http://komp-1/profinfo/lpext.dll/m_psbud/mustang/html-cache/nor

październik 1994

nr ref. PN-E-05204:1994

Ustanowiona przez Polski Komitet Normalizacyjny dnia 3 października 1994 r.

(Uchwała nr 17/94-o)

Deskryptory

0953236C – ochrona przed elektrycznością statyczną, 0396727 – wymagania

ABSTRAKT NORMY

Podano wymagania ogólne i szczegółowe dotyczące stosowania ochrony przed elektrycznością statyczną w
róŜnych pomieszczeniach i przestrzeniach, dla róŜnych wyrobów i surowców oraz postępowanie przy
projektowaniu i realizacji ochrony oraz środki ochrony.

1 Wstęp

1.1 Przedmiot normy

Przedmiotem normy są wymagania dotyczące ochrony przed elektrycznością statyczną obiektów, instalacji i
urządzeń.

1.2 Zakres stosowania normy

Postanowienia normy naleŜy stosować przy realizacji ochrony przed elektrycznością statyczną w róŜnych
dziedzinach przemysłu, u odbiorców wyrobów przemysłowych oraz w pracach badawczych i projektowych.

1.3 Określenia

Określenia – wg PN-92/E-05200.

2 Wymagania ogólne

2.1 Stosowanie ochrony antyelektrostatycznej w pomieszczeniach oraz
przestrzeniach zewnętrznych zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem

a) Ochronę przed elektrycznością statyczną stosuje się w pomieszczeniach oraz przestrzeniach
zewnętrznych zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem, w których występują media palne o minimalnej
energii zapłonu W

z min

≤ 500 mJ.

Wymaganie to dotyczy obiektów, instalacji oraz urządzeń zarówno istniejących, jak teŜ projektowanych.

b) W pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych, w których wyznaczone zostały strefy zagroŜenia
wybuchem realizacji ochrony antyelektrostatycznej jest konieczna, gdy operuje się w nich substancjami o
minimalnej energii zapłonu W

z min

≤ 0,1 mJ, reprezentowanymi np. przez:

– acetylen (0,01 mJ)

– azydek ołowiu (II) (0,00001 mJ)

– dwusiarczek wegla (0,009 mJ)

– piorunian rtęci (0,1 mJ)

Polski Komitet Normalizacyjny POLSKA NORMA

PN-E-05204

Ochrona przed elektrycznością statyczną

Grupa katalogowa

SKN 0607

ICS 13.220.40

Ochrona obiektów, instalacji i urządzeń

Wymagania

– siarkowodór (0,07 mJ)

– tlenek etylenu (0,06 mJ)

– trinitrorezorcynian (styfninian) ołowiu (II) (0,0004 mJ)

– winyloacetylen (0,08 mJ)

– wodór (0,01 mJ)

oraz

– mieszaniny gazów, par lub pyłów palnych z tlenem (W

z min

, na ogół rzędu mikrodŜuli)

c) W pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych, w których wyznaczone zostały strefy zagroŜenia
wybuchem Z0, Z1 lub Z10, stosowanie środków ochrony antyelektrostatycznej jest konieczne zawsze w
przypadkach, gdy w obiektach tych operuje się substancjami o minimalnej energii zapłonu W

z min

≤ 50 mJ.

W przypadkach pozostałych (strefy Z2, Z11, oraz 50 mJ < W

z min

≤ 500 mJ) ochrona jest konieczna tylko

wtedy, jeŜeli nie jest spełniony warunek bezpieczeństwa wg PN-92/E-05202.

d) JeŜeli spełnione są jednocześnie następujące warunki:

– w rozpatrywanej strefie występują wyłącznie media (substancje, materiały) o oporze elektrycznym

właściwym skrośnym

i/lub o oporze elektrycznym właściwym powierzchniowym

;

– opór upływu R

tworzywa konstrukcyjnego (materiału) urządzeń technologicznych, środków transportu

międzyoperacyjnego, sprzętu w wyposaŜeniu pomieszczeń oraz ciała pracowników, nie przekracza wartości

;

– w procesach (operacjach, czynnościach) nie występuje rozbryzgiwanie cieczy lub pylenie się materiałów
sypkich, ochronę antyelektrostatyczną uwaŜa się za wystarczająco skuteczną i stosowanie dodatkowych
środków zaradczych nie jest wymagane.

2.2 Stosowanie ochrony antyelektrostatycznej w pomieszczeniach oraz
przestrzeniach nie zagroŜonych poŜarem ani wybuchem

jest  konieczne  tylko  wtedy,  gdy  zjawisko  elektryczności  statycznej  stwarza  zagroŜenie  dla  personelu
(poraŜenia  prądem,  długotrwała  ekspozycja  w  silnych  polach  elektrostatycznych),  wywołuje  istotne
zaburzenia  w  przebiegu  procesu  produkcji,  wpływa  na  pogorszenie  jakości  wyrobów  lub  powoduje
zakłócenia  w  elektronicznych  układach  pomiarowych,  kontrolno-regulacyjnych  oraz  w  systemach
elektronicznego przetwarzania danych (EPD).

