Akcja Wisla w Gorlickiem

Akcja "Wisla" w Gorlickiem

50-lecie Akcji "Wisła"
W dniach kiedy do r

k Czytelników trafi ten numer "Gorlickiej", mija 50

rocznica akcji "Wisła". Jest to najtragiczniejsze wydarzenie w całych
dziejach Łemkowszczyzny i Łemków. Praktycznie cala społeczno

ść

została

przymusowo deportowana z ziemi ojczystej na obce dla niej tereny zachodniej
Polski, czyli tzw. Ziemie Odzyskane. Łemkowie zamieszkuj

cy od wieków w

Karpatach, mi

dzy Dunajcem a Sanem, byli bardzo przywi

zani do swych

siedzib, jak wszyscy zreszt

górale na całym

wiecie. Łemków uwa

a si

obecnie za etniczn

grup

narodu ukrai

skiego, ale Łemkowie nie chcieli

wyje

na Ukrain

, w dodatku sowieck

, o której nie wiele nawet

wiedzieli. Mieszkaj

c od pokole

w Polsce ten kraj uwa

ali za swoj

ojczyzn

i chcieli dalej

w swoich umiłowanych Beskidach.

ni tamtego

wiata z roku 1947 zadecydowali inaczej. Akcja "Wsi

" była ju

w zasadzie tylko finałem kilkuletniej polityki komunistycznych władz PRL-u,
maj

cej na celu usuniecie ludno

ci ukrai

skiej z terenów

południowo-wschodniej Polski.
Pierwszy jej etap rozpocz

ł si

we wrze

niu 1944 roku, kiedy to pomi

dzy

dami PRL i USSR podpisano umow

o wzajemnej wymianie ludno

ci. Umowa

zastrzegała,

e ewakuacja jest dobrowolna i przez kilka pierwszych miesi

rzeczywi

cie taka była. Ale wbrew oczekiwaniom władz polskich ochotników na

wyjazd do Ukrainy nic było wielu. Wówczas zacz

to wywiera

wyra

presj

Powołano nawet specjaln

grup

operacyjn

"Rzeszów", która miała za zadanie

zmuszenie opornych Ukrai

ców do zdecydowania si

na wyjazd do Zwi

zku

Radzieckiego. W rezultacie tych działa

z ogółu 27 tysi

cy Łemków

zamieszkuj

cych południowe obszary powiatu gorlickiego, od 1946 roku na

Ukrain

wyjechało 15 tysi

cy. Pozostało wi

c jeszcze około 12 tysi

zdeterminowanych ale i niepewnych swojej przyszło

ci ludzi. Połowiczny

"sukces" ewakuacji do ZSRR spowodował,

e w kr

gach MON-u dojrzała koncepcja

przymusowego wysiedlenia pozostałej w Polsce ludno

ci pochodzenia

ukrai

skiego, w tym tak

e i Łemków, na Ziemie Odzyskane.

W oficjalnej propagandzie PRL-u za przyczyn

akcji "Wisła" podawano

konieczno

ść

pozbawienia oddziałów UPA cywilnego zaplecza w

ród miejscowej

ludno

ci, a tak

e jako odwet za zastrzelenie gen.

wierczewskiego. Jednak

oceniaj

c z dzisiejszej perspektywy te argumenty, szczególnie w odniesieniu

do terenu Łemkowszczyzny, nie wytrzymuj

krytyki. Przecie

UPA nie miała

konkretnego poparcia w

ród Łemków, natomiast współ

ycie Łemków z ludno

polsk

było bez zarzutu. Ba, wysiedlono nawet Rusinów mieszkaj

cych w

okolicach Szczawnicy, gdzie UPA w ogóle nic działała. Pa

stwo polskie mogło

sobie swobodnie poradzi

z Ukrai

Powsta

Armi

bez wysiedlania

niewinnych ludzi podobnie jak wyeliminowano formacje WIN-u i NSZ nie
uciekaj

c si

do ewakuacji wsi polskich.

W naszym powiecie przesiedlenia w ramach akcji "Wisła" trwały od połowy maja
do ko

ca czerwca 1947 r. W ich rezultacie południowe obszary Gorlickiego

zostały ogołocone z ludno

ci łemkowskiej. Pozostały tylko pojedyncze osoby i

rodziny mieszane. Wszystkich opornych i podejrzanych zamkni

to w obozie w

Jaworznie, gdzie z wycie

czenia zmarło 170 osób. Wysiedle

cy trafili

przewa

nie do województw wrocławskiego i zielonogórskiego. Na opustoszałe

tereny Łemkowszczyzny zacz

li si

wprowadza

powoli polscy osadnicy.

