Slide 1

„Forma” to pojęcie trudne i wieloznaczne.

Potocznie oznacza budowę, kształt. Każde
dzieło sztuki, a więc dzieło muzyczne
także, ma określoną budowę – formę, dla
której materiałem są dźwięki, a wymiarem
– czas.

Istnieje wiele definicji formy muzycznej.
Jedną z nich jest definicja J. M.
Chomińskiego:

Forma muzyczna jest wypadkową

współdziałania elementów

muzycznych, jako środek służący do

realizacji pozamuzycznej treści dzieła,

to twór realizowany za pomocą

zasobu środków techniki

kompozytorskiej, nierozerwalnie

związany z danym środkiem

wykonawczym i typową dla niego

fakturą

• Do

elementów

muzycznych

zaliczamy:

melodykę,

harmonikę,

rytmikę,

metrum,

agogikę, dynamikę, kolorystykę i artykulację

• Treść pozamuzyczna utworu najwyraźniej

przejawia się w muzyce wokalnej, gdzie jej

nośnikiem jest tekst słowny; inaczej przejawia się

w utworach programowych, zaopatrzonych

w tytuły lub komentarz słowny; w muzyce zaś

instrumentalnej

jest

nią

ogólny

wyraz

emocjonalny dzieła. Treść utworu determinują

konkretne warunki społeczne, ekonomiczne,

kulturowe, typowe dla danej epoki historycznej,

a także osobowość twórcy

• Środki techniki kompozytorskiej to czynności

kompozytorskie prowadzące do powstawania

dzieła; to elementy rzemiosła

• Środki wykonawcze to inaczej obsada (wokalna

lub

instrumentalna,

solowa,

zespołowa)

decydująca o realnym brzmieniu dzieła

• Faktura to sposób realizacji formy oparty

możliwościach

technicznych

tkwiących

poszczególnych

rodzajach

środków

wykonawczych, a także sposób skoordynowania

elementu melodycznego z harmonicznym

Przyjmuje się też, że formy muzyczne to pewne

typowe

schematy

rozpoznawalne

pomocą

czynności  analitycznych.  Jednak  nie  należy  sztywno
trzymać  się  schematów,  lecz  traktować  je  w  sposób
elastyczny.  Trzeba  bowiem  pamiętać,  że  utwory
muzyczne  powstają  w  wyniku  jednorazowych  aktów
twórczych,  co  powoduje,  że  nawet  ten  sam  schemat
formalny  (np.  ABA)  każdorazowo  realizowany  jest
w  odmienny  sposób.  W  wielu  dziełach  krzyżują  się
rozmaite  schematy  formalne,  nadto  schematy  te
w  poszczególnych  etapach  rozwoju  muzyki  ulegają
ciągłym  przeobrażeniom.  W  historii  muzyki  można
prześledzić rodzenie się form, ich rozwój i zamieranie.

Klasyfikacji form muzycznych można

dokonać z różnych punktów widzenia

1. Ze względu na środki wykonawcze:

Formy wokalne

Formy instrumentalne

np. pieśń, opera

np. sonata, poemat symfoniczny

2. Ze względu na fakturę:

Formy polifoniczne

Formy homofoniczne

np. kanon, fuga

np. sonatina, rondo

3. Ze względu na ilość części:

Formy jednoczęściowe

Formy cykliczne

np. etiuda, preludium

np. suita, sonata, msza

4. Biorąc pod uwagę mniejsze cząstki formalne:

Formy dwuczęściowe

Formy trzyczęściowe

Formy wieloczęściowe

np. poszczególne części

suity barokowej, aria

dwuczęściowa

np. ABA, typowe dla

tańców czy liryki

instrumentalnej okresu

romantyzmu

5. Ze względu na szczególne znaczenie jednego elementu muzycznego:

Formotwórcze znaczenie rytmu –

w tańcach

Specjalny rodzaj melodyki –

w formach figuracyjnych

np. walc, mazur, polonez

np. preludium, etiuda

6. Ze względu na ogólny wyraz utworu Chomiński wyodrębnia lirykę

instrumentalną

np. nokturn, impromptu

Konkretny utwór może reprezentować różne typy

formy jednocześnie, np. fuga może być formą

wokalną lub instrumentalną, jest formą

polifoniczną, może być formą samodzielną

(jednoustępową), a także wchodzić w skład formy

cyklicznej (np. sonaty).

