Pojęcie

wychowania

i jego cechy

POJĘCIE WYCHOWANIA – JAK DOTĄD – NIE
DOCZEKAŁO SIĘ JEDNOZNACZNEGO
OKREŚLENIA
I JEGO DOKŁADNIEJSZE ZDEFINIOWANIE
DŁUGO JESZCZE BĘDZIE NIEMOŻLIWE.
POJĘCIE TO PRÓBOWANO ZDEFINIOWAĆ
ZARÓWNO ZA POMOCĄ DEFINICJI
SPRAWOZDAWCZYCH
I PROJEKTUJĄCYCH, JAK RÓWNIEŻ
REGULUJĄCYCH
I PERSWAZYJNYCH. ŻADNA Z NICH NIE
JEST JEDNAK ZADOWALAJĄCA. POZA TYM
WIĘKSZOŚĆ Z NICH NIE SPEŁNIA
WYMAGAŃ STAWIANYM DEFINICJOM
POPRAWNYM Z LOGICZNO –
METODOLOGICZNEGO PUNKTU WIDZENIA

.

WYCHOWANIE W SZEROKIM I

WĄSKIM ZNACZENIU

SZEROKIE ROZUMIENIE TERMINU

ODNOSI SIĘ DO

WYCHOWANIA SKONCENTROWANEGO ZARÓWNO NA

ROZWOJU UMYSŁOWYM I UCZUCIOWYM JEDNOSTKI, JAK

RÓWNIEŻ NA SFERZE JEJ MOTYWACJI I KONKRETNYCH

DZIAŁAŃ. INACZEJ MÓWIĄC WYCHOWANIE TAKIE JEST

UTOŻSAMIANE Z ROZWIJANIEM OSOBOWOŚCI POD

WZGLĘDEM WSZYSTKICH JEJ CECH. OBEJMUJE

ZARÓWNO NAUCZANIE (UCZENIE SIĘ), JAK I

WYCHOWANIE W JEGO WĘŻSZYM ZNACZENIU. ZATEM

WYCHOWANIE W SZERSZYM ZNACZENIU OZNACZA

„CAŁOŚĆ PSYCHIKI CZŁOWIEKA”, CZYLI „OGÓŁ

PROCESÓW I WŁAŚCIWOŚCI PSYCHICZNYCH”,

ZARÓWNO INTELEKTUALNYCH, EMOCJONALNYCH
I WOLICJONALNYCH (CHCENIA) ŁĄCZNIE Z DZIAŁANIEM.

W WĘŻSZYM ZNACZENIU

PRZEZ

WYCHOWANIE ROZUMIE SIĘ NADE

WSZYSTKO KSZTAŁTOWANIE

CHARAKTERU JEDNOSTKI, „W

KTÓRYM – ZGODNIE
Z PRZEKONANIEM BOGDANA

NAWROCZYŃSKIEGO – STAŁA,

SILNA , SAMODZIELNA ,

PRZEDSIĘBIORCZA
I PRAKTYCZNA WOLA JEST

SKIEROWANA NA CELE

WARTOŚCIOWE, W TYM PRZEDE

WSZYSTKIM NA CELE MORALNE” . A

ZATEM, WYCHOWANIE TAKIE

SPRZYJA GŁÓWNIE

KONSTRUKTYWNYM PRZEŻYCIOM

EMOCJONALNO – MOTYWACYJNYM

JEDNOSTKI ORAZ JEJ ZACHOWNIOM
I PODSTAWOM SPOŁECZNIE I

MORALNIE POŻĄDANYM.

WIELOŚĆ DEFINICJI

WYCHOWANIA

DEFINICJA PEDAGOGICZNA I PSYCHOLOGICZNA SFORMUŁOWANA PRZEZ

ANTONINĘ GURYCKĄ.

PIERWSZA Z NICH, CZYLI SFORMUŁOWANA DLA POTRZEB

PEDAGOGIKI, OKREŚLA WYCHOWANIE JAKO „DYNAMICZNY, ZŁOŻONY

UKŁAD ODDZIAŁYWAŃ SPOŁECZNYCH, INSTYTUCJONALNYCH,

INTERPERSONALNYCH, POŚREDNICH I BEZPOŚREDNICH ,

WYWOŁUJĄCYCH ZMIANY W OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA TYM

ODDZIAŁYWANIOM PODDAWANEGO”.