Przypływ jednak był słaby. Niektóre wsie w naszym powiecie, niegdy

ludne,

do dzi

pozostały zupełnie puste np. Radocyna, Długie, Czarne, Banica,

Bieliczna, Regetów Wy

ny, Lipna, Czerty

ne. Po 1956 r. stały si

liwe

powroty Łemków na ojcowizn

. Były one niełatwe ze wzgl

du na utrudnienia

administracyjne i konieczno

ść

spłacenia osadników. Mimo to do powiatu

gorlickiego powróciło kilka tysi

cy Łemków. Najwi

cej do takich wsi jak

Bartne, Gładyszów, Bielanka, Ropica, Rozdziel

, Nowica i kilka innych. Nawet

w samych Gorlicach zamieszkało około 70 rodzin.
Dzisiaj akcj

"Wisła" ocenia si

jednoznacznie negatywnie. Prawdziw

przyczyn

wysiedle

była ch

ęć

władz aby tereny wschodniego pogranicza stały

obszarem czysto polskim, a całe pa

stwo było mo

liwie jednolite

narodowo

ciowo. Oba te zamierzenia nie zostały, na szcz

ęś

cie, do ko

    zrealizowane. Ucierpieli natomiast niewinni ludzie, których gwałtem zmuszono
    do opuszczenia umiłowanych gór.
    Przemiany w demokratycznej Polsce spowodowały,

e w 1990 roku Senat RP

pot

pił akcj

"Wisła". Łemkowie na taki sam gest oczekuj

teraz ze strony

Sejmu. Z inicjatywy Jacka Kuronia opublikowano list otwarty pot

piaj

akcj

"Wisła" podpisany przez grup

parlamentarzystów i intelektualistów

polskich. Przeci

ga si

sprawa ze zwrotem łemkowskich, obecnie pa

stwowych,

lasów prawowitym wła

cicielom. Cieszy natomiast odzyskanie wi

kszo

ci cerkwi

z r

k Ko

cioła Rzymsko-Katolickiego np. w Łosiu, U

ciu, Nowicy a tak

Ruskiej Bursy w Gorlicach.
Nowa sytuacja polityczna a w szczególno

ci przyj

cie wkrótce Polski do Unii

Europejskiej i do NATO, a tak

e w perspektywie wej

cie niepodległej Ukrainy

do tych struktur 5 -10 lat pó

niej, spowoduje,

e w wieku XXI nic b

miały

miejsca w naszej cz

ęś

ci Europy

adne wa

nie czy konflikty narodowo

ciowe.

Tragiczne wydarzenia historyczne takie jak pogromy Polaków na Wołyniu czy
akcja "Wisła" -zostan

sprawiedliwie ocenione i os

dzone, a prawdziwe

pojednanie narodu polskiego i ukrai

skiego stanie si

faktem.

ANDRZEJ SOKACZ
Od red.: Trudno nie godzi

z tym tekstem, trudno nie oprze

pewnym

refleksjom.

na tej ziemi gorlickiej do

ść

długo, do

ść

długo bywam w

górach, bywam w

ród ich mieszka

ców, siadam w

ród nich i staramy si

wzajemnie zrozumie

. Dla przyjezdnych stanowi

folklor, inno

ść

, odmienno

ść

Nie dla mnie. Siadam w

ród nich, łamiemy nieufno

ci, sprzeczno

ci,

ale,

krzywdy, godzenie si

z rzeczywisto

I niegodzenie, mówimy,

e przebaczy

to nie zawsze znaczy zapomnie

... Nikt uczciwy nigdy nie powinien negowa

ich praw do ojcowizny w "horach", ich dziadowie byli tu przed wiekami,
osiedli tu z dawien dawna, tysi

c lat temu, a mo

e i wi

cej. Gromadz

materiały, nurzam si

w nich, s

inspiracj

do hipotez. Dyskutuj

z Łemkami

o ich korzeniach, trudne rozmowy, gdy

dwa nurty przewa

— jeden z dawien

dawna starorusinów, prorusi

ski z Cerkwi

Prawosławn

i drugi proukrai

ski z

Cerkwi

Bizantyjsko-Ukrai

(grekokatolicy).

