Kolokwium I

Materiały

PLATON

KSIĘGA II:
Sprawiedliwość - 

 jest dla Platona najważniejszą cnotą moralną, którą każdy człowiek nosi 

w głębi duszy. Dobro państwa rozstrzyga się zatem w duszy każdego obywatela. I w tym 
znaczeniu dusza stanowi pewien model państwa. Sprawiedliwość zaś sprawia, że ludzie 
mogą żyć ze sobą w pokoju. Natomiast niesprawiedliwość jest złem, głupotą i prowadzi do 
nieszczęścia.

•

Dzięki sprawiedliwemu porządkowi ustanowionemu przez filozofów, polis jako 

organizacja polityczna ma szansę przetrwać i sprawnie działać
Glaukona i Adejmanta

•

sprawiedliwość nie przynosi korzyści materialnych, tylko dobrą opinię

•

sprawiedliwość jest ceniona tylko ze względu na jej pozytywne następstwa

•

Sokrates i Platon nie potrafią obronić tezy, że sprawiedliwość zawsze przynosi pożytek materialny 

sprawiedliwym
•

sprawiedliwość nie przynosi korzyści materialnych, tylko dobrą opinię

•

sprawiedliwość jest ceniona tylko ze względu na jej pozytywne następstwa

•

wierzenia i obyczaje wpływają na negatywne postrzeganie sprawiedliwości, ponieważ najczęściej 

na ludzi sprawiedliwych zostają zesłane nieszczęścia a niesprawiedliwi są błogosławieni
•

za pomocą praktyk religijnych bez problemu można zmazać winę i grzech co zachęca do bycia 

niesprawiedliwym
•

poeci zniechęcają młodych do sprawiedliwości, ponieważ jest ona trudna do osiągnięcia

Państwo  - najlepsze to  takie, którego działanie jest jak najbardziej zbliżone do 
funkcjonowania organizmu człowieka

•

arystokracja jako najlepszy ustrój

Powstanie państwa nie wynika u Platona z potrzeby człowieka, lecz jest wyrazem słabości 
jednostek. Ponieważ nikt nie jest samowystarczalny, każdy potrzebuje innych ludzi, którzy 
mogliby zaradzić naszym indywidualnym potrzebom przez to iż, każdy z nas ma inne 
umiejętności. Wykonujemy inne zawody i dzięki temu możemy się uzupełniać, zaspakajać 
nawzajem swoje potrzeby. Stąd wspólnota państwowa od samego początku polega na 
podziale pracy.
Państwo zdrowe
3 częśći państwa
1.Pierwsza jest to klasa robotnicza, przydzielona do wykonywania zawodów związanych a 
życiem czyli: rzemieślnicy, kupcy, rolnicy itp. którzy powinni zapewnić zaopatrzenie 
wspólnoty.
2.Druga klasa jest to klasa strażników i wojowników, którzy muszą troszczyć się o 
wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo państwa. Ale aby mogli dobrze wypełniać swoje 
zadania, muszą być obdarzeni stosowną naturą.
„(...) stróż powinien być jak dobrej rasy pies, obdarzony równocześnie łagodnością i 
agresywnością; będzie musiał być sprawny i mocny fizycznie, a zapalczywy, mężny i 
kochający mądrość, jeśli chodzi o duszę.”
3.Trzecia klasa są to poddani surowym egzaminom, strażnicy z pośród których, dokonuje 
się wyboru tych nielicznych którzy, zdatni będą do pełnienia funkcji władcy – filozofów.

Ponieważ przedstawiciele obu wyższych klas, powinni swoje życie całkowici poświęcić 
dobru wspólnoty, według Platona, muszą oni zrezygnować z myślenia egoistycznego na 
rzecz myślenia o wspólnym dobru.
•

Rozmiar państwa – aby „państwo nie było ani małe, ani pozornie wielkie, ale jakoś tak w 

sam raz”, optymalna liczba ludności – 5040, dla państwa szczególnie niebezpieczny był 
zbytni jego rozrost

•

Geograficzne położenie państwa – silny wpływ na jego stan i moralność, np. bliskość 

morza była z jednej strony korzystna – handel, ale jednocześnie „zatruwa” mieszkańców 
chytrością i podstępnością

•

Władza w rękach filozofów wyselekcjonowanych z gpury młodych, dobre wykształconych 

miłośników filozofii
•

Likwidacja własności prywatnej oraz instytucji rodziny, aby każdy obywatel w swych działaniach 

miał przede wszystkim na uwadze dobro pańśtwa a nie swoje własne
•

kontrola wszystkich stref życia społecznego w celu wyeliminowania wszelkich „ekstrawagancji” 

zagrażających ustalonemu ładowi społecznemu

Państwo chore:

•

 Nierówności społeczne – jedno ze źródeł rozkładu państwa, szczególnie widoczny w 

każdym państwie jest podział na biednych i bogatych
•

Rodzina – także przyczyna partykularyzacji państwa →likwidacja rodziny

•

Uniformizacja obywateli( w zakresie zachowań publicznych, prywatnych, a nawet myśli i 

uczuć), drobiazgowa kontrola nad życiem jednostek – indywidualizm, ujednostkowienie 
społeczeństwa jest zagrożeniem dla społecznego ładu, każde sfera życia społ., choćby 
najbardziej błaha jest funkcjonalna w stosunku do całego organizmu
Mity
Mit u Platona pojawia się w kontekście problemu odpowiedniego wychowania 
młodzieży z zamiarem ukształtowania ich na odpowiedzialnych za państwo 
strażników. Jednym z narzędzi takiego wychowania są właśnie mity, które Platon już 
na wstępie nazywa opowiadaniami fałszywymi (. Dla Platona zatem mity, to opowieści 
ułożone przez poetów. Mity są fałszywe, po przedstawiają Bogów dokonujących czynów, 
których ludziom się zabrania. Mity powinny zawierać wzory, czyli przedstawiać Bogów 
jako ideały:

bóg

nie może być przyczyną żadnego zła– dla zła należy wymyślić inne źródło, 

gdyż Bóg ma być tylko przyczyną szczęścia i powodzenia , Bóg zawsze postępuje 
sprawiedliwie, nigdy nie zmienia ani nie przybiera kształtów, jest niezmienny, gdyż to, co 
doskonałe może zmieniać się tylko na coś gorszego, a zatem sam Bóg zmienić by się nie 
chciał. Bogowie nie mogą tez kłamać czy w jakikolwiek sposób mieć styczność z fałszem.

KSIĘGA IV

Strażnicy

Poddani surowym egzaminom obuwatele, strażnicy z pośród których, dokonuje się wyboru 
tych nielicznych którzy, zdatni będą do pełnienia funkcji władcy – filozofów.
Ponieważ przedstawiciele obu wyższych klas, powinni swoje życie całkowici poświęcić 
dobru wspólnoty, według Platona, muszą oni zrezygnować z myślenia egoistycznego na 
rzecz myślenia o wspólnym dobru. Klasa strażników państwa, powinna również poza 
wspólnym mieszkaniem „wszystko mieć wspólne”. Dotyczy to kobiet, dzieci, utrzymania i 
wychowania potomstwa.Ponadto kobiety powinny być wychowywane w taki sam sposób 

jak mężczyźni, przez gimnastykę, muzykę, itd. Nadto powinny mieć równy udział w 
strzeżeniu państwa, jak i możliwość brania udziału w wojnie. Ale te wszystkie działania co 
do klasy strażników, doprowadzają do wyeliminowania instytucji rodziny, zatem gdy 
wszystko będą mieli wspólne, wspólne również będą i dzieci.

Jednostka ludzka

Według Platona ludzkie ciało podzielone jest na trzy 

części: głowę, pierś i 

podbrzusze. Każdej z tych trzech części odpowiada jedna cecha duszy: głowie 
od

powiada rozum, piersi wola, a podbrzuszu pożądanie. Każdej z części duszy 

przypisany jest z kolei pewien ideał, czyli cnota. Rozum powinien dążyć do 
mądrości, wola okazywać męstwo, a nad pożądaniem należy panować znając 
umiar. Dopiero, gdy wszystkie te części człowieka funkcjonują jako całość to mamy 
do czynienia z człowiekiem sprawiedliwym. W platońskiej szkole młodzież powinna 
najpierw uczyć się panować nad żądzami, a następnie rozwijać męstwo. Na koniec 
rozum powinien osiągnąć mądrość. 
Platon wyobrażał sobie państwo działające na takiej samej zasadzie jak człowiek, 
czyli z zachowaniem identycznego podziału. Dzieląc państwo na 3 kasty 
przyporządkował każdej jedną część człowieka. I tak głowie przyporządkował 
władze, piersi – strażników, (czyli żołnierzy), a podbrzuszu wytwórców (robotników). 
Żadna z tych grup nie osiąga doskonałości z osobna, żadna nie funkcjonuje bez 
związku z pozostałymi, dopiero wszystkie razem tworzą harmonijną, składającą się 
z nierównych części – całość.. Państwo staje ponad jednostką, jednostka stanowi 
część składową całości.

KSIĘGA V

Kobiety
Kobiety na równi z mężczyznami mogły być "strażnikami", ponieważ posiadały te same 
cnoty i te same zdolności, poza siłą fizyczną. Pogląd, że w kobiecie cnota jest taka sama, jak 
w mężczyźnie Platon przejął zapewne wprost od Sokratesa. Włączenie kobiet do klasy 
rządzącej platońskim utopijnym państwem było w tamtych czasach czymś zupełnie 
niezwykłym. Nikt nigdy wcześniej nie zaproponował, by podział pracy w społeczeństwie 
dokonywany był niezależnie od płci. Co więcej, aby nic nie odrywało "strażników" od ich 
obowiązków, mieli oni być pozbawieni prawa posiadania prywatnej własności i rodziny. 
"Strażnicy", tak mężczyźni jak i kobiety, mieli mieszkać we wspólnych domach, posiłki 
spożywać we wspólnych jadalniach i oddawać się ćwiczeniom fizycznym w tych samych 
gimnazjonach. Dzieci "strażników" miały dorastać w grupach, pod opieką fachowych 
opiekunek. Kobiety z kasty "strażników" zostały w ten sposób uwolnione od obowiązku 
sprawowania opieki nad dziećmi, dzięki czemu mogły sprawować władzę razem 
z mężczyznami. Tworząc swój idealny model, Platon nie wziął jednak pod uwagę, że 
w rzeczywistości kobiety mają w życiu więcej trosk niż mężczyźni, ponieważ muszą znosić 
trudy ciąży i wydawać na świat dzieci. Platon najwyraźniej nie wierzył, że z tego powodu 
kobiety są niezdolne do sprawowania władzy. "Strażnicy", którzy osiągnęli najwyższy 
stopień wiedzy, zyskiwali kwalifikacje do rządzenia państwem jako władcy-filozofowie.

Rodzina
Platon uważał, że obywatele znajdujący się w dwóch najniższych kastach powinni wyrzec 

się rodziny a wychowanie dzieci powierzyć ludziom wykształconym. Jako pierwszy 
stworzył pomysł publicznych przedszkoli i całodziennych szkół. Popierał także metody 
spartańskie, według niego dobrym pomysłem jest po porodzie zostawić przy życiu tylko 
dzieci zupełnie zdrowe, a chore lub kalekie zabić.

KSIĘGA VI

(I-XIV): 

Filozof jako „kapitan statku”
Modelowe państwo powinno, zdaniem Platona, mieć ściśle określoną liczbę mieszkańców (5040 obywateli 

lub tyleż domostw) z uwagi na podział administracyjny i sprawność zarządzania. Wydaje się, że również roz-
wój terytorialny mógłby, zgodnie z myślą filozofa, prowadzić do rozregulowania instytucji państwa. W wiel-

kim państwie, takim jak imperium perskie, większość mieszkańców nie ma szans na uzyskanie świadomości 
politycznej; nie może identyfikować się z państwem, odgrywać w nim jakiejkolwiek ważnej roli. Platon oce-

niał również krytycznie, odnosząc się do współczesnej historii Aten, upatrywanie szans na rozwój państwa w 
handlu. Uważał, że zmiana przez obywateli źródła zarobkowania z produkcji rolnej na wymianę handlową 

prowadzi do psucia się ich charakterów – zaszczepia w ich duszach chciwość i podejrzliwość. Platon (w swej 
krytyce demokracji) korzysta również z metafory statku, którego kapitan „przygłuchy jest i ma jakoś krótki 

wzrok, a na sztuce żeglarskiej też się mało rozumie. Żeglarze zaś znają się na swym fachu jeszcze mniej albo 
wcale, a nawet twierdzą, „że się tej sztuki nauczyć nie można, a jednak wciąż próbują pozbawić kapitana 

dowodzenia i kłócą się nieustannie między sobą o stery. Nietrudno się domyślić, jaki los czeka taki statek. Fi-
lozof używa takiej przenośni, aby uzmysłowić nam, jakie zagrożenie płynie z możliwości sprawowania wła-

dzy przez osoby niekompetentne oraz z faktu, że tak łatwo jest im dojść do wysokich stanowisk w państwie.

Czy filozof może zaproponować władcy pomoc w rządzeniu?  