DRUGA Z NICH, SFORMUŁOWANA DLA POTRZEB PSYCHOLOGII,

BRZMI:
„WYCHOWANIE TO DYNAMICZNY, ZŁOŻONY UKŁAD WZAJEMNIE OD

SIEBIE ZALEŻNYCH PROCESÓW NADAWANIA I ODBIORU WPŁYWU

ZACHODZĄCYCH MIĘDZY JEDNOSTKAMI O ZRÓŻNICOWANYCH,

SPECYFICZNYCH ROLACH, Z KTÓRYCH JEDNA JEST DOJRZAŁYM

WYCHOWAWCĄ, A DRUGA MNIEJ OD NIEGO DOJRZAŁYM

WYCHOWANKIEM, W CELU ZREALIZOWANIA, W SPOSÓB WZGLĘDNIE

TRWAŁY, JAKIEGOŚ MNIEJ LUB BARDZIEJ, ALE ŚWIADOMIE ZŁOŻONEGO

PRZEZ WYCHOWAWCĘ PROJEKTU JEGO OSOBOWOŚCI”.

GODNA UWAGI JEST DEFINICJA WYCHOWANIA W
UJĘCIU
EMILA

DURKHEIMA, ZGODNIE Z KTÓRĄ

„WYCHOWANIE JEST ODDZIAŁYWANIEM POKOLEŃ
DOROSŁYCH NA TE, KTÓRE NIE DOJRZAŁY JESZCZE
DO ŻYCIA SPOŁECZNEGO”.

JAN SZCZEPAŃSKI ZAŚ FORMUŁUJE JE TAK:
„WYCHOWANIE – TO INTENCJONALNE
KSZTAŁTOWANIE OSOBOWOŚCI DOKONYWANE W
RAMACH STOSUNKU WYCHOWAWCZEGO MIĘDZY
WYCHOWAWCĄ A WYCHOWANKIEM, WEDŁUG
PRZYJĘTEGO
W GRUPIE IDEAŁU WYCHOWAWCZEGO”.

NATOMIAST WOLFGANG BREZINKA
WYCHOWANIEM NAZYWA „TAKIE DZIAŁANIE, POPRZEZ
KTÓRE LUDZIE STARAJĄ SIĘ W SPOSÓB TRWAŁY
UDOSKONALIĆ UKŁADY DYSPOZYCJI PSYCHICZNYCH
INNYCH LUDZI LUB TEŻ UTRZYMAĆ ICH STANY
UZNANE ZA WARTOŚCIOWE, BĄDŹ WRESZCIE
ZAPOBIEGAĆ POWSTAWANIU DYSPOZYCJI, KTÓRE
OCENIA SIĘ NEGATYWNIE”.

KOLEJNĄ DEFINICJĘ ZAPROPONOWAŁA ROMANA
MILLER. ZGODNIE Z JEJ PRZEŚWIADCZENIEM
WYCHOWANIE STANOWI „INTERWENCJĘ W
DIALEKTYCZNY STOSUNEK CZŁOWIEKA
I ŚWIATA, REGULUJĄCĄ ICH WZAJEMNE STOSUNKI ZA
POMOCĄ TWÓRCZEGO WSPÓŁDZIAŁANIA
DOTYCZĄCEGO ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA I
JEDNOSTKI”.
WARTOŚCIOWA POZNAWCZO JEST DEFINICJA
ROMANA SCHULZA, WEDŁUG KTÓREJ WYCHOWANIE
TO „PLANOWA AKTYWNOŚĆ CZŁOWIEKA,
ZORIENTOWANA NA OSIĄGNIĘCIE PEWNYCH CELÓW,
TJ. PEWNYCH POŻĄDANYCH I TRWAŁYCH ZMIAN W
OSOBOWOŚCI LUDZI”.
WARTA ZASTANOWIENIA JEST RÓWNIEŻ DEFINICJA
HELIDORA MUSZYŃSKIEGO, KTÓRY OKREŚLA
WYCHOWANIE M. IN. JAKO „STEROWANIE PROCESAMI
SOCJALIZACYJNO – ENKULTURACYJNYMI ORAZ
UCZENIA SIĘ JEDNOSTEK PODPORZĄDKOWANE
CELOM KSZTAŁTOWANIA OKREŚLONYCH DYSPOZYCJI
OSOBOWOŚCIOWYCH”.