Korzenie s

wspólne, wywodz

z Rusi Kijowskiej z IX wieku, by

e z

plemion Biało-Chorwatów z VII wieku. Znaczna ich cz

ęść

miała wyw

drowa

tereny dzisiejszej Chorwacji, pozostała cz

ęść

zachodnia wygin

ła, wschodnia

wtopiła si

w społeczno

ść

plemion ruskich i oni maj

przodkami Łemków.

To o nich letopis ruski Nestor pisał,

e ksi

ąŜę

Włodzimierz Wielki wyprawił

w r. 993 przeciw Chorwatom i przył

czył do Rusi Kijowskiej. To z tych

plemion Biało-Chorwatów maj

wywodzi

karpaccy górale ruscy - Huculi w

Czarnohorze i na Bukowinie, Bojkowie (zatracili to

samo

ść

) w Bieszczadach i

Łemkowie w południowej cz

ęś

ci Beskidu Niskiego.

Pasterskie zaj

cia, ucieczki przed napływowym elementem wołoskim,

arumu

skim, ucieczki przed ordami tatarskimi, spowodowały przesuwanie,

odchodzenie od centrum Rusi Kijowskiej na tereny pogranicza Polski, tereny
okre

lmy i Gorlickiego. Tereny na których istnieli jako Rusini, to w połowie

XIX wieku zacz

ła pojawia

nazwa Łemko, nazwa utrwalona, która wyparła

okre

lenia Rusin, Rusnak. Kiedy rozmawiam z Łemkami, to mówi

e w starych

zapisach nazwa Snitnycia (obecnie Snietnica) pojawiła si

w X w. Czy chodzi

o t

nazw

miejscowo

ci w Gorlickiem w kierunku Izb. Kiedy przegl

dam

przywilej nadany Gładyszom przez Kazimierza Wielkiego w roku 1359 to s

    nim nazwy - Losze (Łosie), Ropa - rzeka, Soczesna - rzeka, potoki - Odresni,
    Uniewicza, Zasuta Ropicza, Zdynia Wielka i Zdynia Mała, Smarakowiec Mały i
    Wielki Rzegestow. Jak te nazwy s

nam znane? Wi

c je

li były nazwy, to

musieli by

i ludzie, mieszka

cy nad tymi potokami, typowe osadnictwo

łemkowskie - głowa w chy

y, a nogi w potoku.

Trzeba równie

zgodzi

e w tych w

drówkach, przesiedleniach, w

kontaktach plemiennych były wpływy rusi

skie, wołoskie, trudno mówi

ukrai

skich, które swój pocz

tek maj

z Rusi Kijowskiej, a rodzenie

wiadomo

ci ukrai

skiej zwi

zane jest z powstaniem B. Chmielnickiego w r.

1648, wpływy polskie, słowackie - te wpływy s

i były zawsze nieuniknione na

styku kultur, j

zyków ró

nych narodów. Z jednego pnia wywodz

wszystkie nacje - z prasłowia

skiego, z j

zyka prasłowia

skiego, z tego w

miennictwie, w liturgii obrz

dku wschodniego, który przetrwał w postaci

zyka staro-cerkiewno-słowia

skiego. To wła

nie wiara, przede i nade

wszystko wiara, wielka religijno

ść

Łemków zadecydowała o ich przetrwaniu

jako grupy społecznej: stare prawdy w

ród Łemków- Łemko, który nie chodzi do

cerkwi nie jest Łemkiem. Te

o ich przetrwaniu zadecydował j

zyk i kultura -

ró

ne pogl

dy, czy to jest dialekt, narzecze nieistniej

cego j

zyka

rusi

skiego (jest j

zyk rosyjski), czy ukrai

skiego. Jakby nie patrze

musi

w nim by

wiele polonizmów, słowacyzmów, naleciało

ci z j

zyków arumu

skich,

z j

zyka w

gierskiego. Łemkowie jak górale polscy, jak Kaszubi,

zacy maj

swój dialekt, vaterland i heimat i sami b

decydowa

czy s

Łemkami

(Rusinami), Łemkami (Ukrai

cami) czy po prostu Łemkami.

Z tych refleksji odsuwana jest teoria głoszona przez Romana Reinfussa o
migracji wołoskiej, która wchłon

ła osiadł

ludno

ść

pochodzenia rusi

skiego

i wytworzyła ze wspólnych kultur i religii grup

Łemków.