Strażnicy, którzy osiągnęli najwyższy stopień wiedzy, zyskiwali kwalifikacje do rządzenia państwem jako 
władcy filozofowie. Platon nie interesował się zbytnio losem najniższej klasy. Poza polem widzenia pozosta-

wiał niewolników`, to nie problem filozofa – niewolnicy są bowiem produktem natury.
Platon uznawał również, że najlepszym sposobem na uniknięcie nadużyć władzy, będzie oparcie jej na cno-

cie mądrości. Opisał również według jakich kryteriów powinno się takich ludzi wyselekcjonować, wychować 
i wykształcić. Według niego to nie ustrój, prawa lub obywatele, lecz idealni władcy stanowić mieli podporę 

oraz gwarancję praworządności i sprawiedliwości w państwie.

Sofiści

przede wszystkim Platon w przeciwieństwie do sofistów był realistą. Wiedział, że jeżeli pojęcia zawierają 

wiedzę, to muszą mieć jakiś przedmiot rzeczywisty, ale problem jest w tym, że nie wiadomo, co jest tym 
przedmiotem. Dla Platona takim przedmiotem była idea i rzeczy – byt niezmienny. Natomiast dla sofistów 

byt, czyli materia stanowiąca podłoże rzeczywistości, musiał być zmienny i przyjmować różne postacie, po-
nieważ to było głównym założeniem relatywizmu.

Platon różnił się z sofistami w kwestii metod poznania. Oni uważali za idealne poznanie empiryczne, nato-

miast Platon uznawał poznanie duchowe za pomocą duszy, oraz poznanie empiryczne. Ciało i zmysły są na-
rzędziami poznania dla duszy, która poznaje posługując się nimi, lub bezpośrednio. Tak więc według Platona 

sama metoda empiryczna jest niedostateczna nawet do poznania rzeczy. Najlepszym przykładem według 
Platona na to, że funkcją duszy jest poznanie, jest poznanie idei, bo choć ciało nie ma z nimi styczności to 

idee znamy. Empirycznie można tylko stwierdzić przemijające fakty i obserwacje nie są metodą naukową, 
natomiast czystą metodą naukową jest dialektyka, ponieważ szuka prawdy na drodze zestawienia, analizy i 

syntezy pojęć i twierdzeń. Ta metoda służy do badania idei. 

Platon tak jak sofiści skupił się na badaniach humanistycznych, ale nie zaniechał też badania przyrody. Dla 
niego matematyka była najbardziej zbliżona do ideału nauki, ponieważ miała charakter pojęciowy i badała 

niezmienne związki. Stawiał on również inne zadania nauce i poznaniu niż sofiści. On szukał wiedzy dla wie-
dzy, według niego nauka szuka prawd powszechnych, nie chciał, w przeciwieństwie do sofistów, osiągnąć za 

pomocą nauki celów praktycznych.

KSIĘGA VII 

(I-V): 

Jaskinia Platona, Jak wygląda? Jakie jest jej znaczenie? Co robią w niej filozofowie?

Spróbujmy oczyma wyobraźni ujrzeć ogromną ciemną jaskinię , w której przebywają ludzie przykuci doń kaj-
danami. Za plecami więźniów, na zewnątrz coś się dzieje i oświetla te wydarzenia blask porannego słońca. 

Ludzie nie mogą opuścić pieczary, wolno im jedynie śledzić wzrokiem ruchy cieni pojawiających się na ścia-
nie, do której są przykuci. W pewnym momencie nie odczuwają już ucisku łańcuchów- są przekonani, że 

dane im jest obserwować życie wolne i autonomiczne. Cienie, z którymi przyszło im współistnieć poczynają 
traktować jako istniejące rzeczywiście i posiadające byt niezależny. Na podstawie tej scenki rodzajowej, Pla-

ton pokazuje jak wygląda położenie człowieka, który egzystuje w świecie iluzji, wiedzie płytki żywot bez celu 
i wzniosłych ideałów, a wiedza jego jest czystą imaginacją.

Symbolika tej przypowieści (mitu):
 - niewolnicy przykuci do ściany żyli w świecie cieni w świecie który miał jedynie wymiar estetyczny (zmysło-

wy) 
- świat poza jaskinią, świat słońca, to rzeczywistość duchowa 

- uwolnienie się z kajdan i wyście z jaskini, to symbol odwrócenia się od świata postrzeganego jedynie po-
przez pryzmat zmysłów

 Niewolnik, który opuścił jaskinię, wkrótce do niej wrócił. Nie dlatego że musiał, ale dlatego że chciał podzie-
lić się swą wiedzą z innymi, którzy się nie odwrócili. Kierował nim nakaz etyczny, który nie pozwalał mu po-

zostać obojętnym na los swych towarzyszy.

Księga VIII 

Charakterystyka poszczególnych ustrojów i ich przemiany: arystokracja, 

timokracja, oligarchia, demokracja, dyktatura

Platon pochodził z rodziny arystokratycznej, obserwując upadek poloeis dochodził do wniosku, że ewolucja 
ich zmierza ku złemu, degenerują się, zło nie przestanie nękać ludzi, dopóki rządów nie obejmą filozofowie.

Teoria krążenia ustrojów.
 
Timokracja - pojawiają się ludzie odważni, mężni, uczciwi, którzy walczą dla idei. Zaczynają patrzeć na wła-
sny interes. Myślą: obaliłem tyrana więc powinienem mieć więcej korzyści. Następuje podział na idealistów i 
arystokrację, czyli grupę ludzi, która monopolizuje władzę. Na zewnątrz monopolizuje mit, że ta władza wy-
konywana jest w interesie ogółu, dobra wspólnego. Arystokracja przekształca się w oligarchię. 

Oligarchia - Zwyciężają największe namiętności: miłość do pieniądza, bogactwa. Brak racjonalnego myśle-
nia, że ten interes przeznaczony jest dla dobra wspólnego, dla ogółu. Arystokraci nie patrząc na innych za-
garniają wszystkie dobra. Pojawia się sprzeciw, wszyscy zaczynają chcieć rządzić. Następuje demokracja – 
rządy ludu. 

Demokracja - każdy chce mieć władzę i pieniądze. Każdy chce rządzić, demokracja staje się w końcu anar-
chią.

ARYSTOTELES

Arystoteles-‘Polityka’

1. Geneza państwa
* Powstanie państwa w drodze naturalnego rozwoju - Państwo należy do tworów natury, że 
człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury, a nie przez 
przypadek żyje poza państwem, jest albo nędznikiem, albo nieludzką istotą(...) Podkreślał on fakt, 

że człowiek stworzony jest do życia w zbiorowości. Według Arystotelesa wpływ ludzi, którzy dążą 
do zdobycia władzy rozstrzyga o charakterze organizacji państwowej. Na kształt państwa wpływ 
ma również gospodarka, stosunki społeczne, położenie geograficzne, wielkość terytorium itp. Jest 
on zwolennikiem podziału zadań w państwie. Wyróżnił on trzy czynniki władcze: obradujący, 
rządzący i sądzący. Dzięki temu w państwie panować miała sprawiedliwość i ład. Dostrzegł on to, 
że nie wszystkie ustroje są dobre. Dobrymi formami państwa wg. Arystotelesa są: monarchia, 
arystokracja, politeja. Złymi zaś: tyrania, oligarchia oraz demokracja. 
2. Koncepcja człowieka (człowiek jako istota stworzona do życia w państwie, zróżnicowanie ludzi) 
definicja obywatela – prawdziwymi obywatelami nie mogą być rzemieślnicy, aby być obywatelem 
nie wystarczy być mieszkańcem. Trzeba mieć prawo do uczestniczenia w rządzie i sądach. Każdy 
obywatel powinien wykonywać inne funkcje w państwie. Zaangażowanie obywatela w sprawy 
państwa jest wynikiem politycznej natury człowieka - podział obowiązków. cnota obywatela – jest 
zależna od ustroju w państwie np.: w monarchii dobry obywatel to ten, który spełnia swoje 
obowiązki dla dobra państwa w demokracji natomiast te postepowanie może być inne czy dzielny 
obywatel wcale nie musi być dzielny (pozory). 
3. Ustroje państwa Ustroje: Arystoteles wyróżnia 3 ustroje właściwe: - monarchię, arystokrację i 
politeję - obywatele dążą do ładu i rozwoju i 3 zwyrodniałe: tyranię, oligarchię – rządy obywateli o 
wysokim stanowisku i demokrację. Najdoskonalszy ustrój - politeja - łączy elementy demokracji i 
oligarchii. przyczyny ich zróżnicowania: motyw i charakter władcy, cel państwa (władcy), życie 
społeczne) 

(IV;9) Rola stanu średniego w państwie

•

Najlepszym państwem jest to, które opiera się na stanie średnim

•

najlepsze musi być życie, które trzyma się środka możliwego do osiągnięcia dla wszystkich.

•

Wg trzech grup obywateli: bardzo bogaci, bardzo ubodzy i trzecia klasa  pośrednia miedzy 
nimi. Skoro umiarkowanie i środek są najlepsze, to w zakresie zamożności najlepsza będzie 
średnia klasa.

•

Ludziom ze średniej klasy najłatwiej się kierować rozumem. Człowiek nadmiernie piękny, 
silny czy bogaty łatwo popada w pychę, a ludzie biedni, słabi, pogardzani okazują się zbyt 
przewrotni i złoczyńcami, ponadto ludzie ci  albo od rządów się uchylają(biedni, słabi) albo 
zbyt o nie zabiegają (bogaci, silni) co jest szkodliwe dla państwa.

•

Ludzie średniej klasy potrafią słuchać ale nie w sposób służalczy, umieją władać ale nie w 
sposób despotyczny, nie są zepsuci nadmiarem darów losu ani zbyt ulegli przez ich brak

•

Państwo chce posiadać możliwe równych i podobnych obywateli, którzy są bliscy przyjaźni 
i poczucia wspólnoty państwowej (ludzie stanu średniego) a nie przepełnionych pogardą 
despotów ani zawistnych niewolników.

•

Obywatele stanu średniego sa najbardziej bezpieczni, gdyż nikt nie pożąda ich mienia ani 
sami nie pożądają dóbr obcych.

•

Najlepsza jest wspólnota państwowa, która opiera się na stanie średnim gdyż nie prowadzi 
to do skrajnej demokracji , oligarchii a nawet tyranii. 

•

Wprowadza harmonię i zgodę

Przyczyny zmian ustroju

•

przewroty dokonują się przeciwko ustrojowi, aby zamiast istniejącego inny wprowadzić

•

buntujący się nie zwracają się przeciw istniejącemu ustrojowi, chcąc go utrzymać, ale sami 
chcą ująć władzę

•

w przewrotach może chodzić o zmianę w kierunku wzmocnienia lub osłabienia stanu 
istniejącego

•

może dotyczyć zmiany tylko części ustroju (np. zniesienie jakiejś władzy)

•

nie można zastosować wszędzie jednego rodzaju równości (należy dostosować w zależności 
od sytuacji – równość liczbowa, lub wynika z oceny wartości)

•

wzburzanie się by dążyć do równości lub do większego uprzywilejowania

•

przedmiotem walki jest cześć i zysk (dla własnego dobra)

•

przyczyny rozruchów to np. zysk, zaszczyty, samowola, strach, wyłudzenie urzędu, 
niedbalstwo, drobne przekroczenia, nierównomierny rozwój

Życie cnotliwe

•

wymaga aktywności (szczęście leży w działaniu)

•

życie czynne jest bardziej cenione niż bezczynne (czyny sprawiedliwych dają plon w 
postaci pięknych dzieł)

•

należy postępować sprawiedliwie ponieważ zaczynając od wykroczenia nie można wrócić 
do cnoty

•

 piękno leży w naturze (to co jest jej przeciwne nie jest cnotliwe)

•

należy podążać za człowiekiem cnotliwym

Obszar państwa i jego położenie

•

samowystarczalność

•

obszar ma zapewniać ludziom wygodne, swobodne, umiarkowane życie

•

 musi być dobrze położone zarówno w zależności do lądu jak i morza (ścisła łączność)-
dobre zaopatrzenie, bezpieczeństwo (pomoc od innych sąsiadów)

Naczelne zadania państwa (obrona, zarząd, wymiar sprawiedliwości, służba boża) i kto do ich 
pełnienia jest powołany

•

 Rolnicy- nie mogą być nimi ci, którzy mają zostać mężami stanu, bo do uprawiania cnoty i 
rozwijania działalności politycznej potrzeba czasu (niewolnicy, barbarzyńcy)

•

 Rzemieślnicy-pospolici, nie zaliczają się do obywateli 

•

 siła zbrojna

•

 zasoby obywateli

•

 Kapłani- nie można ustanowić kapłanem ani rolnika, ani rzemieślnika, bo przyzwoitość 
wymaga by cześć bogom oddawali obywatele

•

 ludzie orzekający co jest sprawiedliwe i pożyteczne

Organizacja miasta
-dobre połączenia z lądem stałym jak i z morzem
-Położenie wyniosłe-wzgląd na zdrowie, 
Musi być tak położone aby zadość czyniło zadaniom związanym zarówno z pokojową działalnością 
obywateli jak i z wojną. Umożliwić łatwe wypady na wypadek wojny, posiadać dostęp utrudniony 
dla nieprzyjaciół. Położenie utrudniające zamkniecie oblężeniem. 
-Źródła i strumienie w odpowiedniej ilości w obrębie miasta
 -silne mury obronne, dostosowane do potrzeb wojny-muszą jednocześnie stanowić ozdobę miasta
-mury zaopatrzone w strażnice i wieże, które pomieszczą zespoły współbiesiadników
Rodzina, wychowywanie obywateli
*Domem, czyli rodziną jest z natury istniejąca wspólnota, utrzymująca się trwale dla codziennego 
współżycia.
*Pełna rodzina składa się z niewolników i wolnych. Rodzina jest częścią państwa
*Rodzina przedstawia ściślejszą jedność aniżeli państwo, a jednostka ściślejszą niż rodzina.
*Rodzina jest w wyższym stopniu samowystarczalna niż jednostka
*Niewątpliwe rodzina i państwo winny stanowić jedność, lecz nie bezwzględną.
•

prawa małżeńskie

-> osoby powinny być do siebie zbliżone pod względem wieku i siły
-> nie mogą być zbyt młodzi – dzieci będą słabe
-> idealny wiek dla dziewcząt – 18, dla mężczyzn – 37, do 50 lat
-> związki powinno się zawierać w zimę
•

wychowywanie dzieci 

-> młodzi słuchają, starsi mówią (rządzący, rządzeni)
-> życie dzieli się na okres pracy i spoczynku 

-> nauczanie sztuki wojennej
-> kształtowanie rozumu i przyzwyczajenia
-> troska o ciało musi wyprzedzać troskę o duszę (rozum przychodzi dopiero z czasem
-> konieczne jest spożywanie dużych ilości mleka, bez wina – powoduje choroby
-> ważny jest ruch
-> przyzwyczajanie do ruchu
-> (około 5 lat) zabawy, które są podobne do późniejszych prac
-> dzieci nie powinny przystawać z niewolnikami
-> należy chronić dzieci przed nieodpowiednimi treściami dla wolnego człowieka
-> (5-7 lat) przysłuchiwanie się naukom, których będą się uczyć
-> 2 okresy nauki – od 7 lat do okresu dojrzewania, i od tego okresu do 21 lat
Różnice między Arystotelesem a Platonem

Platon uważał, że rodzina jest zła, zatem trzeba ją zlikwidować, a Arystoteles odwrotnie rodzina jest 
podstawową jednostka społeczną.