2.3 Projektowanie i realizacja ochrony

a) Dane wyjściowe do projektowania ochrony antyelektrostatycznej powinny obejmować:

– analizę technologii i warunków przebiegu procesu produkcji w aspekcie moŜliwości występowania w nim
elektryczności statycznej;

– ocenę zdolności do elektryzacji mediów uczestniczących w procesie oraz materiału aparatów i urządzeń
technologicznych;

– wskazanie miejsc (węzłów technologicznych, stanowisk) spodziewanego powstawania ładunku
elektrostatycznego;

– ewentualne wyniki pomiaru stopnia naelektryzowania materiałów i/lub natęŜenia pola elektrostatycznego
w rozpatrywanych instalacjach produkcyjnych;

– określenie występujących lub przewidywanych zakłóceń:

b) O potrzebie i zakresie realizacji ochrony wnioskuje się na podstawie informacji zawartych w 2.1 i 2.2,
danych wyjściowych wg poz. a) oraz oceny stopnia zagroŜenia, dokonanej zgodnie z niniejszą normą, PN-
92/E-05201 lub PN-92/E-05202;

c) W zakładach (przedsiębiorstwach), w których wymagana jest ochrona przed elektrycznością statyczną,
powinna być opracowana instrukcja eksploatacyjna w zakresie stosowania i kontroli skuteczności środków
ochrony.

d) Ochronę antyelektrostatyczną uwaŜa się za skuteczną, jeŜeli prawdopodobieństwo powstawania stanu
zagroŜenia jest znikome.

Osiąga się to przez:

– usunięcie z zasięgu pola elektrostatycznego materiałów, wyrobów lub obiektów, naraŜonych na szkodliwe
jego oddziaływanie,

– zlikwidowanie elektryzacji lub odpowiednie zmniejszenie (poniŜej wartości „krytycznych”, określonych w
PN-92/E-05201 i PN-92/E-05202) czasu utrzymywania się ładunku nadmiarowego i/lub stopnia
naelektryzowania materiałów lub wyrobów i/lub energii wyładowań;

e) Skuteczność środków ochrony antyelektrostatycznej kontroluje się wg kryteriów podanych w PN-92/E-
05201, PN-92/E-05202, PN-92/E-05203 oraz wg wymagań szczegółowych, określonych w rozdz. 3
niniejszej normy.

Częstotliwość przeprowadzania kontroli w pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych, w których
wyznaczone zostały strefy zagroŜenia wybuchem Z0 i Z10 – co najmniej jeden raz na kwartał, a w
pozostałych przypadkach – co najmniej jeden raz w roku.

Przegląd ogólny (pobieŜny) stanu środków ochrony, znajdujących się na stanowiskach pracy w obiektach, w
których wyznaczone zostały strefy zagroŜenia wybuchem Z0 i Z10 powinien być przeprowadzany
codziennie, a w strefach Z1, Z2 i Z11 – 1 raz w tygodniu.

Stan i skuteczność środków ochrony antyelektrostatycznej naleŜy kontrolować zawsze po dokonaniu
jakichkolwiek zmian w oprzyrządowaniu lub w warunkach przebiegu procesu technologicznego.

3 Wymagania szczegółowe

3.1 WyposaŜenie obiektów

3.1.1 Określenie przedmiotu wymagań

Pod wyposaŜeniem obiektów rozumie się wszelkie rozwiązania projektowe, budowlano-montaŜowe
(instalacyjne) i konstrukcyjne oraz urządzenia zapewniające wymaganą funkcjonalność tych obiektów
(pomieszczeń lub stref).

Przez odpowiednie wyposaŜenie obiektów produkcyjnych oraz zaplecza przemysłowego moŜna wydatnie
zmniejszyć zagroŜenie elektrycznością statyczną.

3.1.2 Wymagania dotyczące wyposaŜenia obiektów zagroŜonych wybuchem

3.1.2.1 Obiekty o szczególnie duŜym zagroŜeniu.

Wymagania dotyczące obiektów w których wyznaczone zostały strefy zagroŜenia wybuchem Z0, Z1, Z2,
Z10 oraz wszelkich innych obiektów, w których operuje się mediami o minimalnej energii zapłonu W

z min

≤

0,1 mJ, są następujące:

a)  Materiały  budowlane  i  konstrukcyjne  nie  powinny  ulegać  naelektryzowaniu  w  stopniu  niebezpiecznym.
Kryteria  doboru  materiałów  –  wg  PN-92/E-05203  (maksymalne  wartości  oporu  elektrycznego)  oraz  PN-
92/E-05201  (najwyŜszy  dopuszczalny  stopień  naelektryzowania  materiału/wyrobu  oraz  najwyŜszy
dopuszczalny czas utrzymywania ładunku elektrostatycznego).

