróżnić miejsca kultu, początkowo w domach; charakterystyczne są figurki z gliny lub 

kamienia, najczęściej kobiet;

4) pojawiają się przedmioty z miedzi (początkowo ozdoby i broń); zorganizowane miejsca 

kultu w coraz bardziej okazałych budowlach, wydzielone obszary cmentarzysk; wyraźna 

stratyfikacja społeczna widoczna w wyposażeniu grobów; niektóre osady przekształcają 

się w osiedla proto-miejskie, następuje specjalizacji produkcji (ceramika, niektóre 

narzędzia);

5) kultura i społeczeństwo neolityczne osiągają stadium cywilizacji zazwyczaj wówczas, gdy 

pojawi się kilka rodzajów metali (miedź, złoto, brąz – produkcja metali wymaga złożonego, 

społecznego podziału pracy i zamożnych konsumentów przedmiotów metalowych).

Centra neolityzacji

• Liczba i lokalizacja centrów neolityzacji nie jest do końca ustalona. Wyróżnić można 

jednak następujące – wymienione w kolejności z uwagi na doniosłość z punktu 

widzenia dotychczasowej historii kultury - centra neolityzacji:

1) Bliski Wschód, tzw. Żyzny Półksiężyc – górzysto-wyżynne obszary Palestyny, Syrii, gór 

Taurus i Zagros, północnego Iraku i (prawdopodobnie) Iranu. Na tych obszarach 

proces neolityzacji rozpo-czyna się najwcześniej. Udomowione rośliny i zwierzęta: 

pszenica, jęczmień, groch, soczewica, koza, owca, bydło, osioł. Rozwinęła się 

cywilizacja Sumeru, prawdopodobnie także Doliny Indusu.

2) Strefa Sahelu w Afryce – stepowe obszary dzisiejszej Sahary i obszarów na południe. 

Udomowione rośliny i zwierzęta: jęczmień, sorgo, bydło. Rozwinęła się cywilizacja 

Egiptu.

3) Dolina Huang-he w Chinach. Udomowione rośliny i zwierzęta: proso, świnia, kura. 

Rozwinęła się cywilizacja Chin.

4) Dolina Jangtsy lub Indochiny (lokalizacja niepewna). Udomowione rośliny i zwierzęta: 

ryż, świnia, kura. Włączone w obręb cywilizacji Chin.

5) Mezoameryka – doliny rzek w środkowym i południowym Meksyku, Gwatemali i 

Belize. Udomowione rośliny i zwierzęta: kukurydza, dynia, fasola, papryka, indyk, 

piesek preriowy. Rozwinęła się cywilizacja Mezoameryki.

6) Środkowe Andy – wybrzeża i wyżyny Peru, Boliwii, północnego Chile. Udomowione 

rośliny i zwierzęta: kukurydza, fasola, papryka, ziemniaki, lama, świnka morska. 

Rozwinęła się cywilizacja Środkowo-Andyjskiego Obszaru Kulturowego.

7) Wschodnie obszary Stanów Zjednoczonych. Udomowione rośliny: kukurydza, dynia, 

fasola, tytoń. Nie został osiągnięty poziom cywilizacji.

8) Wyżynny interior Nowej Gwinei. Udomowione rośliny i zwierzęta: maniok, sagowiec, 

świnia. Nie został osiągnięty poziom cywilizacji.

Centra neolityzacji

• Na mapie zaznaczone są następujące (mniej czy bardziej sporne) centra neolityzacji: 

(1) Żyzny Półksiężyc (Bliski Wschód), 2) wyżyny Iranu, 3) strefa Sahelu w Afryce 
Północnej, 4) dolina rzeki Huang-he w Chinach, 5) dolina rzeki Jangcy w Chinach 
(niewykluczone również Indochiny), 5) Mezoameryka (południowy Meksyk, 
Gwatemala), 7) wybrzeże środkowoandyjskie, 8) wschodnie Stany Zjednoczone, 9) 
wyżynny interior Nowej Gwinei;

Magia a religia

• System wierzeń (kultura symboliczna) charakterystyczny dla kultur paleolitycznych (łowiecko-

zbierackich) określa się zazwyczaj mianem magii.

• System wierzeń charakterystycznych dla kultur rolniczych określa się zazwyczaj mianem religii.
• Neolityzacja w sferze kultury symbolicznej jest przejściem od magii do religii, neolityzacja w 

sferze kultury materialnej, to przejście od wędrownego lub półwędrownego (łowiecko-zbiera-

ckiego) do osiadłego lub półosiadłego (rolniczo-pasterskiego) trybu życia.