Według Platona na czele państwa powinni stać filozofowie, a według Arystotelesa stan 

średni, któremu nikt nie zazdrości, ani on nikomu nie zazdrości.
Platon był wizjonerem i stworzył idealne państwo aczkolwiek nierealne, a Arystoteles był 
badaczem empirykiem zapisał spostrzeżenia dotyczące państwa.

ŚW. AUGUSTYN

„Państwo Boże” św. Augustyn:

Św. Augustyn (354 – 430), główny teolog średniowiecza, stworzył koncepcję uzasadniającą feudalny ład społeczny

Rozdziały III-IV: 

Co to jest - człowiek? (dusza? ciało?), Co to jest - cnota? (różne rodzaje cnót), Co to jest - życie szczęśliwe (trzy 
rodzaje życia, kwestia samobójstwa)? 

•

Człowiek nie jest ani duszą samą, ani ciałem samym, lecz razem duszą i ciałem. Św. Augustyn podkreśla 
jedność substancjalną człowieka

•

Cnota – sztuka prowadzenia życia, cnotliwość to dobro. Lepsza jest cnotliwość duszy niż Zdowie ciała. Cnota 
przez używanie darów natury może zapewnić szczęście w takim stopniu w jakim jest to możliwe w życiu 
doczesnym. Kto grzeszy gorszy jest jeśli się z tego cieszy, że robi wyłom w cnotliwości od potępionego, który 
żałuje, że nie zostanie zbawiony, choć już na tym nic nie zyska

•

Prawdziwe cnoty występują tylko w ludziach, którzy są prawdziwie pobożni, którzy mają nadzieję na 
szczęście wieczne dzięki tym cnotom

•

Żyć cnotliwie znaczy żyć szczęśliwie na ziemi w pokoju

•

Do prawdziwych cnót należą: wstrzemięźliwość – kontrola ciała za pomocą umysłu, duszy, możliwa tylko 
przy pomocy Boga; roztropność – oddzielenie zła od dobra, rozróżnianie ich; sprawiedliwość; męstwo – 
opieraniu się złu, cierpliwe przetrzymywanie go

•

Życie szczęśliwe to życie doczesne. Nie ma takich dóbr, które są bezsprzecznie trwałe, szczęście można 
osiągnąć tylko żyjąc w zgodzie z Bogiem i tylko wtedy szczęście jest trwałe i daje pokój, tymczasowe 
szczęście można osiągnąć żyjąc cnotliwie, sami bez pomocy Boga nie jesteśmy w stanie zapewnić sobie 
szczęścia

•

3 rodzaje życia: czynne – akcentuje wartości cielesne, spokojne – akcentuje wartości duchowe, mieszane – 
synteza dwóch powyższych

•

Św. Augustyn uważał, że każde z nich może prowadzić do zbawienia

•

Kwestia samobójstwa: zło kieruje człowieka do odebrania sobie życia, ta siła zła musi być wielka skoro 
pokonuje przyrodzony pociąg do życia; samobójstwo wcale nie jest ucieczką od utrapień

Rozdziały V-X:

Charakterystyka życia społecznego, Omylność sądów ludzkich, Rozmaitość języków, Przyjaźń, Anioły, święci 

•

Życie społeczne: przyczyniło się powstania państwa Bożego. Jednak współżycie ludzi ze sobą obfituje w 
konflikty, spory, troski. Życie społeczne oparte jest na zawiści, kłamstwie, szkalowaniu, dwulicowości, kłótni, 
po której nastaje pokój i harmonia. Zdarza się, że nawet bliscy są naszymi wrogami. Na każdym kroku 
stykamy się z kłamstwem,

•

Sędzia nie ma pewności czy jest sprawiedliwy, ponieważ nie widzi sumień ludzi. Tortury nie

są odpowiednim narzędziem gdyż często skazuje się niewinnych a i niewinny zdarza się, że
przyznaje się do winy aby nie znosić cierpień.

•

Społeczeństwo zmusza sędziów do pełnienia swej funkcji, a oni z racji wywieranego nacisku i

chęci służby nie mogą zrezygnować, ponieważ tego się od oczekuje.

•

Rozmaitość języków czyni człowieka człowiekowi obcym

•

Przyjaźń: lepiej dowiedzieć się, że bliscy umarli niż odeszli od życia cnotliwego

•

Św. Augustyn podkreśla wyższość aniołów nad ludźmi, ze względu na inne wykorzystywanie mądrości. Istoty 
rozumne i osobowe, mają doskonałą możliwość poznawania Boga

•

Święci nie są bezpieczni od zasadzek szatana czy innych pokus

Rozdziały XI-XIII: 

Pokój wieczny, Pokój jako pożądanie końca wojny, Różne typy pokoju (np. powszechny, duszy, ciała, człowieka, 
między ludźmi, domu, państwa, Państwa Niebieskiego, itd.), dobro i zło 

Pokój wieczny – dla świętych jest końcem, czyli prawdziwą doskonałością. Jest tam, gdzie jest dobro. Pożądany przez 
ludzi.

•

Wojny prowadzone są dla uzyskania pokoju

•

Gdy toczy się sprawiedliwą wojnę, przeciwna strona walczy o grzech i wszelkie zwycięstwo

Wojna sprawiedliwa to wojna, która spełnia następujące warunki:

•

jest wojną obronną. Stanowi odpowiedź na niczym nieusprawiedliwioną agresję;

•

istnieje realna szansa na jej wygranie;

•

celem ataku nie jest ludność cywilna;

•

przemoc stosuje się tylko w przypadkach uzasadnionych.

Wojna a pokój:

•

Może być pokój bez wojny ale nie może być wojny bez pokoju.

•

Pokój to pożądany koniec wojny.

•

Nie ma nikogo kto nie pragnie pokoju.

•

Ludzie chcą takiego pokoju jakiego sami sobie życzą.

•

Dążymy do pokoju tak długo jak to tylko możliwe.

RODZAJE POKOJU I ICH ROLE:

•

Pokój po wojnie- ustanowienie „swojego” pokoju, zaprowadzenie swego ładu po

wygranej.

•

Pokój w życiu- by żyć spokojnie, nie będąc nękanym.

•

Pokój jako zbiór praw natury potrzebnych do przetrwania- rozmnażanie, rodzenie

potomstwa, ochrona młodych, karmienie ich itp.

•

Pokój jako siła łącząca

•

Pokój ludzki- rozumiany jako uporządkowana zgoda

•

Pokój domowy- uporządkowana zgoda współmieszkańców w rozkazywaniu i byciu

posłusznym.

•

Pokój ludu odwróconego od Boga- tego pokoju używa lud Boży ku pobożności,

dopóki jest pielgrzymem w tym świecie.

•

Pokój tych co służą Bogu- całkowity majestat tego pokoju nie może być osiągnięty w

tym życiu, ponieważ ciągle narażeni jesteśmy na grzech.

Rozdziały XIV-XVII:

Porządek i prawo niebieskie i ziemskie, Wolność i niewola, Dobroczynne prawo rządzenia. Przyczyny pokoju i 
niezgody między Miastem Niebieskim a miastem ziemskim 

Wolność i niewola:

•

Bóg stworzył człowieka wolnym. Pierwsi ludzie byli pasterzami trzód niż królami,

•

Stan niewolniczy należy się prawnie grzesznikowi.

•

Przyczyna niewoli to grzech, ponieważ jest się wtedy sługą grzechu. Grzech sprawia, że

człowiek poddany jest człowiekowi na mocy więzów swego stanu.

•

Człowiek nie powinien być niewolnikiem człowieka, ponieważ został stworzony przez Boga

by rządzić istotami nierozumnymi jak ptactwo, bydło, ryby itp.

•

Niewolnictwo nie płynie z natury a z winy grzechu.

•

Św. Augustyn nie potępia instytucji niewolnictwa lecz raczej pokazuje perspektywę

wyzwolenia i równości kiedy to zniesione zostaną wszelkie panowania i władza.

Państwo Ziemskie 

•

Koncentruje się na życiu doczesnym, dąży

do pokoju, który jest niepewny;

•

Dobrowolny podział na rządzonych i

rządzących;

•

Różne wierzenia, cielesność jest przeszkodą

w osiągnięciu pokoju bo odczuwamy żądze;

Miasto Niebieskie

•

Używanie rzeczy doczesnych służy do

zapewnienia sobie pokoju doczesnego

•

Wartości doczesne i dążenie do pokoju z

bożą pomocą traktuje jako obietnicę
zbawienia; - „pielgrzymka”

•

Wiara w jednego Boga; Chce zjednoczyć

wszystkich ludzi bez względu na
narodowość, rasę czy inne różnice w jedynej
słusznej wierze nie ingerując jak tylko się da
w ich odmienność ; pokój jest wieczny,
panuje dobro

Rozdziały XIX-XXI: 

o odzieży i sposobie życia narodu chrześcijańskiego, nadzieja, na czym polega sprawiedliwość? 

•

Owe państwo nie obchodzi, za jaką kto odzieżą się ugania albo jaki sposób życia chce kto prowadzić, byleby 
to nie było przeciwne przykazaniom Bożym i wierze, która prowadzi do Boga

•

Religii nie przeszkadza zmiana odzieży czy obyczajów, zwyczajów pożywiania się;

STYL ŻYCIA:
Wolność ale nie przeciwna przykazaniom ,miłowanie bliźniego, rozmyślanie o Bogu.
Szczęście wieczne można osiągnąć żyjąc życiem : a spokojnym – opartym na kontemplacji, b
aktywnym – działanie, pomoc bliźnim, c = a + b. Nie należy gonić za władzą lecz miłować
prawdę być uczciwym i pożytecznym dla innych.

Rozdziały XXIV-XXVIII: 

Jaką zbiorowość można nazwać narodem? Czy naród może być zły? Związki pomiędzy narodem i religią,  Pokój 
tych, co Bogu służą, Los bezbożnych 

•

Naród jest to zebranie tłumu rozumnego, złączone zgodną wspólnotą rzeczy, które miłuje

•

Państwo bezbożnych, które nie idzie za rozkazaniem Boga, by nie składać nikomu ofiary, tylko Jemu samemu, 
nie ma sobie sprawiedliwości

•

Pokój tych co służą Bogu- całkowity majestat tego pokoju nie może być osiągnięty w

tym życiu, ponieważ ciągle narażeni jesteśmy na grzech.

•

Los bezbożnych – nieszczęście wiekuiste, czyli II śmierć, okrutny los, śmierć(brak niej), wieczne cierpienie

•

Los wierzących – szczęśliwość życia i królowanie, życie wieczne.

NARÓD:
2 rozumienia:

Naród Rzymski i Rzeczpospolita (?)
narody politeistyczne (?)

•

Zgromadzenie tłumu złączonego prawem i
wspólnymi interesami. Prawo stwarza pozory

sprawiedliwości

Naród monoteistyczny (?)

•

Wspólne interesy, zbiorowisko ludzi ale

wierzących w jednego Boga, jest
jednomyślny, sprawiedliwość, obietnica
zbawienia

ŚW. TOMASZ

„ O władzy” św. Tomasz

św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1274), syn hrabiego Akwinu, dominikanin, twórca nurtu zwanego tomizmem. 
Odwoływał się do filozofii Arystotelesa.

Rozdział 1: 

Co oznacza nazwa „król”? - rola władcy, - człowiek versus zwierzę, - rządy słuszne (sprawiedliwe) i niesłuszne 
(niesprawiedliwe), - dlaczego człowiek nie może żyć w pojedynkę?