WE WSZYSTKICH LICZĄCYCH SIĘ DEFINICJACH
WYCHOWANIA UWYDATNIA SIĘ JEGO CHARAKTER
PRAKSEOLOGICZNY
I TEOLOGICZNY.

PRZECIWSTAWNE RODZAJE

WYCHOWANIA

PRZYJĘTO TU PODZIAŁ DEFINICJI WYCHOWANIA ZE WZGLĘDU NA TO,

CZY WYWIERA ONO BEZPOŚREDNI LUB POŚREDNI WPŁYW NA ROZWÓJ

DZIECI
I MŁODZIEŻY. BEZPOŚREDNIA, A WIĘC Z GÓRY UKIERUNKOWANA

INTERWENCJA W ROZWÓJ CZŁOWIEKA, JEST DOSTRZEGANA

ZWŁASZCZA PRZEZ RZECNIKÓW TZW. SOCJOLOGIZMU, A

INTERWENCJA POŚREDNIA
– PRZEZ ZWOLENNIKÓW NATURALIZMU. SĄ TO DWA PRZECIWSTAWNE

KIERUNKI, OBECNE W PEDAGOGICE OD PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU.

SOCJOLOGIZM REPREZENTUJE MIĘDZY INNYMI EMIL DURKHEIM,

A NATURALIZM JAN JAKUB ROUSSEAU I ELLEN KEY, A

WSPÓŁCZEŚNIE HUBERTUS VON SCHOENEBECK – GORLIWY

WYZNAWCA TZW. ANTYPEDAGOGIKI. SOCJOLOGIZM UWYDATNIA

ZWIĄZANE
Z WYCHOWANIEM ODDZIAŁYWANIA ZEWNĘTRZNE NA WYCHOWANKA,
A NATURALIZM ODDZIAŁYWANIA WEWNĘTRZNE, NP. POPRZEZ

OKAZYWANIE GŁĘBOKIEGO RESPEKTU DLA JEGO SPONTANICZNEGO

ROZWOJU.

WYCHOWANIE

DYREKTYWNE

I NIEDYREKTYWNE

WYCHOWANIE DYREKTYWNE ROZUMIANE JEST JAKO SPOSÓB

DOKONYWANIA POŻĄDANYCH I MOŻLIWIE TRWAŁYCH ZMIAN W

ROZWOJU WYCHOWANKÓW
I PODKREŚLA SIĘ TO, CO SKŁADA SIĘ NA TZW. HETEROEDUKACJĘ, A

WIĘC POMIJA SIĘ LUB NIE DOCENIA ZWIĄZANEJ Z NIM AUTOEDUKACJI

ZAKŁADA ONA WYWIERANIE WPŁYWU NA ZMIANY W ROZWOJU DZIECI I

MŁODZIEŻY PRZEZ OSOBY DOROSŁE WEDŁUG TAKIEGO ROZUMIENIA

WYCHOWANIA OSOBY TE STANOWIĄ JEDYNY I KONIECZNY WARUNEK

SKUTECZNEGO REALIZOWANIA CELÓW WYCHOWAWCZYCH. TZN ., ŻE

CZYNNY UDZIAŁ SAMYCH WYCHOWANKÓW W PROCESIE WYCHOWANIA

JEST WYRAŹNIE OGRANICZONY.