I jeszcze jedna refleksja zwi

zana z akcj

"Wisła". Wysiedlenia wysiedleniom

nierówne. Mog

o tym mówi

Polacy wysiedleni z Kresów do łagrów,

Kazachstanu, na Syberi

, Polacy wysiedleni w czasie okupacji do Generalnej

Guberni, Mog

mówi

Łemkowie jak barbarzy

sko i zbrodniczo z nimi

post

piono, jak niejednokrotnie nieludzko byli traktowani w miejscowo

ciach

na Ziemiach Zachodnich. Jak utrudniano aklimatyzowanie w nowym

rodowisku,

jak rozp

tywano wobec nich nienawi

ść

, jak starano si

ich wynarodowi

zniszczy

kultur

, j

zyk, wiar

. Trafiali jednak do maj

tków, gospodarstw,

zabudowa

poniemieckich, zniszczonych, ale za przyczyn

ich pracowito

ci ta

ziemia zacz

ła rodzi

, rosły ich dzieci, kształciły si

. Pó

niej Łemkowie

wracali, szczególnie starsi, wielu pozostało - kultywuj

mow

ojców,

zwyczaje, kultur

. Krzywda krzywdzie nie jest równa i krzywdy nie nale

krzywd

wynagradza

. Niech serca Polaków i Łemków, szczególnie w tych

naszych stronach, stoj

zawsze obok siebie w pojednaniu i we wzajemnym

    zrozumieniu. (e)

    Akcja "Wisła" w Gorlickiem
    • Wysiedlenie dotkn

ło mieszka

ców 52 wiosek

    • Wysiedlono 14 096 osób
    Ten exodus z r. 1947 dorosłych i dzieci, tabory ludzi z dobytkiem,
    inwentarzem, ko

mi, krowami, owcami, kozami - pami

tam jako dziecko. Ten

exodus był poprzedzony wcze

niejszymi, optymistycznymi, radosnymi wyjazdami

do macierzy, Ukrainy, krainy mlekiem i miodem płyn

cej. Po napadzie ZSRR na

Polsk

17 wrze

nia 1939 r., na mocy układu sowiecko-niemieckiego do czerwca

1941 r., Ukrai

cy, Łemkowie mogli wyje

na wschód. Z powiatu gorlickiego

wyjechała znaczna cz

ęść

Łemków, np. z Rychwałdu, obecnie Owczary.

W latach 1944-1946 była wi

ksza akcja przesiedle

cza ani

eli akcja "Wisła".

W okresie mi

dzywojennym miało by

100-150 ty

. Łemków. W ramach umowy

podpisanej przez rz

dy PRL i Ukrai

skiej SRR w okresie od 15 X 1944 r. do 15

VI 1946 r. przesiedlono z Polski ok. 480 ty

. osób, w tym m.in. z

Gorlickiego ok. 50-70 proc zamieszkałej ludno

ci pochodzenia łemkowskiego.

Powstał nawet w Gorlicach Wlo

cia

sko-Robotniczy Komitet Łemkowszczyzny

zajmuj

cy si

przesiedlaniem Łemków. Pocz

tkowo była to dobrowolna

ewakuacja, entuzjastyczna akcja wyjazdu "do materi" z ksi

ęŜ

mi, wyposa

eniem

cerkwi, chor

gwiami - jechała Radocyna, Lipna, Długie, Nicznajowa. Z czasem

nast

powały rozs

dek i opami

tanie, bo dochodziły wie

ci,

e na Ukrainie

ploty nie były plecione kiełbasami. Zacz

to si

wtedy przymusowe

wysiedlanie. Mo

na było zabra

inwentarz, sprz

t do 2 ton na rodzin

Gorlickich Łemków rozmieszczono a

w 15 obwodach całej Ukrainy, ich

potomkowie

obecnie przewa

nie w trzech obwodach - lwowskim,

tamopilskim, iwano-frankiwskim (Iwano-Frankiwsk -dawniej Stanisławów).
Wszyscy, którzy wyjechali nie mieli prawa powrotu, niektórym udało si

powróci

w ró

ny sposób, opuszczone mienie, ziemie, lasy, zabudowania

przeszły na skarb pa

stwa.