•

Król – jest to swoisty kierownik, dzięki, któremu można dojść do określonego celu

•

Sprawiedliwe rządy należą tylko do jednego – król

•

Rządzi społecznością doskonałą czyli miastem/krajem – król

•

Rządzi domem- to nie król, a gospodarz

•

A więc król to: ten, kto rządzi społecznością miasta lub kraju dla jej dobra wspólnego

•

Najwyższym królem jest Bóg 

•

Człowiek różni się od zwierzęcia tym, że potrafi mówić, 

•

Człowiek jest stworzeniem społecznym i politycznym, żyjącym w gromadzie, aniżeli zwierzęta

•

Zwierzęta z natury otrzymały np. zęby, pazury, futro a człowiek zamiast tego został obdarzony rozumem

•

Zwierzę dzięki instynktowi rozpoznaje co jest złe a co dobre, człowiek ma ogólną naturalną znajomość tego co 
jest mu niezbędne do życia

•

„Lepiej jest dwóm niż jednemu, mają bowiem korzyść wzajemnej wspólnoty” – Salomon

•

Naturalne jest życie człowieka w gromadzie

•

Człowiek nie może żyć w pojedynkę, bo wszyscy potrzebują kierowania całością

•

Ciało człowieka bądź zwierzęcia uległoby rozpadowi, gdyby nie było w nim ogólnej siły przewodniej, 
zmierzającej ku wspólnemu dobru, rządy sprawowane przez nielicznych, ale cnotliwych (arystokracja), czyli 
władza najlepsza, albo najlepszych, oni sami są elitą

•

Rządy sprawiedliwe: sprowadzają się di odpowiedniego celu, rządy sprawuje jakaś społeczność (republika)

•

Rządy niesprawiedliwe: sprowadzają się do nieodpowiedniego celu, sprawowane przez tyrana, który szuka dla 
siebie korzyści, a nie dobra dla poddanych (tyrania), niesprawiedliwe rządy sprawowane są przez 
kilku(oligarchia), rządy sprawowane przez władzę ludu (demokracja), 

Rozdział 2: 

Co lepiej dla miasta lub kraju: mieć wielu rządców czy jednego?  - cel rządzenia, - jak jest sprawowana władza 
w tzw. „rządach naturalnych” (przykłady)

•

Bardziej pożyteczne są rządy jednego niż wielu

•

Wszelkie rządy naturalne sprawuje jeden, bo jeden członek mianowicie serce, porusza zasadniczo całą resztę, 
również częściami duszy kieruje jedna władza podstawowa, mianowicie rozum, np. pszczoły mają jedną 
matkę, zaś rządca całego świata jest Bóg

•

Doświadczenie na to wskazuje, bo tam gdzie władzę sprawuje wielu, tam panuje niezgoda, niepokój, a w 
krajach jednego króla kwitnie sprawiedliwość, pokój, zamożność

•

Celem rządzenia jest kierowanie tak, aby osiągnąć dobro wspólne, np. zadaniem sternika jest aby pomimo 
niebezpieczeństw zachować okręt w całości i doprowadzić go do portu ocalenia. Tak samo powinien władca 
zapewnić jedność pokoju

Rozdział 3: 

Rządy tyrana są najgorsze; typy ustrojów (dobre? złe?), jakie zło czynią tyrani?

•

Republika – demokracja

•

Arystokracja – oligarchia

•

Królowanie – tyrania – rządy tyrana są najgorsze

•

Tyrania jest bardziej szkodliwa niż oligarchia, oligarchia zaś niż demokracja

•

W tyranii szuka się dobra tylko dla jednego

•

Rządy tyrana są najbardziej niesprawiedliwe

•

Dobre ustroje nie odbiegają od sprawiedliwości, należą do jednego, są mocniejsze

•

Złe ustroje odbiegają od sprawiedliwości, sprawują je liczni, są słabsze, a rządzący przeszkadzają sobie 
nawzajem – najbardziej znośna jest demokracja, najgorsza jest tyrania

•

Jakie zło czynią tyrani? : tyran szuka dobra prywatnego z pogardą dla wspólnego; uciska poddanych, gdyż 
sam podlega różnorodnym namiętnościom, które pchają go ku jakimś dobrom;  jeśli dał się uwięzić chciwości 
to rabuje poddanych; z byle powodu używa terroru i przemocy; obciążą poddanych w zakresie dóbr 
cielesnych i przeszkadza im w dobrach duchowych; stara się aby poddani nie stali się cnotliwi i nabrali ducha 
wielkoduszności, bo wówczas nie znieśli by jego panowania; wysila się po to, aby poddani nie stali się silni i 
bogaci; nie zawiązuje pomiędzy poddanymi przyjaźni, żadnych zażyłości czy zaufania

•

Człowiek, który rządzi bez rozumu i według zachcianki, niczym się nie różni od dzikiego zwierzęcia.

Rozdział 4: 

Dlaczego królewska godność jest dla poddanych nienawistna? 

•

Ponieważ monarchia, czyli rządy jednego, może być władzą najlepszą i najgorszą dla wielu ze względu na 
przewrotność tyranii, królewska godność jest nienawistna. Ponadto niektórzy pragnąc władzy królewskiej, 
popadają w okrucieństwa tyranów. I wielu władców pod pozorem godności królewskiej dopuszcza się tyranii. 
Przykładem tego jest republika rzymska – lud rzymski wypędził królów, gdyż nie mógł znieść królewskiej – 
tyrańskiej pychy. Ustanowili sobie konsulów oraz innych urzędników, którzy zaczęli nimi rządzić i kierować 
dążąc do zmiany monarchii w ustrój arystokratyczny 

•

Podobnie było u Hebrajczyków – rządzili nimi sędziowie, wrogowie szarpali ich ze wszystkich stron, każdy 
bowiem czynił, to, co jemu wydawało się dobre. Na ich prośbę Bóg dał im królów. Jednakże wskutek zepsucia 
królów odeszli od czci jednego Boga i w końcu wprowadzono ich w niewolę

Rozdział 5: 

Mniejszym złem jest zmiana monarchii w tyranię niż zepsucie rządów licznej elity

•

Z monarchii jeśli zmieni się w tyranię płynie mniejsze zło aniżeli z władzy licznej elity, która uległa zepsuciu.

•

Z władzy wielu rodzi się niezgoda, która niszczy pokój, ważny dla społeczeństwa

•

Tyrania nie niszczy tego dobra lecz nastaje na dobra poszczególnych ludzi chyba że jej bezprawie szaleje nad 
całym społeczeństwem

•

Wielkie niebezpieczeństwa dla społeczności wynikają z rządów wielu niż z rządów jednego

Rozdział 6: 

Jak troszczyć się o to, żeby król nie stał się tyranem?

•

Konieczne jest to, aby ci do których to należy, takiego człowieka wynieśli na króla, który nie ma skłonności do 
tyranii 

•

Należy ułożyć rządy w królestwie aby ustanowiony już król nie miał sposobności do tyranii

•

Ograniczenie jego władzy, aby nie mógł łatwo zboczyć ku tyranii

•

Należy zatroszczyć się o możliwość przeciwstawienia się, gdyby król zwrócił się ku tyranii

•

Jeśli nie można znaleźć ludzkiej pomocy przeciwko tyranowi, należy odnieść się do Boga, który jest 
„wspomożycielem w czasie dogodnym oraz w ucisku”. Leży w jego mocy, aby okrutne serce tyrana nawrócić 
na łagodność

•

Bóg dopuszcza władze niegodziwców jako karę za grzech

•

Aby ustała plaga tyranów należy usunąć grzech

Rozdział 7 i 8: 

Na jaką nagrodę zasługuje król? Chwała? Zaszczyty? Pieniądze? Bogactwo? A może coś innego? 

•

Jeśli władca nie zadowoli się chwałą i zaszczytami, będzie szukał rozkoszy i bogactw i w ten sposób zwróci 
się ku gwałtom i krzywdzeniu poddanych  nie można się z tym zgodzić, bo byłoby to krzywdzące dla królów

•

Ludzka chwała nie jest właściwą nagrodą dla króla

•

Wśród wszystkich dóbr ziemskich to wydaje się szczególne, aby człowiek otrzymywał od ludzi świadectwo 
cnoty 

•

Na nagrodę powinien czekać od Boga, bo to On może zaspokoić pragnienie człowieka i uczynić go 
szczęśliwym

•

Nagrodą za cnotę jest szczęście

•

Nic ziemskiego nie może uczynić szczęśliwym, aby mogło być stosowną nagrodą dla króla

Rozdział 9:

 Jaki stopień szczęścia w niebie otrzymają szczęśliwi królowie? 

•

Szczęście jest nagrodą cnoty, wynika stąd, że w większej cnocie odpowiada większy stopień szczęścia

•

Trudności jakie natrafią władcy w czynieniu dobra, czynią ich godnymi większej nagrody

Rozdział 10: 

Jakie dobra tracą tyrani? 

•

Zostaną pozbawieni tej nagrody, którą mogli osiągnąć przez sprawiedliwe królowanie

•

Sprawiedliwy Sąd Boży sprawia to niekiedy, że kto niegodziwie gromadził bogactwa, bez potrzeby je 
przepuścił zostaną mu słusznie odebrane

•

Królom, którzy szukają sprawiedliwości Bóg dołoży bogactw, tak jak Salomonowi, który otrzymał mądrość

Rozdział 11: 

Jakie kary spotykają tyranów 

•

Tyran pozbawiony będzie najwspanialszego szczęścia

•

Zasługuje na gorsze męki

•

Bóg ukarze tych, którzy uczynił wykonawcami i sługami swoich rządów, jeśli niegodziwie Bożą 
sprawiedliwość przemieniają w gorycz

•

Bardzo ciężki są odbędzie się nad panującymi

•

Maluczki znajdzie miłosierdzie, a możni będą cierpieć wielkie męki, będą strąceni do piekła

•

Pozbawieni będą dóbr wiecznych i zostaną wydani na najcięższe męki

MACHIAVELLI

I Jakie są rodzaje księstw i w jaki sposób się je pozyskuje
Autor wyróżnia wśród krajów rządzonych republiki i księstwa. Księstwa mogą być dziedziczne 
albo nowe. Księstwa nowe mogą być zupełnie nowe jak Mediolan za F. Sforzy, albo są włączone 
jako człon do dziedzicznego państwa tego księcia, który je zdobywa
II O księstwach dziedzicznych
Najlepiej jest utrzymać księstwa dziedziczne przywykłe do panującego rodu, bo wystarczy tam nie 
naruszać zasad przodków i nie wyrządzać ludziom krzywdy, a lud będzie władcę kochał. Ale gdyby 
książę władzę utracił, to przy pierwszym przewrocie w kraju władzę może z łatwością odzyskać. 
III O księstwach mieszanych
Natomiast w księstwach nowych istnieją trudności. Ludzie w takich księstwach zmieniają pana 
chętnie w nadziei, że poprawią swój los, ale często przekonują się, że tylko pogorszyli swoje 