Motet

Msza

Fuga

Polonez

Preludium

Poemat symfoniczny

Suita

Symfonia

Sonata

Motet

• Od XIII wieku przez przeszło 5 następnych motet był jedną

z najważniejszych form polifonicznych. Jego znaczenie zmniejszyło się
wraz  z  nadejściem  romantyzmu.  Pomimo  to  kompozytorzy  nadal
tworzyli  motety,  jednak  w  mniejszym  stopniu  i  w  sposób  niezależny.
W XIII oraz XIV wieku motet składał się z serii wariacji polifonicznych
na temat danego śpiewu lub cantus firmus czyli melodii pochodzenia
liturgicznego, na której opierała się kompozycja polifoniczna. Ta nowa
melodia miała inny tekst, bazujący na fragmencie Biblii, była bardziej
skomplikowana oraz urozmaicona i znana była pod nazwą tropo.

• W późniejszych czasach motet stał się polifoniczną formą wokalną

a capella o dramatycznym i naśladowniczym charakterze. Tak więc na
przestrzeni  wieków  od  Perotina  przez  Palestrinę,  Orlando  di  Lasso,
Tomasa Luisa de León po kompozytorów epoki romantyzmu gatunek
ten  wyewoluował  od  kontrapunktu  stworzonego  na  bazie  surowego
cantus  firmus  stając  się  później  źródłem  do  powstania  innych  form
takich jak ricercar oraz fuga.

Msza

• Msza jest formą liturgiczną o budowie cyklicznej, śpiewaną a capella

bądź z akompaniamentem instrumentalnego obligatta lub nawet całej
orkiestry.  Msza  zwyczajna  czyli  Ordinearium  missae  to  utwór
składający  się  ze  stałych  sześciu  części,  którymi  są  Kyrie,  Gloria,
Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei. W niecodziennych liturgiach
części  mszy  ulegają  zmianie,  wplątywane  są  motety  jak  i  również
Introitus, Graduale, Alleluia, Offertorium jak i Communio. Msza może
być złożona z chorałów gregoriańskich, kantat, motetów.

• Przed powstaniem całej, złożonej mszy w kościołach można było

usłyszeć  chorały  gregoriańskie.  Pierwszą,  we  właściwym  tego  słowa
znaczeniu mszą była „Messe de Nostre Dame” Guillaume de Machaut,
która  powstała  w  pierwszej  połowy  XIV  wieku.  Natomiast  począwszy
od  baroku  powstało  wiele  mszy,  w  romantyzmie  najsłynniejsze  to
Requia, a w wieku XX nabrały one nowych form i komponowane były
w przeróżnych stylach.

Fuga

•

Fuga,  z  łaciny  ucieczka,  jest  jedną  z  najważniejszych  oraz  najbardziej
skomplikowanych  form  muzycznych.  Bazuje  na  rozwinięciu  jednego  tematu,
używając  techniki  kontrapunktu.  Głosy  występujące  w  fudze  imitują  się
wzajemnie,  najczęściej  jest  ich  od  dwóch  do  pięciu.  Jest  to  forma  muzyczna,
która  rozwinęła  się  zarówno  w  muzyce  instrumentalnej  jak  i  wokalnej.  Może
być osobnym utworem bądź stanowić część innego gatunku (np. mszy, opery).
Powstała  w  połowie  XVII  wieku  i  wydaje  się  być  spokrewniona  z  ricercar  lub
kanonem.  W  epoce  baroku  fuga  była  na  ogół  kultywowana.  Podczas
klasycyzmu rozwinęła się, a w romantyzmie straciła znacznie swoją przewagę
wśród kompozycji tego okresu.

•

Fuga  składa  się  zazwyczaj  z  trzech  lub  czterech  części.  Rozpoczyna  ją
ekspozycja (wprowadzenie tematu we wszystkich głosach), następnie pojawia
się  niezależny  epizod,  w  którym  kompozytor  w  wersji  oryginalnej  bądź
modyfikowanej  prezentuje  temat.  Zmiany  tematu  mogą  objawiać  się  przez
dyminucję (skrócenie wartości rytmicznej), augmentację (wydłużenie wartości
rytmicznej),  fragmentację  (rozdzielenie  materiału  tematycznego  i  użycie  go
oddzielnie),  inwersję  (zmianę  kierunku  interwałów)  itp.  Kolejną  częścią  jest
stretto, w którym zbiegają się głosy. Na koniec w części zwanej codą pojawia się
ponownie przetworzony oraz zestawiony ze sobą materiał muzyczny.