WYCHOWANIE NIEDYREKTYWNE ROZUMIANE JEST JAKO PROCES

WSPOMAGANIA CHŁOPCÓW I DZIEWCZĄT W ICH ROZWOJU, ALE NIE

ZWALNIA ICH TO OD PONOSZENIA
ZA NIEGO ODPOWIEDZIALNOŚCI. O SKUTECZNOŚCI TAKIEGO

WYCHOWANIA DECYDUJE GŁÓWNIE DYSKRETNE DOPINGOWANIE

WYCHOWANKÓW DO OSOBISTEGO ANGAŻOWANIA SIĘ W PROCES

SAMOWYCHOWANIA LUB – INACZEJ MÓWIĄC – SAMOREALIZACJI,

SAMOAKTUALIZACJI LUB PRACY NAD SOBĄ. MIARĄ SUKCESU

WYCHOWAWCZEGO JEST ZATEM AKTYWIZOWANIE WYCHOWANKÓW W

ICH SAMOROZWOJU, CZYLI W ŚWIADOMYM DOKONYWANIU PRZEZ NICH

POZYTYWNYCH ZMIAN WE WŁASNYCH ZACHOWANIACH I POSTAWACH

WOBEC INNYCH.

CECHY WYCHOWANIA

DOTYCHCZASOWE PRÓBY DEFINIOWANIA POJĘCIA „WYCHOWANIE” NIE WYCZERPUJĄ WSZYSTKICH

ISTOTNYCH JEGO ASPEKTÓW. MOŻNA NATOMIAST MÓWIĆ O NIEKTÓRYCH CECHACH, JAKIE

PRZYSŁUGUJĄ PROCESOWI WYCHOWANIA. NA OGÓŁ WYMIENIA SIĘ TAKIE WŁAŚCIWOŚCI, JAK:

ZŁOŻONOŚĆ WYCHOWANIA – ŁATWO SIĘ O NIEJ PRZEKONAĆ, NP. NA PODSTAWIE NIEKTÓRYCH TEORII

PSYCHOLOGICZNYCH, TŁUMACZĄCYCH MECHANIZM REGULACJI ZACHOWAŃ LUDZKICH.

WSPÓŁCZEŚNIE WIĘKSZOŚĆ Z NICH ŁĄCZY PRZEKONANIE, IŻ NASZE ZACHOWANIE ZALEŻY

ZARÓWNO OD UWARUNKOWAŃ ZEWNĘTRZNYCH, JAK I WEWNĘTRZNYCH. ZŁOŻONOŚĆ

WYCHOWANIA POLEGA RÓWNIEŻ NA ROZBIEŻNOŚCIACH MIĘDZY ASYMILACJĄ (PRZYSWAJANIU

NOWYCH NORM) A AKOMODACJĄ (PRZYSTOSOWANIU SIĘ DO NORM DOPIERO CO NABYTYCH).

INTENCJONALNOŚĆ WYCHOWANIA – WYCHOWAWCA JEST ŚWIADOMY CELÓW, JAKIE PRAGNIE

REALIZOWAĆ W WYNIKU PLANOWO ORGANIZOWANEJ DZIAŁALNOŚCI WYCHOWAWCZEJ. TO

ŚWIADOME UKIERUNKOWANIE, KTÓREGO CELEM JEST ODDZIAŁYWANIE NA ROZWÓJ SPOŁECZNY I

MORALNY WYCHOWANKÓW LUB WSPOMAGANIE ICH W TYM ROZWOJU.

INTERAKCYJNOŚĆ WYCHOWANIA – PROCES WYCHOWAWCZY MA MIEJSCE W SYTUACJI INTERAKCJI,

TJ. WSPÓŁDZIAŁANIA ZE SOBĄ WYCHOWAWCY I WYCHOWANKA. PRZY TYM WYCHOWANEK NIE

JEST I NIE MOŻE BYĆ JEDYNIE BIERNYM ODBIORCĄ WPŁYWÓW WYCHOWAWCZYCH.

RELATYWNOŚĆ WYCHOWANIA – TRUDNOŚCI, JAKICH NASTRĘCZA PRZEWIDYWANIE SKUTKÓW

ODDZIAŁYWAŃ WYCHOWAWCZYCH. NA OGÓŁ PRZEWIDYWANIE TAKIE MA CHARAKTER

STWIERDZEŃ RACZEJ HIPOTETYCZNYCH NIŻ KATEGORYCZNYCH.