położenie. Bo książę, który zdobył władzę zaczyna krzywdzić mieszkańców np. przez osiadłe tam 
wojsko. W ten sposób zyskuje się w tym księstwie wielu nieprzyjaciół, aby utrzymać się w takim 
księstwie musi książę zdobyć przychylność mieszkańców. W ten sposób Ludwik XIII stracił 
Mediolan, ponieważ mieszkańcy Mediolanu nie mogli go już dłużej znosić i udostępnili drogę do 
objęcia tronu dla księcia Lodovica. Łatwo jest utrzymać kraje, które mają ten sam język co kraj 
nowego księcia, a do tego jeszcze nie są przyzwyczajone do wolności i aby je utrzymać wystarczy 
uśmiercić całą rodzinę panującego. Tak stało się np. z Burgundią , Bretanią i Normandią, które 
zostały przyłączone do Francji, nie miały one co prawda takiego samego języka jak Francuzi, ale 
miały one podobną tradycję. Aby to państwo utrzymać nie wolno zmieniać w nim praw ani 
zwiększać podatków , a w ten sposób będzie ono władcy poddane. Lecz gdy zdobywa się kraj inny 
co do języka i co do zwyczajów, wtedy jest dużo trudniej. Najlepszym wtedy sposobem jest aby 
książę sam zamieszkał w takim kraju i doglądał czy nie ma w nim konfliktów i niepokojów. 
Właśnie tak zrobił Turek w Grecji. Wtedy poddani mogą sami osobiście zgłosić się do króla z 
różnymi problemami i mają w ten sposób powód aby go szanować. Dobrym tez sposobem jest 
zakładanie kolonii, gdyż nie trzeba tracić wówczas dużo pieniędzy, nie krzywdzi się dużo ludzi, 
tylko nieznaczną liczbę wywłaszczonych, a utrzymuje się spokój i porządek. Autor twierdzi, że gdy 
się krzywdzi człowieka należy to robić w taki sposób, aby nie trzeba byłoby obawiać się zemsty. 
Ale, gdy zamiast kolonii utrzymuje się w tym kraju armię wtedy jest niedobrze, bo armia zbyt dużo 
kosztuje, a ludzie stają się wrogiem księcia i mogą się mścić, więc najlepszym rozwiązaniem są 
kolonie. Książę który posiada księstwo o odmiennych zwyczajach, powinien osłabić władzę 
możnych i nie dopuścić, aby jakiś cudzoziemiec wkroczył do jego prowincji. Znaleźć się mogą 
tacy, którzy zechcą takiego wprowadzić, jak np. Etolowie wprowadzili Rzymian do Grecji. 
Rzymianie w Grecji zakładali kolonie, popierali słabszych, ale nie zwiększali ich siły, poniżali 
potężnych, a do tego nie wpuszczali do Grecji żadnych potężnych cudzoziemców. Dzięki temu 
kolonia ta była im poddana. Machiavelli twierdzi, że źle gdy się wojnę odkłada, bo jej się nie 
uniknie, a będzie to tylko z korzyścią dla przeciwników. Ludwik, król Francji postępował wbrew 
wszystkim zasadom jakimi kierowali się Rzymianie. Zajął on Lombardię dzięki chytrym 
Wenecjanom i od razu zyskał wielu przyjaciół. Ale on zamiast pilnować się swoich przyjaciół , 
którzy bojąc się np. kościoła pomogali by mu udzielił pomocy papieżowi Aleksandrowi w zajęciu 
Romanii. Przez to stracił przyjaciół, umocnił Kościół i stracił część Italii. Postąpił on bardzo 
nierozsądnie, bo popełnił pięć głównych błędów: zniszczył słabych, powiększył potęgę Italii, 
wprowadził silnego cudzoziemca, nie zamieszkał tam osobiście i nie zakładał kolonii. A do tego 
wzmocnił on jeszcze potęgę Kościoła i wprowadził Hiszpanów do Italii. Puenta do tych czynów 
Ludwika jest taka, że: „dla uniknięcia wojny nie należy nigdy dopuszczać do spotęgowania 
nieporządku, ponieważ nie uniknie się jej, lecz tylko na swoją niekorzyść odwlecze”. A ogólnym 
morałem może być to, że gubi sam siebie, kto drugiego czyni potężnym.
IV Dlaczego Królestwo Dariusza zdobyte przez Aleksandra nie powstało przeciw następcom 
Aleksandra po jego śmierci
Aleksander Wielki stał się panem ogromnego państwa w ciągu kilku lat, niestety niedługo potem 
zmarł, ale rzeczą logiczną powinno być, że wybuchnie tam powstanie. Tymczasem następcy 
Aleksandra nie mieli żadnych trudności, aby tam się utrzymać. Bywają księstwa rządzone na dwa 
różne sposoby. Takimi sposobami są Turcja i Francja. W Turcji rządzi jeden pan i nie dzieli się on 
wpływami i władzą. Wręcz przeciwnie działa król francuski, który otacza się możnymi i 
wpływowymi panami, nie może się on im narażać i jest jakby osaczony. Te sposoby rządzenia 
powodują, że państwo tureckie zdobyć jest bardzo trudno, a utrzymać łatwo, a odwrotnie jest z 
Francją, którą zdobyć jest łatwo, ale utrzymać trudno. Z tego właśnie względu gdy Aleksander 
podbił państwo Dariusza, które rządzone było na sposób turecki, zabił Dariusza i jego rodzinę, 
później jego następcy nie mieli żadnych kłopotów, aby je utrzymać. W krajach podbitych przez 
Rzymian tj. Hiszpania, Francja, Grecja wybuchały częste powstania bo wcześniej istniało tam wiele 
księstw. Nie dziwić się więc należy łatwości z jaką Aleksander utrzymywał tak wielkie państwo 
azjatycki, bowiem ta łatwość nie należy od siły lecz od ustroju podbitego państwa.
V W jaki sposób należy rządzić miastami i księstwami, które przed podbojem miały własne 

prawa
Jeżeli podbite państwa rządzą się swoimi prawami to istnieją trzy sposoby aby je utrzymać:
1. Zniszczyć je
2. Założyć tam własną siedzibę
3. Zostawić im ich prawa, czerpać z niego dochody i stworzyć tam oligarchiczny rząd, który by dla 
księcia był przyjazny. 
Łatwo trzyma się miasto przyzwyczajone do wolności, za pośrednictwem jego obywateli niż miało 
by to być w jakikolwiek inny sposób. Przykładem są Spartanie i Rzymianie. Spartanie posiadając w 
Atenach i Tebach rządy oligarchiczne stracili je. Rzymianie chcąc utrzymać Kapui, Kartaginę i 
Numancję zniszczyli je , a w ten sposób zatrzymali je pod własnymi rządami. Nie ma pewnego 
sposobu utrzymania zdobytych miast, jak tylko zburzenie ich. A kto opanuje miasto 
przyzwyczajone do wolności, a nie zburzy go, niech oczekuje że je straci. Lecz miasta, które 
przyzwyczajone były do władzy księcia, poddane zostaną nowemu władcy. Aby utrzymać republiki 
trzeba je zniszczyć lub też w nich zamieszkać.
VI O nowych księstwach zyskanych orężem własnym i męstwem
Utrzymanie się nowego księcia przy księstwach zależy od jego dzielności, mniej od szczęścia. 
Łatwiej utrzyma się ten kto mniej liczy na szczęście. Ułatwienie wynika z tego, że nowy książę 
musi tam zamieszkać nie mając innego państwa. Dzielność i mądrość pozwala dostrzec sposobność 
dzięki której ludzie tacy jak Mojżesz, Lyrus, Romulus, Tezeusz i im podobni mogą „podnieść” i 
uszczęśliwić swą ojczyznę. Ci którzy dzielnością dochodzą do władzy książęcej z trudem ją 
uzyskują, ale z łatwością utrzymują. Natura ludów jest zmienna, łatwo ich o czymś przekonać, lecz 
trudno umocnić w przekonaniu. Trzeba więc gdy ludzie wierzyć księciu przestaną, nie po dobroci, 
lecz siłą ich do siebie nawrócić. Tak jak Hieronim Syrakuzański należy pozbyć się dawnych 
przyjaźni i paktów, a trzymać powinno się armię, ażeby lud gdyby chciał się buntować, żeby można 
było go z powrotem do swoich racji nawrócić.
VII O nowych księstwach obcymi siłami i przez szczęście zyskanych
Ci, którzy dzięki szczęściu stają się ze zwykłych ludzi książętami, zostają nimi z małym trudem, 
lecz z ogromnym utrzymują się. Takimi książętami są ci, którzy dostali państwo za pieniądze, albo 
z czyjejś łaski. Tak właśnie książętami zostało wielu ludzi z Grecji, w miastach jońskich i na 
Wielkim Helespońcie, gdzie Dariusz wynosił ludzi do rangi książąt dla swojego bezpieczeństwa i 
chwały. Podobnie było z imperatorami, którzy zostawali nimi ze zwykłych ludzi dzięki 
zdemoralizowanym żołnierzom. Ludzie tacy jednak długo się nie utrzymują, bo rzeczą logiczną 
jest, że rozkazywać nie umie, kto całe życie tego nie robił.
„ Kto nie zakłada podstaw zanim zostanie księciem, może je przy męstwie założyć później, chociaż 
dzieje się to z mitręgą dla budowniczego i niebezpieczeństwem dla budowli”.
Machiavelli jako przykład dobrego i roztropnego księcia, który wszelkie podstępy przeciw sobie 
odkryć i zaprzestać nim potrafi podaje księcia Valentino, który aby przypodobać sobie ludzi i 
zdobyć władzę używa podstępów, ale jeżeli zauważa, że ktoś mu zagraża pozbywa się go, jak to 
miało miejsce z namiestnikiem Romanii messerem Remirem de Orco. Rzeczą niezbędną dla księcia 
jest zabezpieczyć się w nowym księstwie przed wrogami, zyskiwać sobie przyjaciół, zwyciężać siłą 
lub zdradą, wzbudzać zarówno miłość jak strach u ludzi, mieć posłuch i poszanowanie u żołnierzy, 
gubić tych, którzy mogą lub muszą szkodzić, być surowym, a lubianym, wielkodusznym i 
szczodrobliwym, pozbywać się niewiernych wojsk, a tworzyć nowe, utrzymywać w przyjaźni 
królów i książąt, tak aby świadczyli usługi ze skwapliwością, a szkodzili ze strachem, takim 
właśnie księciem był Valentino i naśladować go powinien każdy władca nowego księstwa.

VIII O takich którzy przez swoje zbrodnie doszli do władzy książęcej
Do władzy książęcej dojść można jeszcze na dwa sposoby, albo drogą zbrodniczą i niecną, albo tak, 
że człowiek prywatny dzięki poparciu innych obywateli stanie się władcą swojej ojczyzny. 
Agatokles Sycylijski dzięki podstępom i zbrodniom stał się władcą Syrakuz. Wymordował on 
wszystkich najzamożniejszych i sam sprawował pełnię władzy w Syrakuzach. Pozostał on sławny, 
ale sława ta dobra nie była, bo przez swoje mordy złą sławą wśród ludzi się cieszył. Podobnie 

postąpił Olivierotto da Fermo, który po szkoleniu w wojsku wrócił do Fermo, tam, wymordował 
zamożnych i przejął pełnię władzy. Jeżeli ktoś popełnia zbrodnie powinien popełnić ją raz, aby nie 
trzeba byłoby popełniać ją więcej i ludzie się go nie bali, ale jeżeli ktoś ze strachu cały czas 
popełnia zbrodnie, ludzie mogą przeciw niemu wystąpić i szanować go nie będą. 

IX O księstwie ustanowionym przez obywateli
Drugim sposobem dojścia do władzy jest wybranie na księcia przez obywateli lub tez przez 
możnych. Książę przez możnych wybierany jest wtedy kiedy lud nie chce aby uciskający go możni 
nimi rządzili. Możni wtedy spośród swoich wybierają jednego, za plecami którego nadal wyzyskują 
lud. Ale książę może być wybrany i wypromowany przez lud. Kiedy obywatele wyzyskiwani są 
przez możnych , wybierają spośród swoich jednego, aby on stał na czele ich interesów i nimi 
rządził. Kto dochodzi do władzy książęcej z pomocą możnych, utrzymuje się przy niej z większą 
trudnością niż ten, który zostaje księciem z pomocą ludu. Nowy książę czy to wybrany przez lud, 
czy wytypowany przez możnych, aby zyskać sobie przychylność ludu musi przestrzegać tylko 
jednej ważnej zasady, mianowicie aby nie uciskać ludu. Przezorny książę powinien mieć sposób 
aby jego obywatele zawsze i w każdej okoliczności odczuwali potrzebę jego rządu, wtedy stale 
będą mu wierni.

X W jaki sposób należy oceniać siły każdego księstwa
Określając jakość i siłę księstwa należy mieć na uwadze jedną rzecz: czy książę jest panem tego 
państwa, że w razie konieczności może działać samodzielnie, czy też musi opierać się na obcej 
pomocy. Najlepszymi książętami są tacy, którzy mają dobre wojsko i mogą z każdym otwartą walkę 
prowadzić, lecz słabi i nie nadający się do rządzenia są ci, którzy walki w otwartym polu toczyć nie 
mogą, a chowają się za murami. Ale ci, którzy chowają się w miastach umacniają je jak tylko mogą, 
a zdobyć je jest bardzo trudno, takie są miasta niemieckie, które mają zgromadzone w swoich 
murach zapasów na rok, zdobyć je jest bardzo trudno. Jeżeli nieprzyjaciel pali domy obywateli 
znajdujące się poza murami, ludzie wtedy gniewają się i pałają zemstą, lecz roztropny książę 
upewnia swoich ludzi, że odbuduje im domy kiedy wróg odejdzie i pomoże, a ludzie za to kochają 
go jeszcze bardziej.
XI O księstwach kościelnych
W zdobyciu państwa kościelnego trudności występują jedynie zanim się je posiądzie, ale 
utrzymanie go jest bardzo łatwe, bo oparte one są na zasadach religijnych i utrzymują one swego 
księcia bez względu na to jak postępuje. Księstwa kościelne tworzy i utrzymuje Bóg. Są to jedyne 
księstwa, które są bezpieczne i szczęśliwe. Papieże poprzedzający Leona księstwo kościelne 
wzmacniali siłą i orężem i umocnili je do tego stopnia, że sam papież Leon nie musi już tego czynić 
poprzez siłę lecz przez dobroć, a przez to jeszcze bardziej podnosi potęgę i cześć księstwa 
kościelnego.
XII O różnych rodzajach milicji i o wojsku najemnym
Najważniejszą rzeczą wszystkich państw jest dobre prawo i wojsko. Wojsko służące do obrony 
kraju może być najemne lub tez własne, posiłkowe albo mieszane. Najemne i posiłkowe jest 
niebezpieczne i bezużyteczne, bo jest ono niezgodne, ambitne, niekarne, niewierne, odważne wobec 
przyjaciół, tchórzliwe wobec nieprzyjaciół, nie boi się Boga ani dotrzymuje wiary ludziom. Wojsko 
najemne jest złe, bo w czasie walki nawet żołd nie jest mobilizujący i wojsko takie nie czując 
przywiązania do księcia może uciec z pola walki. Wodzowie najemni albo są znakomitymi ludźmi 
albo nie, jeżeli są nie można im ufać, gdy zaś wódz nie jest taki dzielny, przez to księcia zrujnuje. 