Niedopuszczalne jest zwłaszcza stosowanie:

– podłóg wykonanych z materiałów o oporze upływu

– poręczy z tworzywa nieprzewodzącego, wg klasyfikacji zgodnej z PN-92/E-05200,

– tapet oraz innych okładzin ściennych, wykonanych z nie antyelektrostatycznych tworzyw sztucznych lub
innych materiałów nieprzewodzących,

– mebli wykonanych z tworzyw nieprzewodzących lub pokrytych (powleczonych) takim tworzywem (okleiny,
obicia ze skór i tkanin syntetycznych, powłoki z nieprzewodzących farb i lakierów). Dotyczy to zwłaszcza
wykładzin na regałach, blatach stołów manipulacyjnych, siedzeń taboretów, krzeseł oraz foteli;

b) Stosowanie ciągów wentylacyjnych (obudowy kanałów), wykonanych z tworzywa nieprzewodzącego wg
PN-92/E-05200, jest dopuszczalne tylko po stwierdzeniu braku zagroŜenia na podstawie analizy wg PN-
92/E-05201 lub po spełnieniu wymagań 3.2.2.1.

Wymienione instalacje naleŜy opiniować juŜ w fazie ich projektowania:

c) W pomieszczeniach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z0, a takŜe wszędzie, gdzie
operuje się materiałami o W

z min

≤ 0,1 mJ, cała podłoga powinna być wykonana z materiału

przewodzącego, o oporze upływu

W pomieszczeniach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z1, Z2 i Z10, przy W

z min

≤ 0,1

mJ, dopuszcza się wykonanie podłogi przewodzącej tylko w strefach bezpośredniej obsługi urządzeń
technologicznych oraz w strefach, w których natęŜenie pola elektrostatycznego (E) przekracza wartość

;

d) W obiektach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z0 naleŜy zwilŜać podłogi, jeŜeli nie
koliduje to z wymaganiami sanitarnymi lub technologicznymi. Zabieg taki powinien wywołać wzrost
wilgotności względnej powietrza (к) w pobliŜu powierzchni podłogi;

– latem do к ≥ 50%,

– zimą do к ≥ 60%.

ZwilŜanie podłóg jest poŜądane równieŜ w obiektach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem
Z1 i Z10;

e) W obiektach zagroŜonych dopuszcza się stosowanie wykładzin podłogowych z bawełny lub włókna
wiskozowego, jeŜeli utrzymuje się w nich stale wilgotność względną powietrza к ≥ 65%.

3.1.2.2 Inne obiekty zagroŜenia.

W pozostałych obiektach, traktowanych jako zagroŜone poŜarem i/lub wybuchem, w tym – w obiektach ze
strefami zagroŜenia Z11, w których występują media o W

z min

> 0,1 mJ, dopuszcza się stosowanie

antyelektrostatycznych materiałów konstrukcyjnych i wykończeniowych (wg PN-92/E-05200) oraz podłóg o

oporze

(wg PN-92/E-05203).

W uzasadnionych przypadkach, wymagania dotyczące dopuszczalnego oporu upływu R

podłóg wg 3.1.2.1c)

oraz 3.1.2.2 lub innych elementów wyposaŜenia obiektów mogą być złagodzone, po wykonaniu
odpowiednich badań wg PN-92/E-05201 i/lub PN-92/E-05203.

3.1.2.3 Kontrola oporu upływu podłóg.

Opór upływu podłóg naleŜy kontrolować zgodnie z PN-92/E-05203, z tym Ŝe w pomieszczeniach o

powierzchni podłóg (S) powyŜej 100 m

dopuszcza się zmniejszenie liczby punktów kontroli oporu R

– do 1 na 2 m

przy S > 100 m

– do 1 na 4 m

przy S > 400 m

– do 1 na 5 m

przy S > 1000 m

W takich przypadkach pomiary oporu upływu naleŜy wykonywać przede wszystkim na obszarze ciągów
komunikacyjnych i stanowisk obsługi urządzeń.

3.1.2.4 Wilgotność powietrza.

W pomieszczeniach lub strefach chronionych naleŜy utrzymywać moŜliwie najwyŜszą (technicznie osiągalną,
a zarazem – dopuszczalną technologią procesu) wilgotność względną powietrza к. PoŜądane jest spełnienie
warunku:

к ≥ 70%

(patrz równieŜ – 3.1.2.1 d), e).

Wymagane jest zapewnienie ciągłej kontroli wilgotności względnej powietrza. Jej spadek poniŜej 50% w
ogólnym przypadku i poniŜej 60% w strefach operowania mediami o minimalnej energii zapłonu W

z min

≤

0,1 mJ uwaŜa się za stan alarmowy, wymagający zwrócenia szczególnej uwagi na skuteczność innych
środków ochrony.

Przy produkcji i przerobie materiałów wybuchowych, zwłaszcza inicjujących, utrzymywanie wilgotności
względnej powietrza poniŜej 60% jest niedopuszczalne.

3.1.2.5 Sieć uziemień ochrony antyelektrostatycznej.

We wszystkich obiektach zagroŜonych wybuchem naleŜy stworzyć moŜliwość skutecznego uziemienia
znajdujących się w nich urządzeń i sprzętu pomocniczego;

a) Sieć uziemiającą ochrony antyelektrostatycznej łączy się z reguły z uziomami instalacji
elektroenergetycznych i instalacji odgromowej, z wyjątkiem przypadków, gdy lokalne przepisy przewidują
inaczej.