DŁUGOTRWAŁOŚĆ WYCHOWANIA - WŁAŚCIWOŚĆ TA SUGERUJE, ŻE KAŻDY CZŁOWIEK PODLEGA

PRZEMIANOM WŁASNEJ OSOBOWOŚCI NIEMAL PRZEZ CAŁE ŻYCIE. DLATEGO O WYCHOWANIU

MOŻNA MÓWIĆ NIE TYLKO W ODNIESIENIU DO DZIECI I MŁODZIEŻY, LECZ TAKŻE WOBEC OSÓB

DOROSŁYCH.

SAMOWYCHOWANIE

•

Koroną wychowania jest doprowadzenie wychowanka do samowychowania. Jest ono

najlepszym sprawdzianem rzeczywistej efektywności wychowania, które w dużej

mierze polega na wzbudzaniu woli samowychowania, czyli wszechstronnej pracy

nad sobą. Samowychowanie decyduje o tym, kim będzie dany człowiek i czy będzie

on potrafił realizować wpojone mu zasady. Rodzice spełnili swoje zadanie

wychowawcze, jeśli ich dziecko weszło na drogę samowychowania, czyli poczuło i

wzięło odpowiedzialność za siebie, za swoje postępowanie według ideałów

religijnych, moralnych i społecznych. W ten sposób dochodzi ono do urobienia w

sobie charakteru moralnego, chrześcijańskiej doskonałości i pełnej osobowości.

Wychowanie do pełni dojrzałego człowieczeństwa jest ustawicznym pobudzaniem

do kształtowania samego siebie. Z samowychowaniem mamy do czynienia

wówczas, gdy człowiek wobec samego siebie podejmuje czynności wychowawcze,

czyli określa cele wychowania, ustala zadania, dobiera metody postępowania oraz

kontroluje je i ocenia. Szersza podstawa do samowychowania w sensie świadomego

urabiania w sobie pewnego wzoru osobowości, tworzy się w tym momencie

dojrzewania, w którym u młodego człowieka zjawia się potrzeba głębszego

zastanawiania się nad sobą i oceniania własnej wartości. Rozbieżność istniejąca

pomiędzy obrazem własnej osobowości, otrzymanej drogą samokrytyki, a tymi

idealnymi wzorami staje się punktem wyjścia do pracy nad własną osobowością.

Dążenia samowychowawcze ujawniają dwie zasadnicze formy, które są

prawdopodobnie dwoma stopniami rozwoju. Na stopniu niższym przeważa

negatywna intencja usunięcia dostrzeżonych wad (lenistwa, niecierpliwości). Na

stopniu wyższym spotykamy intencję pozytywną, już nie samej naprawy, lecz

wyrobienia w sobie pewnych nowych właściwości, a więc wzbogacenia osobowości.

Tendencja do świadomego kształtowania swojego życia pojawia się najwyraźniej w

okresie dojrzewania, a wzmaga się często jeszcze bardziej w okresie młodzieńczym,

kiedy samopoznanie, będące punktem wyjścia do tej pracy, osiąga pewien poziom.

Biografie ludzi „wielkich” ukazują nam, jak wiele zawdzięczają oni usilnej i ciągłej

pracy nad sobą. Niektórzy ogromną wartość pracy samowychowawczej widzą w

tym, że wyzwala ona w człowieku jego siły duchowe, i że tego rodzaju wychowanie

ma charakter swobodny. Przygotowanie dziecka do samowychowania polega na

wykonywaniu co najmniej czterech zadań. Są to: pomoc w nabywaniu świadomości

siebie, w uaktywnianiu samowychowania, w umacnianiu tej aktywności oraz w

ukierunkowywaniu pracy nad sobą.

• Wielu pedagogów stwierdza, że wychowanie polega na

wzbudzaniu woli samowychowania, czyli wszechstronnej

pracy nad sobą. Polega to na kształtowaniu takich cech

jak: świadomość postanowień i działań, zdolność

podejmowania w porę uzasadnionych i trwałych

postanowień oraz panowanie nad sobą. Aby wyrobić

takie cechy woli rozpoczyna się pracę z wychowankiem

od samopoznania przez niego pragnień, dążeń do

wyrobienia wewnętrznego poczucia obowiązku.