XIII O wojsku posiłkowym, mieszanym i własnym
Innym rodzajem wojsk jest wojsko posiłkowe, to wojsko jest dla księcia niebezpieczne, bowiem 
jeżeli książę przyzwie je do walki i ono odniesie klęskę-książę przegra, lecz jeżeli ono zwycięży to 
książę stanie się jego niewolnikiem. Juliusz II, który chcąc zagarnąć Ferrarę oddał się w ręce 
cudzoziemca, lecz nie pociągnęło to za nim żadnych skutków, albowiem gdy posiłkujące go wojska 
poniosły klęskę pod Rawenną, powstali Szwajcarzy i wypędzili zwycięzców, zyskał więc Juliusz 

tyle, że nie stał się jeńcem ani nieprzyjaciół ani wojsk posiłkowych. Kto chce nigdy nie zwyciężać 
niech posługuje się tym wojskiem, które jest o wiele bardziej niebezpieczne niż najemne. Wojska 
francuskie posiadały wojska mieszane, częściowo najemne, a częściowo rodzime, tak złożone 
wojsko jest znacznie lepsze od wyłącznie najemnego lub wyłącznie posiłkowego, lecz znacznie 
gorsze od własnego. Żadne księstwo nie jest natomiast bezpieczne bez żadnego wojska, jest ono 
wtedy zupełnie zdane na łaskę losu, nie mając tej mocy, która by w czasie wojny była dla niego 
obroną. A więc wojsko własne to takie, które składa się z poddanych, z obywateli lub z ludzi przez 
księcia dobranych. Każdy mądry i roztropny książę znajdzie zawsze dobry sposób aby się dobrze 
uzbroić i wojsko powołać. Przykładem dobrej organizacji niech będzie Filip, ojciec Aleksandra 
Wielkiego, który armię dobrą bez kłopotu znalazł. 

XIV O tym, co w zakresie spraw wojskowych należy księciu czynić
Głównym zadaniem księcia powinna być sztuka wojenna, aby utrzymał on swoje państwo musi 
dokładnie posługiwać się swoim wojskiem. Wielokrotnie było tak, że delikatniejsi książęta, którzy 
nie chcieli walczyć tracili swoje księstwa. Lekceważenie tego rzemiosła jest dla księcia stratą, ale 
biegłość w nim jest ogromnym zyskiem. Francesco Sforza stał się z prywatnego człowieka księciem 
Mediolanu, bo doskonale władał mieczem i kunszt wojenny znał wybornie, a jego synowie przez 
nieznajomość sztuki wojennej z książąt zeszli na ludzi prywatnych. Książę, który nie zna się na 
orężu nie budzi szacunku wśród swoich żołnierzy i ufać im nie może, powinien książę zawsze 
doskonalić się w sztuce wojennej, nawet jeszcze więcej podczas pokoju, niż podczas wojny, a 
czynić to może na dwa sposoby: czynem i myślą. Co do pierwszego- czynu powinien dbać o dobrą 
kondycję żołnierzy, a sam ciągle udawać się na polowania, aby przyzwyczajać swoje ciało do 
niewygód oraz zapoznawać się z topografią terenu, aby gdy przyjdzie mu walczyć w podobnym 
terenie, aby sobie poradził. Jeżeli zaś chodzi o ćwiczenie przez rozmyślanie to książę powinien 
czytać książki wojenne i rozmyślać o bitwach w dziejach starożytnych, aby nie popełnić takich 
błędów jakie kiedyś już popełnił inny wódz. Takich właśnie sposobów powinien używać książę aby 
gromadzić wiedzę, aby w czasie wojny był przygotowany do odparcia ciosów. 

XV Za co chwali się lub gani ludzi, a szczególnie książąt 
Niezbędnym jest dla księcia, który pragnie się utrzymać, aby potrafił nie być dobrym i zależnie od 
potrzeby posługiwał się lub też nie-dobrocią. Ludzi określa się różnymi właściwościami, które 
przysparzają im albo nagany albo pochwały, to znaczy jednego uważa się za hojnego drugiego za 
skąpca, jednego uważa się za lubiącego dawać, drugiego za drapieżnego, jednego za okrutnego, 
drugiego za litościwego, jednego za wiarołomnego, drugiego za dotrzymującego wiary i tym 
podobne. Najchwalebniejszą rzeczą jest aby książę posiadał te z wymienionych cech, które uważa 
za dobre. Gdy jednak ani ich mieć, ani w pełni posługiwać się nimi posługiwać nie można, 
ponieważ nie pozwalają na to stosunki ludzkie, wtedy książę musi być na tyle rozumny, aby umiał 
uniknąć hańby takich tylko wad, które by go pozbawić mogły panowania, a innych, które mu tym 
nie grożą wystrzegać się o tyle, o ile jest to możliwe. 

XVI O hojności i skąpstwie
Dla księcia dobrze byłoby uchodzić za hojnego, ale zbytnia hojność spowoduje, że książę nie 
będzie budził postrachu, bowiem jeżeli używa się jej tak jak się to powinno robić , nie zyska ona 
uznania, a wręcz przeciwnie, ściągnie na księcia hańbę skąpstwa. Jeżeli książę będzie zbyt hojny i 
wystawny w końcu straci fundusze, a żeby utrzymać opinię hojnego zmuszony będzie obciążyć 
podatkami lud. A wtedy zacznie budzić u poddanych nienawiść i gdy zacznie oszczędzać przez 
ludzi zostanie uznany za skąpego. W historii widzieliśmy jak tylko ludzie uważani za skąpych 
dokonywali wielkich rzeczy, wszyscy inni przegrywali. Papież Juliusz II jak posługiwał się opinią 
hojnego aby dojść do papiestwa, tak później nie troszczył się o to by ja utrzymać, bo chciał zyskać 
środki na wojnę z Francuzami, a tyle prowadził wojen bez nakładania nadzwyczajnych podatków 
na swoich poddanych, gdyż dzięki długiej oszczędności miał zapasy na pokrycie szczególnych 
wydatków w czasie wojny. Pogarda i nienawiść należą do tych rzeczy, których książę powinien się 

wystrzegać , lepiej więc jest zasłużyć na opinię skąpca, która rodzi niesławę bez nienawiści, niż 
chcąc uchodzić za hojnego narazić się z konieczności na przydomek łupieżcy, które rodzi niesławę 
połączoną z nienawiścią.

XVII O Srogości i łaskawości, i co lepiej: miłość czy strach budzić
Każdy książę pragnie czy też pragnąć powinien by go uważano za litościwego, a nie za okrutnego. 
Okrucieństwo tez czasami bywa przydatne, niech przykładem będzie Cezar Borgia, który dzięki 
swej okrutności uporządkował, zjednoczył i powiódł do pokoju Romanię. Gdyby dobrze się 
zastanowić zauważyć można, że był on o wiele litościwszy niż np. lud florencki, który by uniknąć 
opinii okrutnego doprowadził do zburzenia Pistoi. Książę który szanuje swoich poddanych nie 
powinien dbać o zarzut srogości, gdyż będzie bardziej ludzki ukarawszy kilku dla przykładu, niż 
robiąc jak ci, którzy przez zbytnią litościwość dopuszczą do nieładu, skąd początkują się zabójstwa, 
które krzywdzą całą społeczność, a tamte egzekucje, nakazane przez księcia, prześladują tylko 
jednego człowieka. Dla księcia o wiele bezpieczniej jest budzić strach niż miłość. Władcy bardziej 
opłaca się ludzi trzymać krótko, bo gdy się ich obdarza zbytnią troską to są oni zadowoleni, lecz 
gdy książę jest w potrzebie odwracają się od niego. Książę powinien budzić strach w taki sposób, 
by jeżeli już nie może pozyskać miłości, uniknął przynajmniej nienawiści. Gdy zaś książę 
zmuszony jest przelewać czyjąś krew, niech to robi tam, gdzie jest przynajmniej usprawiedliwienie 
i przyczyna, ale niech trzyma się z dala od majątku ludzi których krzywdzi. Mądry książę powinien 
oprzeć się na tym, co od niego zależy, a nie na tym, co zależy od drugich.

XVIII W jaki sposób powinni książęta dotrzymywać wiary
Rzeczą chwalebną dla księcia jest dotrzymywać słowa i postępować w życiu szczerze, a nie 
podstępnie. Lecz różne przykłady mówią, że wielkich rzeczy dokonywali tacy książęta, którzy nie 
przejmowali się dotrzymywaniem słowa i potrafili przechytrzyć swoich przeciwników. Są dwa 
sposoby prowadzenia walki, jeden-prawem, drugi-siłą, pierwszy sposób jest ludzki, drugi 
zwierzęcy. Dobry książę powinien umiejętnie posługiwać się zarówno naturą ludzką, jak i 
zwierzęcą. Książe musi dobrze posługiwać się naturą zwierzęcą, aby być na wzór lisa i lwa. Trzeba 
być lisem, aby wiedzieć co to sidła i zasadzki, a lwem aby postrach u wilków budzić. Źle robią ci, 
co tylko lwami chcą być. Mądry pan nie może dotrzymywać słowa gdy działa ono mu na szkodę. 
Książę jednak nie musi posiadać tych cech, ważne jest tylko aby inni myśleli, że on je posiada, 
czasem jest tak, że gdy się je ma i stale zachowuje przynoszą szkodę, gdy zaś wydaję się tylko że je 
się posiada przynoszą pożytek, powinien więc książę uchodzić za litościwego, dotrzymującego 
słowa, ludzkiego, religijnego, prawnego i ma nim być w rzeczywistości, lecz musi być skłonny do 
tego, by mógł i umiał działać wręcz odwrotnie gdy tylko zajdzie taka potrzeba. Książe powinien 
dbać o swój wizerunek, aby ludzie nie wiedzieli o nim wszystkiego, że np. jest bardzo miłosierny i 
żeby zawsze miał z zanadrzu jakiegoś asa, którego wyciągnie gdy tylko zajdzie taka potrzeba. 
Niech książę nastawia się tak, aby zwyciężać i utrzymać państwo, wtedy środki będą zawsze 
uważane za godziwe i przez każdego chwalone, gdyż tłum zawsze pójdzie za pozorami i sądzi 
według wyniku, a na całym świecie liczy się tylko większość, mniejszość bowiem nie liczy się, 
kiedy opinia większości wspiera się na autorytecie państwa.

XIX Jak należy unikać ściągania na siebie pogardy i nienawiści
Książe powinien unikać rzeczy, które by go uczyniły nienawistnym i pogardzanym. Nienawistnym 
czyni księcia chciwość, porywanie się na mienie i niewiasty poddanych, ludzie żyją zadowoleni, 
aby tylko nie nastawać na ich mienie i cześć. Książe jest pogardzany, gdy uważa się go za 
zmiennego, lekkiego, zniewieściałego, tchórzliwego i wahającego się, powinien tego wystrzegać się 
i dbać o to aby uważano go za dzielnego i poważnego. Aby ludzie byli zadowoleni, książę nie może 
oszukiwać ich i swoje wyroki musi traktować jako nieodwołalne. Książe cieszący się taką opinią 
jest bardzo szanowany, musi on mieć dwie troski, jedną wewnętrzną co do swoich poddanych oraz 
drugą zewnętrzną, co do swoich sąsiadów, przed tymi drugimi obroni się dobrym wojskiem, a 
zawsze zaś gdy stoją pewne sprawy zewnętrzne stać będą również pewne sprawy wewnętrzne o ile 

nie zakłuci ich jakiś spisek, ale mimo tego książę wytrzyma każde natarcie, jeżeli żyć będzie 
według zasad przedstawionych przez autora i nigdy nie straci ducha. Co do poddanych to książę 
musi się zawsze ich obawiać, aby nie spiskowali przeciw niemu, ale przed tym zabezpieczy się 
unikając nienawiści i lekceważenia. Książe nie powinien dbać o spiski jeżeli lud jest mu 
przychylny, lecz gdy jest mu wrogi, musi się go obawiać. Jednym z najważniejszych zadań księcia 
jest to, aby książę zawsze starał się możnych nie doprowadzać rozpaczy, a ludowi dogadzać i 
zadowalać go. Do takich uporządkowanych i dobrze rządzonych państw należy Francja. 
Najważniejszą radą dla książąt jest to, że powinni oni dla innych powierzać rozdzielanie ciężarów, a 
dla siebie zostawić rozdzielanie łask. Nowi książęta, musieli umieć sobie z wielką trudnością , 
trudnością tą były naciski ze strony żołnierzy, którzy chcieli ciągle walczyć i pobierać większy żołd. 
Aby być przychylnym żołnierzom książę musiał uciskać lud, a przez nieprzychylność mógł upaść. 
Książe musi więc być przychylny zarówno żołnierzom jak i ludziom, ale przychylny może być też 
tylko jednej grupie, co wyjdzie na dobre tej grupie, która posiada większe wpływy. Żołnierze w 
złości za to, że ich przywódca nie prowadził wojen, a do tego był zniewieściały zamordowali go, 
mimo iż był on uwielbiany przez lud i właśnie do tego może prowadzić nieprzychylność jednej ze 
stron, właśnie w ten sposób zginął Aleksander. I to właśnie nienawiść lub tez lekceważenie są 
przyczynami śmierci i upadku wielu monarchów.