Wystarczająco skuteczną ochronę przed powstawaniem napięć elektrostatycznych na metalowych korpusach
maszyn i urządzeń technologicznych, zapewnia powszechne stosowanie uziemień ochronnych wg PN-92/E-
05009-41.

b) JeŜeli uziemienie jest przeznaczone wyłącznie do zabezpieczenia przed elektrycznością statyczną, w
kontrolowanym obiekcie (pomieszczeniu, strefie) naleŜy wykonać oddzielną magistralę uziemiającą.

c) Metalowe kanały wentylacyjne, znajdujące się na otwartej przestrzeni (na zewnątrz budynków), naleŜy
uziemiać w odstępach nie mniejszych niŜ 50 m. W obrębie pomieszczenia produkcyjnego kanały takie
powinny być uziemione co najmniej w dwóch punktach.

d) Opór całkowity sieci uziemiającej R

, stosowanej do ochrony antyelektrostatycznej, nie moŜe

przekraczać wartości:

, przy czym zwłaszcza w odniesieniu do stref zagroŜonych wybuchem

Z0 i Z1 oraz pomieszczeń z mediami o W

z min

≤ 0,1 mJ, zaleca się spełnienie warunku:

3.1.2.6 Postępowanie przy braku moŜliwości zlikwidowania elektryzacji.

Przy braku moŜliwości zlikwidowania niebezpiecznej elektryzacji w obiektach zagroŜonych poŜarem i/lub
wybuchem naleŜy zastosować środki ochrony przeciwpoŜarowej/przeciwwybuchowej, a zwłaszcza:

a) zapewnić odpowiednio sprawną wentylację miejscową i ogólną tak, aby stęŜenie substancji palnej w
mieszaninie z powietrzem nie przekraczało 50% dolnej granicy jej wybuchowości (DGW);

b) przeprowadzić inertyzację środowiska;

ewentualnie:

c) dokonać dyslokacji, poza strefą zagroŜoną, tych węzłów technologicznych, w których występuje
elektryzacja.

Ponadto, poŜądane jest spełnienie następujących wymagań:

– prowadzenie procesów i operacji produkcyjnych w sposób ciągły, w zamkniętych instalacjach i aparatach
technologicznych;

– hermetyzacja aparatów technologicznych i rurociągów przesyłowych;

– wyposaŜenie pomieszczeń w samoczynne sygnalizatory niebezpiecznych stęŜeń gazów, par lub pyłów w
powietrzu.

3.1.3 Wymagania dotyczące wyposaŜenia obiektów nie zagroŜonych wybuchem

W  obiektach,  pomieszczeniach,  strefach  w  normalnych  warunkach  nie  traktowanych  jako  zagroŜone
poŜarem  i/lub  wybuchem,  a  w  których  zjawisko  elektryczności  statycznej  moŜe  wywierać  szkodliwy  wpływ
na  organizm  człowieka,  na  prawidłowy  przebieg  procesu  produkcji  lub  na  funkcjonowanie  aparatury
elektronicznej, naleŜy spełnić następujące wymagania ochrony:

a) Stosowanie antyelektrostatycznych materiałów konstrukcyjnych i wykończeniowych, odpowiadających
warunkom wg PN-92/E-05200. Potencjał powierzchniowy V

, wytwarzany na takim materiale nie moŜe

przekraczać wartości

, a czas relaksacji ładunku elektrostatycznego r powinien być nie większy, niŜ

;

b) Lokalne zabezpieczanie stanowisk pracy przez zastosowanie:

– mat lub chodników antyelektrostatycznych,

– specjalnych systemów uziemień (3.3),

– ekranów eliminujących oddziaływanie pola elektrostatycznego;

c) Stosowanie dalszych środków zaradczych: wg 3.1.2.2 ÷ 3.1.2.5.

3.2 Instalacje i urządzenia technologiczne

3.2.1 Określenie przedmiotu wymagań

Z punktu widzenia moŜliwości powstawania zagroŜeń związanych z gromadzeniem się ładunku
elektrostatycznego, instalacje i aparaty technologiczne rozpatruje się w dwóch aspektach:

– ze względu na rodzaj uŜytego do ich budowy materiału (tworzywa); wg terminologii przyjętej w PN-92/E-
05200 moŜe to być materiał antyelektrostatyczny (w szczególności – przewodzący, np. metal) lub materiał
praktycznie nieprzewodzący;

– ze względu na moŜliwość ich przemieszczania (urządzenia stacjonarne, czy ruchome).

3.2.2 Środki ochrony stosowane w obiektach zagroŜonych wybuchem

3.2.2.1 Materiały i wyroby stosowane w urządzeniach technologicznych

powinny spełniać wymagania wg PN-92/E-05203, przy czym:

a) Urządzenia technologiczne z reguły naleŜy wykonywać z materiałów przewodzących o oporze

elektrycznym

właściwym

skrośnym

i/lub

oporze

elektrycznym

właściwym

powierzchniowym

;

b) Materiały częściowo przewodzące, o oporze

i/lub

mogą być dopuszczone do stosowania po stwierdzeniu braku zagroŜenia wg PN-92/E-05201 i PN-92/E-
05202 albo po spełnieniu wymagań wg PN-92/E-05203.