Magia

Religia

Świat jest opanowany przez 

przenikającą wszystko bezosobową siłę 

mana (wakan, orenda, manitou)

Światem rządzą osobowi bogowie 

(Bóg)

Brak problematyki moralnej (etycznej) 

- nie ma rozróżnienia na dobro i zło

Problematyka moralna (rozróżnienie 

dobra i zła) zajmuje istotne miejsce

Praktycznie zorientowana (co wiąże się 

z brakiem zainteresowań moralnych)

Niepraktycznie zorientowana (co wiąże 

się z istotną rolą problematyki 

moralnej)

Brak instytucjonalizacji lub tylko 

zaczątkowa (szaman, czarownik)

Instytucjonalizacja kultu (kapłani, 

świątynie itd.)

Brak miejsc kultu (świętych) i 

cmentarzy (osobnych miejsc chowania 

zmarłych)

Miejsca kultu (święte) i cmentarze

Catal Hüyük

• Catal Hüyük to stanowisko 

archeolo-giczne we wschodniej 

Anatolii, gdzie odkryto wielką 

osadę wczesnoneolity-czną, 

zasiedloną ok. 6500-5600 p.n.e.

• Kolejne warstwy osadnicze w 

Catal Hüyük ilustrują etap 

przejściowy pomiędzy magią a 

religią: brak jest tutaj 

wyróżnionych miejsc kultu 

(świątyń), ale w domach 

mieszkalnych znajdują się odrębne 

pomieszczenia lub części 

pomieszczeń służące 

najprawdopodobniej jako miejsca 

kultu (kult przodków i zwierząt 

hodowlanych).

a) rekonstrukcja zabudowy;
b) rekonstrukcja domu mieszkalnego;
c) rekonstrukcja pomieszczenia 

mieszkalnego;

d) rekonstrukcja „sanktuarium”;
e) rekonstrukcja pomieszczenia 

mieszkalnego;

Modernizacja

• Mianem modernizacji określa się w teorii kultury wieloaspektową, stopniową transformację 

społeczeństw (kultur) tradycyjnych (agrarnych, preindustrialnych) w społeczeństwa 

(kultury) nowoczesne (industrialne, posttradycyjne, kapitalistyczne).

• Modernizacja oznacza dogłębne przekształcenia we wszystkich dziedzinach życia:
 w gospodarce: jest to przejście od rolnictwa i rzemiosła do przemysłu i produkcji fabrycz-

nej (maszynowej), krótko mówiąc: rewolucja przemysłowa;

 w strukturze społecznej: jest to przejście społeczeństwa elitarnego, składającego się z 

niewielkiej, uprzywilejowanej elity (szlachty) i nieuprzywilejowanej, pozbawionej praw 

politycznej większości (chłopów) do społeczeństwa egalitarnego (obywatelskiego), w 

którym wszyscy członkowie posiadają prawa polityczne;

 w kulturze: jest to przejście od systemu wartości zdominowanego przez religię do 

systemu wartości zdominowanej przez naukę (w pewnym stopniu również sztukę);

• Przyjmuje się, że tak rozumiana modernizacja miała miejsce w Europie Zachodniej w 

czasach nowożytnych (przede wszystkim w XVIII i XIX w.), gdzie:

 angielska rewolucja przemysłowa oznaczała zapoczątkowanie nowego typu 

gospodarki;

 Wielka Rewolucja Francuska i powstanie ustroju (drogą stopniowej ewolucji) 

parlamentar-no-gabinetowego w Anglii oznaczała zapoczątkowanie nowego typu 

społeczeństwa;

 Renesans w XVI w., powstanie zmatematyzowanego przyrodoznawstwa w XVII w. 

oraz Oświecenie w XVIII w. oznaczały powstanie nowego typu kultury zdominowanej 

przez inne niż religia, systemy wartości;

• Modernizacja była procesem wieloaspektowym, w którym zmiany w jednej dziedzinie 

warun-kowały i katalizowały zmiany w innych dziedzinach. Np. rozwój technologii opartych 

na pro-dukcji maszynowej wiódł do wzrostu bogactwa niektórych grup społecznych 

(mieszczań-stwa). Pociągało to za sobą wzrost aspiracji politycznych i poszukiwanie 

ideologii mogącej je uzasadnić. Modernizacji nie należy utożsamiać tylko z rewolucją 

przemysłową, choć ta niewątpliwie była jednym z jej najważniejszym elementów.

Informatyzacja

• Mianem informatyzacji określa się w teorii kultury wieloaspektową, stopniową 

transformację społeczeństw (kultur) nowoczesnych (przemysłowych, industrialnych, 

kapitalistycznych) w społeczeństwa (kultury) ponowoczesne (postindustrialne).