XX Czy twierdze tudzież wiele innych poczynań które książęta częstokroć przedsiębiorą, 
przynoszą pożytek czy szkodę
Niektórzy książęta aby utrzymać swoją władzę w państwie rozbrajali swych żołnierzy, niektórzy 
podtrzymywali w podległych sobie ziemiach rozłam na stronnictwa, niektórzy umyślnie podsycali 
nieprzyjaźnie przeciw sobie samym, a niektórzy starali się zjednać sobie tych, którzy w początkach 
rządów byli im podejrzani, niektórzy natomiast twierdze budowali, podczas gdy drudzy palili je i 
niszczyli. Nigdy się jeszcze nie zdarzyło aby książę zastając wojsko nieuzbrojonym, nie dozbroił 
go, a w ten sposób wątpliwi staną się wiernymi, wiernymi takimi pozostaną i z poddanych twoich 
zrobią się stronnikami. Natomiast gdy książę broń im odbierze zacznie w ten sposób ich obrażać, bo 
pokaże, że nie ma do nich zaufania, uważając ich za tchórzów, albo za mało wiernych, a w ten 
sposób ściągnie na siebie nienawiść. Natomiast gdy książę przyłącza nowe państwo do starego, 
wtedy musi rozbroić nowych poddanych. Wielu jest zdania, że rozumny książę powinien jeżeli 
tylko ma taką sposobność, podsycać zręcznie jakąś nieprzyjaźń przeciwko sobie, aby stać się 
jeszcze większym przez jej zgniecenie. Książe więcej pożytku będzie miał z ludzi, których na 
początku podejrzewał, niż tym co na początku ufał, bo oni chcą swoimi czynami poprawić swoją 
reputację w oczach księcia. Książe który bardziej boi się swego ludu niż obcych, powinien budować 
twierdze, natomiast powinien zaniechać ich ten, który bardziej obawia się obcych niż ludu

XXI Jak powinien postępować książę, aby zyskać poważanie 
Największą rzeczą przysparzającą księciu szacunek są wielkie przedsięwzięcia i dawanie dobrego 
przykładu. Przykładem takiego księcia jest król hiszpański Ferdynand Aragoński. Ferdynand w 
początkach swojego panowania uderzył na Grenadę, aby czynić wielkie rzeczy dopuszczał się 
wielkiego okrucieństwa i używał zawsze religii jako pozoru, ograbił on i wypędził Maurów z 
Hiszpanii. Książe powinien starać się o to, aby w każdej swojej czynności okazywać się mężem 
wielkim i znakomitym. Szanuje się również takiego księcia, który jest prawdziwym przyjacielem 
lub jawnym przeciwnikiem, to znaczy, kiedy bezwzględnie i otwarcie staje po stronie jednego 
przeciw drugiemu. Gdy dwóch książąt walczy ze sobą powinien mądry władca stanąć po stronie 
jednego z nich, bo opłacać mu się to będzie niż nie opowiedział by się po żadnej ze stron. Książe 
powinien okazywać się również opiekunem talentów i wyróżniać ludzi wybijających się we 
wszelkiego rodzaju sztukach, więc powinien zachęcać swoich poddanych do wykonywania 
spokojnego zawodu, aby jeden nie powstrzymywał się od ozdabiania swojej własności z obawy, że 
zostanie mu odebrana, a drugi od otwarcia handlu, ze strachu przed opłatami, książę powinien 
przygotowywać nagrody dla takiego, który pragnie oddawać się owym zajęciom i w ogóle dla 
każdego, kto myśli o podniesieniu w jakikolwiek sposób swojego miasta lub państwa. 

XXII O doradcach księcia 
Rzeczą ważną dla księcia jest wybór ministra, bo zależnie od rozumu może wybrać dobrego lub 
złego. Mądrego można poznać po tym, jacy przebywają przy nim ludzie i czy są wierni, jeżeli ci 
ludzie są mądrzy to i on jest mądry. Są bowiem trzy rodzaje umysłów: jeden rozum sam przez się, 
drugi rozumie co mu inni pokazują, a trzeci nie rozumie sam przez się, ani gdy mu inni pokazują, 
pierwszy jest najwyborniejszy, drugi wyborny, a trzeci do niczego. Jeżeli minister myśli więcej o 
sobie niż o swoim księciu i stara się sam jak najwięcej zarobić, taki człowiek nie jest dobrym 
ministrem i nigdy nie można mu zaufać. Aby minister pozostał dobrym ministrem, powinien książę 
myśleć też o nim, przyznając mu zaszczyty i dając trochę pieniędzy, wtedy pozna on, że nie może 
obejść się bez księcia i będzie mu wiernie służył. Tacy książęta i tacy ministrowie mogą sobie 
wzajemnie ufać, gdy zaś jest inaczej, to zawsze w końcu jeden i drugi źle na tym wyjdzie.
XXIII Jak należy wystrzegać się pochlebców 

Nie ma innego sposobu aby wystrzec się pochlebstwa, jak tylko ten, aby ludzie zrozumieli, że 
mówiąc prawdę nie obrażają księcia, lecz jeżeli każdy będzie mówił prawdę, to książę straci 
szacunek. Lecz jest na to metoda: książę powinien w państwie wybrać sobie kilku ludzi, którzy 
będą mogli mówić mu prawdę i to tylko w tych rzeczach, w których książę ich zapyta, a książę 
powinien zasięgać ich rady w każdej sprawie, wysłuchać ich opinii, przemyśleć to co oni mówili, 
ale odnosząc się jednak do ich rad i do każdego z doradców w taki sposób, aby każdy poznał, że im 
otwarciej będzie mówić, tym większe uznanie w oczach księcia będzie posiadał. Książe nie może 
słuchać ludzi, którzy ciągle mówią o już załatwionej sprawie, a w swoich decyzjach są stanowczy, 
bo w ten sposób książę zgubi się przez pochlebców. Książe powinien radzić się zawsze, lecz tylko 
wtedy gdy sam chce, a nie wtedy gdy chce ktoś inny. Dobre rady, pochodzące od kogokolwiek, 
powinny wynikać z mądrości księcia, a nie mądrość księcia z dobrych rad.

XXIV Dlaczego książęta włoscy potracili swe państwa
Jeżeli książę przestrzega zasad wymienionych w tej książce nawet jeśli byłby księciem nowym, 
będzie miał tyle pewności i siły, że wydawać by się mogło, że już od dawna tymże krajem rządzi. 
Książęta włoscy potracili swe państwa z kilku ważnych powodów, po pierwsze przez wojsko, po 
drugie że książę miał ku sobie wrogo nastawiony lud, po trzecie nie umiał zabezpieczyć się przed 
możnowładztwem. Filip Macedoński posiadał bardzo niewielkie państwo, ale mimo tego, iż 
najechali na niego Rzymianie okazał się tak wojowniczym władcą, że przez wiele lat bronił się 
przed najeźdźcami. 

XXV Ile w sprawach ludzkich zależy od losu i w jaki sposób można mu się oprzeć
Niektórzy twierdzą, że całe nasze życie i wszystko co robimy zależy od losu i Boga, i że nie warto 
się trudzić aby to zmienić, lecz Machiavelli twierdzi, że nasze życie w połowie zależy od losu, w 
drugiej połowie od nas samych. Książe, który wyłącznie polega na losie upada. Tym książętom 
wiedzie się dobrze, których sposób postępowania zgodny jest z duchem czasów, natomiast nie 
wiedzie się temu, którego postępowanie nie jest zgodne z czasami. Dwu ludzi różnie postępując 
osiąga ten sam wynik, a z dwóch postępujących jednakowo , jeden osiąga a drugi nie osiąga celu, 
każdy bowiem człowiek dąży do dwu celów, mianowicie do sławy i do bogactwa. Papież Juliusz II 
postępował we wszystkich swych czynnościach bezwzględnie i znajdował zawsze ludzi tak 
dostosowanych do swego sposobu postępowania, że wynik był zawsze szczęśliwy. Gdy odmienia 
się los, a ludzie z uporem trzymają się swoich sposobów szczęści się im, gdy jedno drugiemu 
odpowiada, nie szczęści się gdy nie ma tej zgodności. 

XXVI Wezwanie do objęcia przewodnictwa w Italii i uwolnienia jej z rąk barbarzyńców

Autor zastanawiając się nad możliwością zmiany władzy i zamieszania w Italii, dochodzi do wniosku, że nie ma 

lepszego czasu niż właśnie teraz. Italia przez wiele wieków była uciskana, cierpiała i nie miała władcy, który by ją 

złączył i właśnie teraz widać jak prosi ona Boga o zesłanie kogoś, kto by ją wybawił od tych okrucieństw i zuchwalstwa 

barbarzyńców. Italia jest też zupełnie gotowa i skłonna do pójścia za jednym władcą. Machiavelli jako tego jedynego, 

który ma podnieść Italię przedstawia Wawrzyńca Wspaniałego, ponadto opisuje jego wszystkie cechy, które 

przemawiają za tym, że to on ma dźwignąć i podnieść Italię. Kiedy książę zechce iść śladem znakomitych mężów musi 

najpierw zaopatrzyć się w wojsko. Konieczna rzeczą jest zaopatrzyć się w takie wojsko, aby dzielnością mogło obronić 

się przed obcymi. Te właśnie rzeczy na nowo urządzone, przyniosą wielkość i poważanie nowemu księciu. Italia 

oczekuje przyjścia nowego władcy i witać będzie go serdecznie i ze łzami, a nikt, żaden włoch nie śmie sprzeciwić się 

woli nowego wybawiciela, wolą autora jest, aby to właśnie Wawrzyniec Wspaniały podjął się tego zadania.

HOBBES

„Lewiatan” Thomas Hobbes:

Thomas Hobbes (1588 – 1679),  angielski filozof polityczny, istotnym doświadczeniem, jakie wpłynęło na jego 
filozofię była rewolucja angielska (1642 – 1651). 

Rozdział XIII: Równość między ludźmi i jej konsekwencje; Jak wygląda „życie gromadne”? ( przyczyny 
waśni)Na czym polega stan wojny? Dlaczego ludzie pragną pokoju?

•

Ludzie są równi z natury

•

natura człowieka jest antyspołeczna, ponieważ nie chce się on pogodzić z równością, dążąc do coraz większej 
ilości dóbr, większej władzy, większego szacunku od innych. W rezultacie prowadziło to do konfliktów i 
przemocy. W związku z tym stanem naturalnym życia człowieka była wojna wszystkich ze wszystkimi. Nie 
musiały być to realne walki, ale nieustanna groźba konfliktu, czyli stan ciągłego napięcia

. 

•

Równość może prowadzić do wojny, w przypadku, gdy jeden i drugi zapragną osiągnąć dany cel, stają się przy 
tym nieprzyjaciółmi

•

Siłą i podstępem opanowuje ludzi

•

Ludzie nie znajdują przyjemności w życiu gromadnym

•

Przyczyny waśni: (1) rywalizacja – ludzie dokonują napaści dla zysku, posługuje się gwałtem,  aby uczynić się 
panem dzieci, kobiet, mężczyzn i trzody, (2) nieufność – czynią to dla swojego bezpieczeństwa, by te rzeczy 
bronić, (3) żądza sławy – czynią to dla swojej sławy, czyni użytek z gwałtu dla słowa, uśmiechu, odmiennej 
opinii

•

Stan wojny – każdy jest wrogiem innego, ludzie nie mając nad sobą mocy, która by ich wszystkich trzymała w 
strachu znajdują się w stanie wojny

•

Ludzie pragną pokoju ze względu na : strach przed śmiercią, pragnienie rzeczy, które zapewnią im wygodne 
życie, nadzieja, że swą pilnością i pracą człowiek będzie mógł je zdobyć

Rozdział XIV: Uprawnienie przyrodzone / Prawo natury, W jaki sposób możemy zrzec się z uprawnienia? Jakich 
uprawnień nie możemy się zrzec? Definicja umowy oraz jej rodzaje, znaki umowy Kiedy umowa jest nieważna?
Cel przysięgi 

•

Uprawnienia przyrodzone – wolność, jaką ma każdy człowiek, wolność używania swej własnej mocy wedle 
swojej własnej woli dla zachowania własnej istoty, czyli życia, a więc czynienia, tego co uważamy za dobre

•

Prawo natury – przepis/reguła, którą znajduje rozum i która człowiekowi zabrania czynić to, co jest niszczące 
dla jego życia lub co odbiera mu środki zachowania życia i która nakazuje mu dbać o to, co w jego rozumieniu 
najlepiej może jego życie zachować

•

Podstawowe prawo natury każe wszystkim ludziom szukać pokoju

•

Człowiek powinien być gotowy zrezygnować z tego uprawnienia dla obrony własnej i pokoju, tak długo jak je 
zachowa ludzie będą znajdowali się w stanie wojny

•

Człowiek zrzeka się swego uprawnienia bądź po prostu rezygnuje z tego lub przekazuje je komuś innemu. 
Rezygnuje tzn. po prostu nie troszczy się o to, komu wyjdzie to na korzyść. Przekazuje, czyli korzyść z tego 
oddaje komuś innemu. Jest to akt woli

•

Człowiek nie może zrzec się uprawnienia do stawiania oporu tym, którzy nastają na niego siłą, by odebrać mu 
życie, nie może zrzec się ran, łańcuchów i więzienia

•

Umowa – wzajemne przenoszenie uprawnień

•

Rodzaje umowy: pakt, ugoda, wiara, łaska/dar nieodpłatny (nie oczekuje nic w zamian)

•

Znaki umowy: są wyraźne, czyli wypowiedziane zrozumiale, bądź takie, które da się wywnioskować, czyli 
wnioski ze słów

•

Umowa jest nieważna, gdy: jest zawierana z dzikimi zwierzętami, bo nie rozumieją naszej mowy, ugoda z 
Bogiem, ugoda zawarta pod strachem jest wiążąca pod pierwotnym stanem natury, ugoda jest nieważna, gdy 
przyczyną jest nowy fakt lub inny znak, ugoda, bym się nie bronił siłą, tylko przed siłą jest próżna, ugoda, 

która zobowiązuje człowieka, by się sam oskarżał nie mając pewności, że zdobędzie przebaczenie jest 
nieważna

•

Najczęściej ludzie przysięgają na Boga, profanując przy tym Jego imię

Rozdział XV: Wymień i opisz pozostałe prawa natury; Filozofia moralna, cnoty

Prawa natury zobowiązują do pragnienia, by tak było, jak one mówią, nie zawsze zobowiązują 

do tego, by je wprowadzać w czyn. Prawa natury są wieczne, a ich znajomość jest prawdziwą i 
jedyną filozofią moralną. Prawa natury są przeciwne naszym przyrodzonym uczuciom. Same nie 
dają bezpieczeństwa.