c) W przypadku konieczności uŜycia elementów wykonanych z materiałów o małej przewodności
elektrycznej, do budowy odpowiednich urządzeń naleŜy wg PN-92/E-05201 wytypować materiały w danych
warunkach nie elektryzujące się lub wykazujące niewielką zdolność do elektryzacji;

d) NaleŜy unikać jednoczesnego stosowania w tym samym urządzeniu materiałów przewodzących i
nieprzewodzących, jeŜeli na materiałach tych podczas procesu technologicznego moŜe powstawać ładunek
elektrostatyczny;

e) W przypadku konieczności uŜycia w urządzeniach technologicznych materiałów praktycznie

nieprzewodzących (

), naleŜy spełnić warunki wg 3.2.2.1 f), g), h) lub

3.2.2.1 i).

f) W urządzeniach technologicznych dopuszcza się stosowanie elementów wykonanych z materiałów
nieprzewodzących o polu powierzchni (S), ograniczonym do:

– S

max

= 4 cm

– w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z0, przy jednoczesnej obecności mediów o

zmin

≤ 0,1 mJ,

– S

max

= 50 cm

– w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z0, przy W

zmin

> 0,1 mJ,

– S

max

= 20 cm

– w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z1, przy W

zmin

≤ 0,1 mJ,

– S

max

= 100 cm

– w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z1, przy W

zmin

> 0,1 mJ.

W obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z2, Z10 i Z11, powyŜsze ograniczenia nie są obligatoryjne.

g) W instalacjach i urządzeniach technologicznych dopuszcza się stosowanie prętów i przewodów rurowych
wykonanych z materiałów nieprzewodzących, o średnicy (D), ograniczonej do:

– D

max

= 1 mm – w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z0, przy W

zmin

≤ 0,1 mJ,

– D

max

= 3 mm – w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z0, przy W

zmin

> 0,1 mJ,

– D

max

= 20 mm – w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z1, przy W

zmin

≤ 0,1 mJ,

– D

max

= 30 mm – w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z1, przy W

zmin

> 0,1 mJ.

W obiektach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z2, Z10 i Z11, powyŜsze ograniczenia nie
są obligatoryjne.

h) W urządzeniach technologicznych dopuszcza się stosowanie powłok izolacyjnych na materiałach
przewodzących o grubości (d) ograniczonej do:

– d

max

= 0,2 mm, niezaleŜnie od strefy zagroŜenia wybuchem, w obecności mediów o W

zmin

≤ 0,1 mJ,

– d

max

= 2 mm, niezaleŜnie od strefy zagroŜenia wybuchem, przy W

zmin

> 0,1 mJ.

i) JeŜeli spełnienie wymagań wg 3.2.2.1 f) ÷ h) nie jest moŜliwe, naleŜy:

– na powierzchni elementu chronionego umieścić ściśle przylegającą do niej metalową siatką ekranującą o
maksymalnym prześwicie „oczek” (powierzchni S), określonym wymaganiem wg 3.2.2.1 f):

– chroniony przewód rurowy lub pręt owinąć spiralnie z zewnątrz ściśle przylegającą do jego powierzchni
taśmą metalową lub drutem w taki sposób, aby maksymalny odstęp między zwojami (l) wynosił:

– l

max

= 20 mm – w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z0 i w obecności mediów o W

zmin

≤ 0,1

mJ,

– l

max

= 30 mm – w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z0, przy W

zmin

> 0,1 mJ,

– l

max

= 50 mm – w obiektach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z1, w obecności mediów o W

zmin

> 0,1

mJ.

W obiektach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia Z2, Z10 i Z11, powyŜsze ograniczenia nie są
obligatoryjne.

Siatka ekranująca oraz spirala z taśmy lub drutu mogą być umieszczane pod powierzchnią chronionego
elementu na maksymalnej głębokości ograniczonej wymaganiem wg 3.2.2.1 h).

3.2.2.2 Projektowanie, budowa i stosowanie urządzeń

a) Urządzenia produkcyjne powinny być konstruowane w taki sposób, aby elektryzacja wytwarzanych lub

przetwarzanych za ich pomocą materiałów została zminimalizowana. Przy braku moŜliwości zmniejszenia
elektryzacji, powinny być zastosowane środki ograniczające jej szkodliwy wpływ na otoczenie.

W szczególności naleŜy:

– strefy intensywnej elektryzacji lokalizować moŜliwie najdalej lub izolować od stref bezpośrednio
zagroŜonych (np. na powlekarkach lub drukarkach wzajemnego oddalenia lub odseparowania wymagają
strefy powlekania lub druku i strefy odwijania lub nawijania materiału),

– ekranować siatką lub ciągłą obudową metalową te fragmenty urządzeń, w których natęŜenie pola
elektrostatycznego moŜe przekraczać poziomy krytyczne, określone w PN-92/E-05201;

– zmniejszać dynamikę procesów, a zwłaszcza występujące w nich oddziaływania siłowe (ciśnienie, nacisk
bezpośredni, napręŜenia itp.) oraz szybkości ich przebiegu;

– dobierać odpowiednio tworzywo konstrukcyjne elementów mogących ulegać naelektryzowaniu oraz
wywoływać elektryzację stykających się z nimi materiałów lub wyrobów;