• Informatyzacja oznacza tutaj – wbrew potocznym intuicjom językowym - dogłębne 

przekształcenia we wszystkich dziedzinach życia:

 w gospodarce: jest to przejście od masowej produkcji przemysłowej do produkcji 

małose-ryjnej, możliwej dzięki wysokiemu zaawansowaniu technologicznemu (szybkie i 

stosunkowo tanie zmiany parametrów technicznych), jest to również przechodzenie 

coraz większej liczby czynnych zawodowo od zajęć o charakterze pracy fizycznej 

(fabryka, rolnictwo) do zajęć o charakterze usługowo-informacyjnym (urzędnicy, 

nauczyciele, pracownicy biurowi itp.). W wymiarze technologicznym jest to 

upowszechnienie się na szeroką skalę (miejsca pracy, gospodarstwa domowe) maszyn i 

urządzeń do przetwarzania informacji (tj. komputerów);

 w strukturze społecznej: jest to przejście od społeczeństwa egalitarnego, o względnej 

równości i stosunkowo niewielkiej rozpiętości dochodów, do społeczeństwa elitarnego, w 

którym teoretyczne wszyscy mają te same prawa polityczne, ale de facto pojawia się 

ogromna rozpiętość dochodów i w związku z tym wyraźna hierarchia społeczna;

 w kulturze: jest to przejście od systemu wartości zdominowanego przez naukę (w 

pewnym stopniu również sztukę) do wielu systemów wartości, zdominowanych przez 

różne systemy światopoglądowe, zmniejsza się rola nauki (ale nie w sensie 

technologicznym tylko świato-poglądowym), większego znaczenia nabiera sztuka 

(rozumiana jednak jako powszechna estetyzacja życia codziennego a nie część kultury 

wysokiej);

• Przyjmuje się, że tak rozumiana informatyzacja ma miejsce w Stanach Zjednoczonych, 

Japonii i Europie Zachodniej poczynając od lat 50 i 60 XX w. Trudno obecnie stwierdzić, 

czy informatyzacja jest już procesem zasadniczo zakończonym, ponieważ brakuje 

perspektywy czasowej by ocenić to zjawisko.

Max Weber: odczarowania świata

• Max Weber (1864-1920), jeden z czołowych antynaturalistów i wybitny socjolog ukuł 

metaforę odczarowania świata (Entzauberung der Welt) jako istotnej cezury w dziejach 

kultury.

• Weber wyróżnił dwa odczarowania świata, a w związku z kulturą ponowoczesną zaczęto 

mówić o tzw. trzecim odczarowaniu świata.

• Pierwsze odczarowanie świata dokonało się przy przejściu od magii do religii: świat 

widziany oczyma przedstawiciela kultury magicznej jest najbardziej „zaczarowany” gdyż 

wszystkie widzial-ne i niewidzialne byty mają w nim własną świadomość i moc sprawczą, 

natomiast w przypadku religii świat jest już mniej „zaczarowany”, ponieważ nie wszystkie 

byty mają własną świadomość i moc, a ich działania i moc są uwarunkowane przez istoty 

nadprzyrodzone (bóstwa). Np. w kulturze magicznej uderzenie błyskawicy tłumaczy się 

tym, że błyskawica jest samoistnym, świadomym bytem, który może zostać rozgniewany 

jakimiś działaniami (np. wkroczeniem na jej „terytorium”), albo błyskawica może być 

narzędziem w ręku jakiegoś czarownika, który chce komuś wyrządzić krzywdę. Natomiast 

w kulturze religijnej błyskawica jest tylko atrybutem jakiegoś bóstwa (np. Zeusa w 

mitologii greckiej albo Perkuna w słowiańskiej), które może zostać użyte również jako 

narzędzie do karania grzeszników (uderzenie pioruna w dom traktowane było w polskiej 

kulturze ludowej jako „kara boska”).

• Drugie odczarowanie świata dokonało się przy przejściu od religii do nauki 

(nowoczesności): świat widziany oczyma przedstawiciela kultury nowoczesnej nie jest w 

ogóle „zaczarowany”, gdyż rządzą nim prawa fizyczne, które można racjonalnie wyjaśnić. 

Błyskawica nie jest już zatem świa-domym bytem albo narzędziem w rękach bóstwa, tylko 

naturalnym zjawiskiem atmosferycznym, które można wyjaśnić w kategoriach 

przyczynowo-skutkowych (różnica ładunków elektrycznych pomiędzy atmosferą a 

powierzchnią ziemi).