Polonez

• Ten dostojny taniec rozpoczynający i kończący niegdyś ważne uroczystości,

bale,  a  obecnie  studniówki  swój  początek  zawdzięcza  tańcu  ludowemu,
który  wiadomo,  że  końcem  XVI  wieku  pojawił  się  na  ziemiach  polskich.
Z biegiem lat polonez stał się tańczony przez wszystkie warstwy społeczne
naszego kraju i wraz z drugą połową XVII wieku został nazwany narodowym
tańcem polskim.

• Polonez to taniec o umiarkowanym tempie na ¾ o prostej melodii

opierającej  się  na  krótkich  frazach.  Rytm  tej  formy  muzycznej  jest  bardzo
charakterystyczny, typowy składa się z samych ósemek i dwóch szesnastek.
Podczas XVIII wieku polonez stanowi część suity barokowej. Jan Sebastian
Bach  zawarł  ten  taniec  w  suicie  francuskiej  oraz  w  suicie  orkiestrowej.  W
epoce  klasycznej  Wolfgang  Amadeusz  Mozart  i  Ludwig  van  Beethoven
dodali  do  poloneza  różne  rytmy,  np.  w  postaci  bolera  hiszpańskiego.
Niemniej  jednak,  najsłynniejszym  twórcą  polonezów  jest  bez  wątpienia
Fryderyk  Chopin,  który  skomponował  10  polonezów.  Co  ciekawe,  formę
poloneza  możemy  usłyszeć  w  znanych  nam  kolędach,  takich  jak  „Bóg  się
rodzi”, „Dzisiaj w Betlejem” czy „W żłobie leży”, pochodzących z XVII wieku.

Preludium

• Jest to krótki, zazwyczaj bez określonej wewntrznej struktury utwór,

który  może  służyć  jako  wstęp  do  kolejnych  części  większego  oraz
bardziej skomplikowanego dzieła. W swoich początkach preludia były
improwizacją  instrumentalną.  Najstarsze  zachowane  preludia
pochodzą z XV wieku, natomiast począwszy od XVII wieku były czystą
improwizacją, niezwiązaną z innymi utworami.

• Niemniej jednak to w XVIII wieku preludium staje się ważną formą

muzyczną,  gdyż  łączy  się  z  fugą  i  tak  powstaje  wiele  mistrzowskich
dzieł  m.in.  Jana  Sebastiana  Bacha.  W  klasycyźmie  preludium  zostaje
częściowo  zapomniane,  jednak  wraca  wraz  z  romantyzmem,  a  to
głównie  za  sprawą  Brahmsa,  Liszta,  Mendelssohna.  W  tej  epoce
pojawiają  się  również  preludia  samoistniejące,  głównie  na  fortepian,
których  znakomitym  twórcą  był  Chopin.  Trochę  później  Debussy
i Rachmaninow także tworzyli takie preludia.

Poemat symfoniczny

• Forma muzyczna powstała w epoce romantyzmu, której pochodzenie jest

pozamuzyczne,  tzn.  wywodzi  się  z  dzieł  literackich  bądź  tradycyjnych
opowieści.  Należy  do  muzyki  programowej,  której  celem  jest  wywołanie
w  umyśle  słchacza  obrazów  oraz  scen  poprzez  samą  muzykę.  Forma  ta
bazuje na skojarzeniach, tak więc jest przeciwieństwem muzyki absolutnej,
która  skupia  się  na  samej  muzyce  (sonata,  koncert  itp.).  Jako  produkt
romantyzmu  poemat  symfoniczny  ma  na  celu  łączenie  poszczególnych
dziedzin sztuki.

• Na ogół składa się z jednej części i pisany jest głównie na orkiestrę,

niemniej jednak istnieją równiez poematy symfoniczne na fortepian bądź
mniejszy skład instrumentalny. Forma ta może występować sama tworząc
niezależne dzieło lub być częścią cyklu poematów symfonicznych (np. „Má
vlast” Bedřicha Smetany złożony jest z sześciu poematów symfoniczncyh).

• Twórcą poematu symfonicznego był Franciszek Liszt, który skomponował

trzynaście kompozycji w tej formie. Gatunek ten pojawił się również w
twórczości takich artystów jak: R. Straussa, J. Sibeliusa, P. Czajkowskiego,
C. Debussego, A. Dvořáka, C. Saint-Saënsa, I. Strawińskiego.