– stosować rozwiązania techniczne, wykluczające lub ograniczające zawirowania i rozbryzgiwanie cieczy
oraz pylenie się substancji sypkich;

– optymalizować inne parametry techniczne i technologiczne na podstawie wyników odpowiednich prac
badawczych i doświadczalno-konstrukcyjnych.

b) Aparaty technologiczne, zawierające media (w szczególności – ciecze) o oporze elektrycznym właściwym

skrośnym ρ

> 1

Ω

m, powinny być projektowane w taki sposób, aby na kaŜdy 1 m

ich zawartości

przypadała powierzchnia styku z uziemionym elementem konstrukcji równa co najmniej 0,04 m

. JeŜeli jest

to moŜliwe, kaŜdy z dowolnie obranych punktów w wewnętrznej przestrzeni aparatu nie powinien być
oddalony od takiego elementu (w szczególności – od metalowej ścianki zbiornika) więcej, niŜ o 2 m.

c) W pomieszczeniach (strefach) zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem nie naleŜy stosować napędów
pasowych.

Odstępstwa od podanych wymagań mogą być dopuszczone w indywidualnych przypadkach, po wykonaniu
odpowiednich badań wg PN-92/E-05201 i PN-92/E-05203 oraz po ewentualnym zastosowaniu niezbędnych
zabezpieczeń wg 3.6.5 (uściślenie podanych wymagań – wg 3.6.5.2 h).

3.2.2.3 Uziemienia.

Uziemieniu podlegają izolowane względem ziemi, przewodzące elementy urządzeń technologicznych, przy
czym:

a) W pomieszczeniach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z0, Z1 oraz w pomieszczeniach,
w których operuje się materiałami o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ, wymaga się uziemienia

wszelkich elementów, tworzących w stosunku do ziemi pojemność elektryczną C > 3 pF. Zalecany opór
uziemienia (R

) wynosi:

b) W pomieszczeniach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z2, Z10, Z11, w obecności o
W

zmin

> 0,1 mJ, wymaga się uziemienia elementów o pojemności elektrycznej C > 10 pF;

c) Elementy metalowe instalacji i urządzeń produkcyjnych naleŜy uziemiać w taki sposób, aby opór przejścia
między nimi oraz opór w stosunku do uziomu nie przekraczał wartości:

d) Uziemienia urządzeń, znajdujących się w obrębie pomieszczenia objętego ochroną, muszą tworzyć
wspólny, ekwipotencjalny obwód elektryczny. W tym celu naleŜy zapewnić ciągłość sieci uziemiającej,
niezawodność połączeń (kontaktów) oraz wymaganą skuteczność uziemienia wg 3.2.2.3 c);

e) Przyłączenie sieci uziemień antyelektrostatycznych do systemu uziemień ochrony przeciwporaŜeniowej
(np. do zerowania ochronnego urządzeń elektrycznych) jest dopuszczalne, jeŜeli odrębne przepisy nie
stanowią inaczej;

f) JeŜeli stosuje się odrębną sieć uziemień ochrony antyelektrostatycznej, przewody uziemiające
poszczególne urządzenia technologiczne powinny być przyłączone do magistrali wg 3.1.2.5 b);

g) Do uziemienia urządzeń technologicznych mogą być wykorzystywane ich połączenia konstrukcyjne z
innymi, uziemionymi aparatami, jeŜeli połączenia te zapewniają wymagany opór przejścia wg 3.2.2.3 c);

h) Stosowanie łańcuchów, jako przewodów uziemiających, jest niedopuszczalne;

i) Stacjonarne zbiorniki, aparaty i inne urządzenia technologiczne naleŜy uziemiać co najmniej w dwóch
punktach;

j) Indywidualnego przyłączenia do magistrali uziemiającej, za pomocą odrębnego odgałęzienia, wymagają:

– urządzenia technologiczne, w których zachodzi kruszenie, rozpylanie lub rozbryzgiwanie materiału,
niezaleŜnie od ich połączenia z ogólną siecią uziemiającą,

– wszelkie inne aparaty, nie połączone z siecią ogólną:

k) Urządzenia metalowe, przemieszczane (ruchome) np. pojemniki, butle z gazami, wózki, naleŜy uziemiać
zawsze gdy:

– urządzenie takie znajduje się w zasięgu pola elektrostatycznego,

– prowadzi się operacje technologiczne napełniania pojemników lub załadunku wózków oraz opróŜniania
pojemników lub rozładunku wózków.

Do uziemiania określonego rodzaju urządzeń stosuje się przewody giętkie, zakończone ściskaczem lub
uchwytem (zaciskiem) kleszczowym.