Dzi

z docieka

historycznych wynika jasno,

e akcja "Wisła" była wynikiem

totalitarnego systemu stalinowskiego. Polegaj

cego na zatraceniu,

zniszczeniu to

samo

ci narodowych. Czynił to Stalin w Zwi

zku Radzieckim

przesiedlaj

c grupy narodowo

ciowe, czyniono to w satelitarnych krajach

"demoludów". Akcja "Wisła" była zaplanowana du

o wcze

niej. Jesieni

1946 r.

był ju

dopi

ty plan operacyjny.

mier

gen. K.

wierczewskiego 28 marca

1947 r. tylko przyspieszyła akcj

. Do dzisiaj

mier

generała i jej

okoliczno

ci nie s

do ko

ca wyja

nione.

Akacja "Wisła" rozpocz

ła si

o 4-tej nad ranem 28 kwietnia 1947 r. Ludno

ść

dzano na jeden wspólny plac - oznajmiano o wysyłce i dawano kilka godzin

na spakowanie najniezb

dniejszych rzeczy i przygotowanie zwierz

t domowych

do transportu. Pierwszy transport wyruszył 29 kwietnia 1947 r., ostatni 8
sierpnia 1947 r., ale jeszcze we wrze

niu 1947 r. były dodatkowe

wysiedlenia.
W Gorlickiem wysiedlenia nast

powały w trzech terminach: 25-31 maja -

    pierwsze wioski Bartne - 472 osoby (zostało we wsi 18 osób), Długie, Folusz,
    Nieznajowa; 11-15 czerwca i 26-30 czerwca. Z 52 wiosek, ze stacji
    załadowczych w Zagórzanach i Gorlicach (pierwsze transporty z Gorlickiego
    były z Jasła i Krosna) wysiedlono 14 096 osób (inne wykazy podaj

11 329),

przewieziono 1455 koni, 6131 krów, 5109 owiec (kóz). Nie licz

przesiedlenia z lat 1944-1946 do Ukrai

skiej SRR, z Gorlickiego wyjechała

niemal

e cała ludno

ść

z wiosek dwóch Banie (koło Krzywej i koło Izb),

Bartne, Sielanka, Bieliczna, Bodaki, Brunary Wy

i Ni

ne, Czarna, Izby,

Gładyszów, Jaszkowa, Jesionka, Czerty

ne, Konieczna, Krzywa, Kunkowa,

Kwiato

, Leszczyny, Małastów, Nowica, P

tna, Przegonina, Przysłup, Regetów,

Ropki, Skwirtne, Smerekowiec, Stawisza,

nietnica, Wołowiec, Zdynia. Łemków

z Gorlickłego wysielono do sze

ciu ówczesnych województw - koszali

skiego,

opolskiego, pozna

skiego, szczeci

skiego, najwi

cej do zielonogórskiego i

wrocławskiego - ponad 8 ty

. osób.

27 lipca 1949 roku ukazał si

dekret "o przej

ciu na własno

ść

stwa nie

pozostaj

cych w faktycznym władaniu wła

cicieli nieruchomo

ci ziemskich,

poło

onych w niektórych powiatach województwa białostockiego, lubelskiego,

rzeszowskiego i krakowskiego". Na mocy tego dekretu przej

te zostały na

własno

ść

Skarbu Pa

stwa ziemie, lasy, zabudowania pozostawione przez Łemków

wysiedlonych z Gorlickiego w r. 1947. St

d po otrzymaniu zezwole

powrotach po roku 1956 najpierw do powiatu gorlickiego - wróciło w latach
1956-1958 ok. 2 ty

. osób, nie mieli prawa własno

ci do pozostawionego

maj

tku. Odkupywali od nowych wła

cicieli, mieli szcz

ęś

cie je

li ich

własno

ci nie były zaj

te i stały puste zniszczone zabudowania.

Obecnie wspólnym celem organizacji łemkowskich Stowarzyszenia Łemków w
Legnicy, Zjednoczenia Łemków w Gorlicach, Zwi

zku Ukrai

ców w Polsce i

innych jest pot

pienie przez Sejm akcji "Wisła", co stworzyłoby warunki do

likwidacji skutków wysiedlenia, zwrotu zwłaszcza lasów, mienia osób
wysiedlonych lub ich nast

pców prawnych, udzielenia pomocy pa

stwa osobom

pragn

cym wróci

na ziemie ojczyste, nadania byłym wi

ęź

niom Centralnego

Obozu Pracy w Jaworznie uprawnie

ofiar represji stalinowskich.

Gazeta Gorlicka, maj 1997