Suita

•

Jedną  z  najważniejszych  form  powstałych  w  epoce  baroku  jest  suita.  Jest  to
seria  tańców,  które  wraz  z  Bachem  i  Heandlem  zostały  uporządkowane
w  następujące  cztery  główne  tańce:  allemande  (melodyjny  i  wolny  taniec  na
2/4),  courante  (taniec  żywy  na  ¾,  który  znacznie  kontrastuje
z  poprzedzającym),  sarabandę  (wolny,  majestatyczny  taniec  na  3/4)  oraz
giguea  (taniec  pochodzenia  angielskiego,  o  żywym  charakterze  na  3/8,  6/8,
9/8  i  12/8)  poprzedzone  wstępem  (improwizacją  melodyjnego  i  rytmicznego
tematu) w postaci preludia bądź uwertury. Tańce, z których składa się suita są
różnorodne.  Cztery  główne  występują  zawsze,  jednak  mogą  być  wzbogacone
innymi, takimi jak: bourré, menuet, musette, capriccio.

•

W  epoce  klasycyzmu  suita  zostaje  zastapiona  przez  sonatę  natomiast
w  romantyźmie  suita  praktycznie  zanika,  jej  nazwa  pojawia  się  jedynie
w  twórczości  niektórych  kompozytorów  późnoromantycznych,  np.  Suity
Orkiestrowe P. Czajkowskiego. W wieku XX suita powraca do partytur i choć
wiele  utworów  powstałych  w  tym  czasie  nie  nosi  w  swoich  tytułach  terminu
suita  to  jednak  są  to  suity,  np.  „Nagrobek  Couperina”  Maurycego  Ravela.
Przykładów odtworzenia suit barokowych w wieku XX jest również sporo, jest
to np. Suita Taneczna B. Bartóka.

Symfonia

• W swej formie klasycznej symfonia tak jak i sonata składa się z czterech

części: pierwszej szybkiej w formie sonatowej, drugiej wolnej, trzeciej
zmiennej, złożonej z tańca na ¾ (np. z menueta lub scherza) i lostatniej
czwartej szybkiej w formie sonatowej lub ronda.

• Niemniej jednak istnieje również wiele symfonii, które zostały

zmodyfikowane przez swoich autorów i różnią się od swej klasycznej
wersji. Sam geniusz tego gatunku Beethoven zaczął eksperymentować ze
strukturą poszczególnych części swojej VI Symfonii, a następnie dodał
śpiewaków do IX Symfonii.

• W epoce romantyzmu niektórzy kompozytorzy również modyfikowali

swoje symfonie. Pojawiły się symfonie o większej ilości części bądź takie,
których  części  miały  różne  etapy  („Romeo  i  Julia”  H.  Berlioz)  jak
i  symfonie  z  tylko  jedną  częścią  lub  następującymi  po  sobie  częściami.
Zaczęto  również  komponować  symfonię  na  orkiestry  kameralne,  dla
śpiewaków oraz chórów oraz na pojedyncze instrumenty takie jak organy
czy fortepian. Natomiast symfonie współczesne często posiadają jedynie
trzy części tak jak np. symfonie Artura Honeggera.

Sonata

• Dawniej (XVII wiek) sonata był to utwór instrumentalny na wiele głosów i

w taki sposób stała się przeciwieństwem wokalnej kantaty. Generalnie jest
ona wykonywana przez jeden lub dwa instrumenty, z czego jeśli piojawia
się ten drugi to jest to zazwyczaj fortepian.

• W epoce klasycyzmu oraz romantyzmu sonata złożona była z czterech

części, które później pojawiły się w symfonii. Pierwsza część to allegro, z
dwoma  głównymi,  zestawionymi  ze  sobą  tematami,  w  których  używano
modulacji  w  celu  zmian  tonacji.  Następna  część  to  adiagio,  część  wolna
oraz  o  wolnej  strukturze.  Natomiast  trzecia  część  taneczna  początkowo
był  to  jedynie  menuet,  później  zastępowany  często  przez  scherzo.
Ostatnia  część  sonaty  to  allegro  czasem  w  postaci  ronda.
Warto również wspomnieć o dwóch rodzajach sonaty, które rozwinęły się
w  baroku,  a  mianowicie  o  sonata  da  camara  oraz  sonata  da  chiesa.
Pierwsza  składa  się  z  preludium  lub  wstępu  oraz  dwóch,  trzech  lub
czterech części zazwyczaj powiązanych z tańcem. Natomiast w sonata da
chiesa brak elementów tanecznych, jest zbudowana z czterech kawałków:
szybkiego-wolnego-szybkiego-wolnego.

Źródła:

• Danuta Wójcik – ABC form muzycznych, wyd.

Musica Iagiellonica, Kraków 2006

• www.cameralmusic.pl

Dziękuję za uwagę