Przewody uziemiające muszą być przyłączone przed wprowadzeniem pojemnika lub wózka do obszaru
oddziaływania pola elektrostatycznego oraz przed rozpoczęciem odpowiednich operacji technologicznych.

l) Opór upływu R

obracających się wałków metalowych, w czasie ich ruchu, nie powinien przekraczać

najwyŜszej wartości dopuszczalnej R

wg 3.2.2.3c). Wartość maksymalna oporu R

, w indywidualnych

przypadkach, moŜe być zwiększona do

, jeŜeli jest spełniony warunek bezpieczeństwa wg PN-92/E-

05202;

m) Elementy wykonane z materiałów przewodzących wg PN-92/E-05200 – niemetalowych (np. z tworzyw
zawierających domieszkę sadzy przewodzącej, grafitu, włókna metalowego itp.) naleŜy uziemiać przez
zapewnienia im niezawodnego kontaktu z elementami metalowymi;

NajwyŜsza wartość dopuszczalna oporu upływu R

, a zarazem oporu uziemienia R

takich elementów,

wynosi

n)  Urządzenia  wykonane  z  materiałów  przewodzących  lub  pokryte  takimi  materiałami  naleŜy  wyposaŜyć  w
zaciski  przeznaczone  do  przyłączenia  przewodów  uziemiających.  Zaciski  te  powinny  być  wyraźnie
oznaczone,  w  celu  ich  łatwego  zlokalizowania  i  identyfikacji  w  czasie  wykonywania  prac  montaŜowych  lub
konserwacyjno-remontowych;

o) Uziemienia, jako ochronę antyelektrostatyczną, stosuje się niezaleŜnie od innych środków zaradczych;

p) Uziemienia instalacji i urządzeń technologicznych powinny być wykonane i kontrolowane zgodnie z
wymaganiami, stawianymi uziemieniom ochrony przeciwporaŜeniowej i ochrony odgromowej, w
szczególności PN-92/E-05009/41 oraz PN-86/E-05003/01, 02, PN-89/E-05003/03, PN-92/E-05003/04.

3.2.3 Środki ochrony stosowane w obiektach nie zagroŜonych wybuchem

Środki zaradcze określone wg 3.2.2 zapewniają pełną ochronę przed elektrycznością statyczną równieŜ w
obiektach, w których zagroŜenie poŜarem i/lub wybuchem nie występuje. Wystarczająco skuteczną ochronę
zapewnia spełnienie następujących wymagań:

– stosowanie materiałów konstrukcyjnych antyelektrostatycznych – wg PN-92/E-05200;

– stosowanie w instalacjach i urządzeniach technologicznych wyrobów o oporze upływu

;

– pozostałe wymagania – wg 3.2.2.1 c), 3.2.2.2 a), 3.2.2.3 c) ÷ g), n) ÷ p).

3.3 Personel

3.3.1 Realizacja ochrony antyelektrostatycznej

polega z jednej strony na ograniczeniu moŜliwości naelektryzowania ciała człowieka oraz na spowodowaniu
dostatecznie szybkiego odprowadzenia wytworzonego ładunku przez zmniejszenie oporu upływu, z drugiej
zaś – na eliminowaniu szkodliwych oddziaływań elektryczności statycznej na organizm człowieka.

3.3.2 Środki przeciwdziałające gromadzeniu się ładunku elektrostatycznego na ciele człowieka

stosuje się w przypadku grup pracowników:

– stale lub czasowo zatrudnionych w obiektach zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem, w których operuje
się substancjami – materiałami o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 100 mJ,

– zatrudnionych na stanowiskach montaŜu elementów lub wyrobów mogących ulec uszkodzeniu na skutek
oddziaływania silnych pól elektrostatycznych lub towarzyszących im wyładowań,

– obsługujących aparaturę pomiarowo-kontrolną i układy EPD (komputery), wymagające ochrony przed
elektrycznością statyczną.

W celu zapewnienia skutecznej ochrony naleŜy spełnić następujące wymagania:

a)  Pracowników  zatrudnionych  w  pomieszczeniach  i  przestrzeniach  zewnętrznych,  w  których  wyznaczone
strefy zagroŜenia wybuchem Z0 i Z1 naleŜy wyposaŜyć w odzieŜ ochronną (bieliznę i ubrania zewnętrzne),
wykonaną  z  tkanin  bawełnianych,  lnianych  lub  ze  specjalnych  materiałów  „antyelektrostatycznych”,
dopuszczonych  do  stosowania  w  określonych  warunkach.  Noszenie  ubrań  ochronnych  obowiązuje  zawsze,
niezaleŜnie  od  strefy  zagroŜenia  wybuchem,  jeŜeli  w  danym  obiekcie  operuje  się  mediami  o  W

zmin

≤ 0,1

mJ;

b) W obiektach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z2, Z10, Z11, jeŜeli operuje się w nich
substancjami o 0,1 mJ < W

zmin

≤ 100 mJ, dopuszcza się noszenie odzieŜy wykonanej z tkanin

zawierających co najmniej 30% włókna naturalnego (bawełna, len) lub włókna wiskozowego pod
warunkiem, Ŝe opór elektryczny powierzchniowy R

, odpowiedniej tkaniny, zmierzony wg PN-92/E-05203,

przy wilgotności względnej powietrza к = (50 ±5)%, nie przekracza wartości

;

c) W strefach chronionych, a zwłaszcza – zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem, nie wolno zakładać ani
zdejmować odzieŜy. Nie wolno teŜ nosić rozpiętych ubrań. Czyszczenie ubrań (przecieranie, omiatanie,
odkurzanie itp.) w obrębie strefy zagroŜonej jest zabronione;

d) W obiektach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z0 oraz wszędzie, gdzie operuje się
materiałami o W

zmin

≤ 0,1 mJ, mogą być noszone ochronne wyłącznie wykonane z tworzyw nie

elektryzujących się.