Prawa natury:
1. Każdy człowiek winien dążyć do pokoju i podtrzymywać go. Bronić go i siebie samego 

wszystkimi środkami, jakie są możliwe.

2. Człowiek winien być gotów, jeśli inni również są gotowi, zrezygnować z tego uprawnienia do 

wszelkich rzeczy, jak dalece będzie to uważać za konieczne dla pokoju i obrony własnej. I winien 
zadowolić się taką miarą wolności w stosunku do innych ludzi, jaką gotów jest przyznać innym 
ludziom w stosunku do siebie.

3. Ludzie winni dopełniać zawartych umów.
4. Należy działać tak, żeby ten, który nas obdarował, nie miał żadnego powodu, żeby żałować 

swej dobroci (bo każdy człowiek daje z intencją, żeby mu to wyszło na dobre).

5. Każdy człowiek musi się starać dostosować do reszty.
6. Człowiek powinien przebaczać tym,  którzy czują skruchę jeśli istnieje zabezpieczenie na 

przyszłość.

7. W zemście nie można patrzeć na dawno zło, ale na przyszłe dobro, które ta zemsta ma 

spowodować.

8. Nie można znieważać innego człowieka.
9. Każdy człowiek winien uznawać innych za sobie równych.
10. Wchodząc w stan pokoju żaden człowiek nie powinien zachowywać dla siebie żadnego 

uprawnienia, którego nie chciałby zachować dla każdego innego człowieka.

11. Rozjemca powinien być bezstronny.
12. Z rzeczy, które nie mogą być podzielone należy korzystać wspólnie.
13. Jeśli nie można się czymś podzielić o posiadaniu danej rzeczy powinien decydować los.
14. Los może przydzielić rzecz pierwszemu posiadaczowi, czy też pierworodnemu.
15. Pośrednik posiada glejt bezpieczeństwa.
16. Ludzie którzy są w sporze poddają swoje uprawnienia orzeczeniu rozjemcy.
17. Nie można być własnym sędzią.
18. Nie powinien być sędzią kto jest stronniczy.
19. Sędzia nie możne być stronniczy

Rozdział XVI: Definicja osoby, Przedstawiciel / mocodawca

Osoba to ktoś lub jego reprezentant. Reprezentant działa w imieniu kogoś, razem są jedną osobą. Człowiek może 

reprezentować   przedmiot   czy  dziecko,   ale   tylko   w   państwie.   Jeśli   reprezentacja   składa   się   z   wielu   ludzi   to   głos 
większości jest głosem wszystkich.

Zależność przedstawiciel – mocodawca:

Przedstawiciel – osoba fikcyjna, która przedstawia myśli, słowa, działania osoby, które w tym momencie są uważane za 
jej własne, natomiast osoba, która zleca takie przedstawicielstwo to mocodawca

Rozdział XVII: Różnice pomiędzy społecznościami zwierzęcymi i ludzkimi, Powstanie państwa, suweren, moc 
suwerena, dwa sposoby ustanowienia władzy zwierzchniej

LUDZIE A ZWIERZĘTA:

1. Ludzie rywalizują o zaszczyty i godności, czego nie robią zwierzęta – dlatego ludzie czują wobec 

siebie zawiść i nienawiść, co z kolei prowadzi do wojny.

2. U zwierząt dobro wspólne nie różni się niczym od dobra prywatnego, natomiast ludzie dążą do  

tego, aby wywyższać się nad innymi, dlatego też nie mogą wspólnie dążyć do dobra społecznego.

3. Zwierzęta nie mają rozumu, dlatego nie widzą błędów w prowadzeniu własnych spraw, a ludzie 

uważają, że są mądrzejsi i lepsi w kierowanie społecznością od innych, co prowadzi do tego, że starają się  

reformować i wprowadzać innowacje w tym kierunku.

4. Zwierzęta nie potrafią porozumiewać się na takim poziomie, aby przekazywać sobie informacje na 

temat co jest dobre i co jest złe, a w związku z tym mogą zmieniać wielkościowe postrzeganie dobra i zła 

w społeczeństwie.

5. Zwierzęta nie mogą rozróżnić krzywdy i szkody, dopóki im się dobrze powodzi, nie walczą ze  

swoimi współtowarzyszami, natomiast ludzie przeciwnie – gdy im się dobrze dzieje, wtedy najwięcej jątrzą 

i starają się kontrolować rządzących.

6.

Zgoda   między   zwierzętami   wynika   z   ich   natury,   a   między   ludźmi   z   ugody,   która   jest 

sztucznym wytworem. Właśnie dlatego ludzie potrzebują mocy, która jeszcze będzie trzymać ich w strachu  

i kierować nimi w stronę osiągnięcia dobra wspólnego.

1. Celem państwa jest utrzymanie pokoju, przestrzeganie praw natury, dopełnienia zawartych 

umów  ma uszczęśliwić ludzi, wydobyć ze stanu wojny, dbać o bezpieczeństwo jednostki

2. Prawa natury, które odnoszą się do zasady „czyń innym to co chciałbyś aby tobie czyniono” 

są sprzeczne z naszymi przyrodzonymi uczuciami, które skłaniają nas m.in. do pychy czy 
zemsty  musi istnieć moc, która zmusi do przestrzegania praw

3. Łączenie małej ilości ludzi nie daje bezpieczeństwa ( ilość jest zależna od wielkości grupy 

nieprzyjaciela) ; jednak duża ilość ludzi , w której każdy kieruje się własnym interesem też 
nie buduje bezpieczeństwa 

4.  Stan pokoju nie trwa wiecznie.
5. Dlaczego nie możemy tak jak pszczółki żyć bez władzy ?

a. ludzie ze sobą współzawodniczą o zaszczyty i godności
b. ludzie dbają przede wszystkim o swoje dobro, a dla pszczółek wspólne dobro nie 

różni się od prywatnego

c. ludzie mają rozum i każdy ma inną wizję na świat, którą uważa za najmądrzejszą
d. gdy człowiekowi się dobrze powodzi to się wywyższa i chce kontrolować ludźmi, 

którzy w danej chwili państwem

e. bo pszczółki nie umieją tak jak ludzie przedstawiać tego co dobre jako złe i na 

odwrót; co wprowadza zamęt i niezadowolenie

f. ugoda ludzi jest sztuczna, a pszczółki są z natury zgodne 

6. Powstanie państwa 
„I tak powstaje ten wielki Lewiatan a raczej (…) ten bóg śmiertelny, któremu pod władztwem  
Boga Nieśmiertelnego zawdzięczamy nasz pokój i naszą obronę”

Państwo określenie :  „jest jedną osobą, której działań i aktów każdy członek jakiejś dużej 
wielkości stał się mocodawcą, przez ugody jakie ci ludzie zawarli między sobą w tym celu, aby  
ta osoba mogła użyć siły ich wszystkich i ich środków, jak to będzie uważała za korzystne dla  
ich pokoju i wspólnej obrony ”

7. Zwierzchnią moc w państwie ma suweren , a zdobywa ją :

a. poprzez siłę przyrodzoną – podporządkowanie sobie ludzi przez posiadanie nad nimi 

przewagi np. gdy darując komuś życie  tzw. Państwo powstałe na zawłaszczeniu

b. gdy ludzie podporządkowują się jednemu człowiekowi z własnej woli  tzw. 

Państwo polityczne, oparte na ustanowieniu

8. Poddany podlega władzy suwerena.

Rozdział XVIII: Akt ustanowienia państwa, Uprawnienia i kompetencje suwerena

1. Z ustanowienia państwa wynikają wszystkie uprawnienia i kompetencje suwerena:

a. poddani nie mogą zmienić formy rządów

 

 ; gdy twierdzą, że zawarli inna umowę z 

Bogiem to kłamią, bo z Bogiem mogą zawrzeć umowę tylko przez jego pośrednika, 
którym jest suweren

b. suweren nie może złamać ugody a poddany nie może być zwolniony z 

poddaństwa pod pretekstem, iż suweren nie zachował ugody  suweren nie może 
być pozbawiony władzy 

c. osoba , która nie popierała suwerena musi dostosować się do decyzji większości, 

która poparła suwerena, inaczej zostanie ona zniszczona

d. poddany nie może słusznie oskarżyć działań suwerena, gdyż suweren działa z 

upoważnienia suwerena; za niesłuszne działania suwerena poddany powinien 
oskarżać siebie

e. suwerena nie można ukarać
f. suweren decyduje o tym co jest niezbędne do zachowania pokoju i obrony jego 

poddanych 

g. suweren decyduje czego należy nauczać poddanych, jakie doktryny, poglądy są 

sprzeczne z pokojem a jakie do niego prowadzą ( suweren jest sędzią)

h.  suweren ustanawia reguły, dzięki którym ludzie wiedzą co mogą robić i z czego 

korzystać bez przeszkody innych  co jest własnością; podczas wojny wszyscy 
maja prawo do wszystkiego

i. suweren orzeka sądowo i rozstrzyga spory
j. suweren decyduje o stanie wojny i pokoju z innymi państwami, kierując się tym co 

najlepsze

k. suweren dobiera sobie radców, ministrów, urzędników, sędziów (podczas wojny i 

pokoju)

l. suweren może nagradzać majątkowo, obdarzać zaszczytami a także karać cieleśnie, 

pieniężnie, odbierać dobrą sławę,  zgodnie z ustanowionymi prawami, a gdy takich 
nie ma kierując się dobrem swoich poddanych oraz państwa.

m. Suweren nadaje tytuły i ordery

2. Prawa suwerena są niepodzielne; nie może dojść do wewnętrznych podziałów (tak było w 

Anglii i się podzieliła). Suweren może przekazać swoje przywileje zrzekając się władzy 
zwierzchniej. 

3. Moc i godność poddanych znika w obecności suwerena. Bycie pod władzą zwierzchnią jest lepsze niż 

trwanie np. w wojnie. Nacisk władcy na poddanych łaczy się z ich niechęcią do podporządkowania. 

Rozdział XIX: Różne rodzaje państwa (ustroje); Zalety i wady monarchii, Problem sukcesji w państwie

1. Są 3 formy państwa (różny bywa suweren):

a. suweren = 1 człowiek  monarchia
b. suweren = zgromadzenie wszystkich, którzy się zbiorą  demokracja, państwo 

ludowe

c. suweren = część ludzi  arystokracja

2. Gdy się komuś nie podoba dany typ rządów to nazywa go:

a. monarchię tyranią
b. arystokracje oligarchią
c. demokrację anarchią

3. Tam gdzie jest już ustanowiona władza suwerenna nie powinno być innej władzy 

reprezentującej lud.

4. Walory i wady monarchii:

a. interes prywatny = interes publiczny ; dobrobyt publiczny przyczynia się do 

osobistego powodzenia

b. monarchia przyjmuje rady od tych, których chce i kiedy chce
c. decyzje monarchy podlegają tylko niestałości natury ludzkiej ,  a zgromadzenie 

dodatkową niestałości liczebnej ( nie zawsze wszyscy są)

d. monarcha decydując nie może być w niezgodzie z samym sobą, a zgromadzenie 

może, co może prowadzić do wojny domowej

e. wadą monarchii jest to, iż władca może wykorzystywać swoja władzę np. dbać o 

swoich faworytów kosztem innych; ale w zgromadzeniu też tak może się zdarzyć ( a 
ich jest więcej!!!)

f.  wadą monarchii jest jej dziedziczność ; następca może być nie odpowiedni na to 

stanowisko ( za młody lub nie umie odróżnić dobra od zła czyli psychol)  
pojawiają się zastępcy: kuratorzy , regenci 

5. Gdy jedno państwo podporządkuje sobie drugie to mamy do czynienia z monarchią jednego 

ludu nad drugim 

6.  Prawo do sukcesji (wyznaczenia następcy, dziedziczenie władzy) – zachowanie wieczności 

władzy w państwie . Ma do tego prawo suweren, a jeżeli nie to trzeba rozwiązać państwo. 

 w demokracji nie zabraknie rządzących
 w arystokracji po śmierci członka zgromadzenia zostaje wybrany przez nie nowy członek
7. Sukcesja w monarchii:

a. kto powinien wyznaczać następce tronu :

-

ten kto posiada aktualnie władze lub sąd

-

lud nie da sobie rady z wyborem ; dojdzie do wojny

b. wyznaczanie dziedzica:

-

dziedzic ogłoszony : viva voce lub na piśmie

-

jeżeli władca zmarł nie ogłaszając dziedzica to o następcy decyduje 
funkcjonujący w danym państwie zwyczaj

c. gdy władca zmarł nie ogłaszając dziedzica i nie zwyczaju odnośnie dziedziczenia to 

należy pamiętać, iż:

-

ma pozostać ustrój monarchiczny

-

dzieci władcy- denata mają pierwszeństwo ( chłopcy)

-

krewni władcy-denata maja pierwszeństwo ( jeżeli brak dzieci)

d. oddanie sukcesji  królowi innej narodowości nie jest bezprawne