Podkreślenie i chwalenie każdego powściągliwego

zachowania dziecka, które wynika z przemyślenia i

zastanowienia, nagradzanie dobrych czynów spełnionych

wbrew złym nawykom to początek uciążliwego i długiego

procesu samowychowania.

• Nie wystarczy tylko pytać, jakimi są wychowankowie,

lecz należy wzbogacać swój obraz o wychowanku

odpowiedziami na pytania bardziej złożone. Pytania te to

między innymi: Czy chcą stawać się lepszymi? Jakimi

chcą być? Czy zdolni są do tego, aby odpowiedzialnie

pokierować własnym rozwojem? Osiąganie efektów

wychowawczych w tym względzie możliwe jest tylko

wtedy, gdy proces wychowania będzie nasycony w

sposób racjonalny i stopniowy elementami

samowychowania.

ROLA WYCHOWAWCY

•

Ogromną rolę w procesie wychowania odgrywa człowiek specjalnie powołany do realizowania
celów wychowawczych, to nauczyciel - wychowawca. Specyfika tego zawodu polega na tym, że
nie da się określić konkretnych kompetencji wychowawczych czy zamkniętego systemu zasad,
technik i metod działania. One istnieją i są potrzebne, ale aby wychowawca-nauczyciel mógł z
nich korzystać musi dokonać ich samodzielnego uprawomocnienia, to znaczy, musi wiedzieć, w
związku z jakimi okolicznościami znajdą one zastosowanie w konkretnej sytuacji. Nauczyciel
kontaktuje się z wychowankami w różnych sytuacjach. Najczęściej aranżuje je sam, podczas
lekcji, wspólnej wycieczki czy zabawy, ale czasem sytuacje dostarcza samo życie. Zawsze jednak
wychowawca zajmuje jakieś stanowisko, rozmawia, próbuje w sposób jawny lub ukryty wpłynąć
na zachowanie uczniów. Wychowawcy docierają w sposób bezpośredni lub pośredni do tych
warstw osobowości dziecka, które decydują o jego postawach, wyznaczają stosunek do drugiego
człowieka, czy do celów grupy, do której należy.
Nauczyciel jest medium, przez które dochodzi się do wiedzy. Dziecko nie dąży do samej wiedzy,
ale do poznania związanych z nią ludzkich postaw, doświadczeń, przeżyć. Sam nauczyciel jest
dla wychowanka tak ważny, jak sprawa, o której mówi. Nauczyciel-wychowawca przede
wszystkim poświęca czas i zajmuje się dzieckiem, odpowiada, pyta, zgaduje, wyjaśni to, co dla
dziecka ważne. Z jego pracy, trudu, poświęcenia, ale także radości, zadowolenia, satysfakcji
wyrasta autorytet nauczyciela. Z punktu widzenia dziecka, autorytet oznacza poczucie
dobrodziejstwa - jest ktoś, kto coś umie, potrafi, kto się stara, jest serdeczny, sprawiedliwy, kto
pomaga w nauce. Obcowanie z nauczycielem-autorytetem jest stale okazją do samowychowania.
Wychowanie to proces kształtowania się człowieka w znaczeniu doskonalenia go we wszystkich
dziedzinach jego życia i działalności. Rola wychowawcy w tym procesie jest niezbędna, ale jest
ona wyłącznie pomocnicza. Wychowawcy nie "kształtują” osób ludzkich, ani ich nie rozwijają,
tylko przekazują, udostępniają wychowankom zachowującym swoją osobową autonomię, szereg
wartości wytworzonych w społeczeństwie. Są oni jedynie przekazicielami w różny sposób,
niektórych wartości społecznych, dlatego ich rola wychowawcza bywa niekiedy bardzo
ograniczona. Wychowawca w miarę swoich możliwości stwarza korzystne warunki do rozwoju
wychowanka, rozwój ten umożliwia, starając się przekazać odpowiednie wartości, zarazem czuwa
nad przyjmowaniem pseudowartości.

BIBLIOGRAFIA:

TEORIA WYCHOWANIA W ZARYSIE

, M.

ŁOBOCKI, KRAKÓW 2006;

TEORIA WYCHOWANIA W ZARYSIE

, P.

TYRAŁA, WARSZAWA 2001.