• Trzecie odczarowanie świata dokonało się (albo dopiero się dokonuje) przy przejściu od 

nowocze-sności do ponowoczesności: ponowoczesność kwestionuje urojenia 

nowoczesności takie jak przekonanie o możliwości uzyskania jakieś ostatecznej, 

obiektywnej prawdy o świecie. A zatem: błyskawica jest zjawiskiem różnie postrzeganym i 

interpretowanym w różnych kulturach. Jedną z tych interpretacji jest postrzeganie 

błyskawicy jako naturalnego, ostatecznie wyjaśnionego zjawiska przez współczesną naukę.

Drugie odczarowanie świata Maxa Webera 

a autonomia dziedzin kultury (cytat ilustrujący)

Ogromne znaczenie miał także proces tzw. drugiego odczarowania 
świata, który wedle twórcy tej koncepcji - M. Webera - polegał (z 
grubsza rzecz ujmując) na utracie przez religie funkcji głównego i 
wyłącznego regulatora praktyki społecznej w jej wymiarze 
światopoglądowym i aksjologicznym. Dzięki temu mogły się wyłonić 
poszczególne subpraktyki społeczne kierujące się autonomicznymi 
wartościami niezwiązanymi bezpośrednio z religią (gospodarka - 
efektywnością i zyskiem, nauka - prawdą, prawo - słusznością, 
sztuka - autentycznością i oryginalnością). Jednostki zaś, 
napotykając spluralizowaną sferę społecznie akceptowalnych 
zespołów przekonań światopoglądowych i aksjologicznych („rynek 
idei”), mogły teraz traktować światopogląd jako sferę swobodnego 
wyboru (decyzji), coraz mniej kierując się w tym względzie tradycją 
czy presją wspólnoty. 

 (Andrzej Szahaj, Postmodernizm a scjentyzm, w: tegoż, Zniewalająca 

moc kultury. Artykuły i szkice z filozofii kultury, poznania i polityki, 
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004, s. 33-
34)

„Trzecie odczarowanie świata” (cytat ilustrujący)

Z tej sumarycznej rekonstrukcji wynika już chyba dość jasno, że ponowoczesność 

w ujęciu Lyotarda jest wprawdzie załamaniem się nowoczesności jako globalnego 

projektu, ale też czymś, co z nowoczesności wynika i co pod pewnymi istotnymi 

względami stanowi tylko jej radykalizację. To nie przypadek, że „wielkie opowieści” 

poniekąd od początku skazane były na klęskę. Wyrosły przecież z ducha krytyki, z 

negacji opowieści tradycyjnych [...] i ów krytycyzm, niczym wypuszczony z butelki 

demon, zwrócił się ostatecznie przeciwko nim samym. Z przedstawionej przez 

Lyotarda koncepcji przekształceń kulturowych wynika w gruncie rzeczy, że 

nowoczesność rozumiana jako epoka „wielkich opowieści” nie była jeszcze dość 

nowoczesna. Potępiała narrację tradycyjną, widząc w niej mit i bajkę, ale sama 

przekształciła się w superbajkę. Używając terminologii Maxa Webera, chciałoby się 

powiedzieć, że tylko po to „odczarowała” świat, by go ponownie po swojemu 

„zaczarować”. Jednak zawarty w niej impuls krytyczny nie pozwolił temu nowemu 

czarowi przetrwać zbyt długo. Ponowoczesność, przynosząc ostateczne 

„odczarowanie” świata, jest więc zarazem antynowoczesna i ultranowoczesna (w 

tym sensie można nawet paradoksalnie powiedzieć, że poprzedza nowoczesność, 

stanowiąc jej źródłowy impuls, krytyczną wolę zerwania). Jakby jedna strona 

nowoczesności obalała swoją stronę drugą. Nie znaczy to bynajmniej, że 

powracamy w ten sposób do pre-nowoczesnego punktu wyjścia. Lyotard jest 

daleki o lata świetlne od wszelkiego konserwatyzmu. Jedynym punktem stycznym 

ponowoczesności z pre-nowoczesnością byłaby rehabilitacja najrozmaitszych 

„małych opowieści”. Zasadnicza i zgoła przepastna różnica polega wszak na tym, 

że ponowoczesne narracje (mikronarracje) wyrzekają się wszelkich pretensji do 

metafizycznego porządkowania świata i społeczeństwa.

(M. Kowalska, Mała opowieść tłumacza, w: J.-F. Lyotard, Kondycja ponowoczesna. 

Raport o stanie wiedzy, Fundacja Aletheia, Warszawa 1997, s. 14-15.