Ocena wg – PN-92/E-05201 i PN-92/E-05202;

e) Materiał rękawic ochronnych, noszonych w strefach zagroŜenia wybuchem Z0, Z1 i Z10 i/lub w obecności

mediów o W

zmin

≤ 0,1 mJ, musi mieć opór upływu R

lub opór skrośny R

, nie większy niŜ

W strefach zagroŜenia wybuchem Z2 i Z11, w których operuje się mediami o W

zmin

> 0,1 mJ, dopuszcza się

;

f) Pracowników przebywających w pomieszczeniach i przestrzeniach zewnętrznych, w których wyznaczone
zostały strefy zagroŜenia wybuchem Z0, Z1 i Z10 naleŜy wyposaŜyć w obuwie przewodzące o oporze upływu

podeszwy

, kontrolowanym wg PN-78/O-91035;

g) W pomieszczeniach zagroŜonych wybuchem – Z1 i Z10, na podstawie odpowiedniej ekspertyzy
warunków lokalnych, noszenie obuwia przewodzącego moŜe być ograniczone tylko do stref bezpośredniej

obsługi urządzeń produkcyjnych, w których natęŜenie pola elektrostatycznego (E) przekracza wartość 2

V/m. Ograniczenie to nie dotyczy sytuacji wg 3.3.3.2 h);

h) W obecności mediów o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ, obuwie przewodzące naleŜy nosić

niezaleŜnie od wyznaczonej strefy zagroŜenia obiektu;

i) Opór upływu ciała człowieka (R

uczł

), mierzony między jego dłonią a magistralą uziemiającą, w warunkach

wg 3.3.2 f) oraz 3.3.2 h) nie moŜe przekraczać wartości 1

Ω. W strefach Z1 i Z10 moŜna dopuścić

odstępstwo wg 3.3.2 g);

j) W pomieszczeniach ze strefami zagroŜenia wybuchem Z2 i Z11, w obecności mediów o W

zmin

> 0,1 mJ,

dopuszcza się opór upływu

. Jest to zarazem wystarczająco skuteczna ochrona przed innymi

zakłóceniami wywołanymi elektryzacją ciała człowieka.

k) JeŜeli w kontrolowanym obiekcie, poza zagroŜeniem ze strony elektryczności statycznej, istnieje
jednocześnie moŜliwość poraŜenia pracownika prądem przy obsłudze urządzeń, elektrycznych będących pod
napięciem do 250 V, to opór upływu ciała człowieka R

uczł

, określony oporem upływu podeszwy obuwia i

materiału podłogi, nie moŜe być mniejszy, niŜ

wg wzoru:

lub

l) W pomieszczeniach lub przestrzeniach zewnętrznych, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem
Z0, Z1 i Z10 zabrania się uŜywania foteli, krzeseł i taboretów wykonanych z materiałów nieprzewodzących

lub  pokrytych  takim  materiałem  (tworzywa  sztuczne,  tkaniny  z  włókien  syntetycznych,  lakiery
nieprzewodzące  itp.)  nawet  w  przypadkach,  gdy  jest  spełniony  warunek  3.2.2.1h).  Ograniczenie  to
obowiązuje  ponadto  w  kaŜdym  pomieszczeniu  i  strefie,  gdzie  operuje  się  mediami  o  minimalnej  energii
zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ, a takŜe – materiałami wybuchowymi i pirotechnicznymi oraz wyrobami z nich;

m) Czas przebywania personelu w strefach oddziaływania pola elektrostatycznego o natęŜeniu

naleŜy

ograniczyć do niezbędnego minimum, wynikającego z potrzeby wykonania odpowiednich czynności
technologicznych.

3.4 Transport międzyoperacyjny

3.4.1 Przedmiot wymagań

Przedmiotem przytoczonych niŜej wymagań jest transport międzyoperacyjny, pod którym naleŜy rozumieć
wszelkie sposoby przemieszczania surowców, półproduktów lub wyrobów pomiędzy obiektami,
pomieszczeniami lub stanowiskami produkcyjnymi, w obrębie danego przedsiębiorstwa.

3.4.2 Wymagania dotyczące środków transportu

a) Urządzenia i aparaty przeznaczone do transportowania (przenoszenia, przewoŜenia itp.) materiałów o
minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 10 mJ powinny być wykonane z tworzyw o oporze elektrycznym

właściwym skrośnym ρ

≤ 10

Ω

m, przy czym do przenośników taśmowych stosuje się wymaganie wg PN-

92/E-05203.

b) Do transportu substancji łatwo zapalnych naleŜy stosować wózki metalowe (dopuszcza się pomost
drewniany), wyposaŜone w koła z materiałów przewodzących lub w ogumienie przewodzące, spełniające
wymagania PN-92/E-05203.

3.4.3 Wymagania dotyczące uziemień środków transportu

a) Uziemienia naleŜy realizować zgodnie z zasadami podanymi w 3.2.2.3;

b) PrzewoŜone pojemniki lub aparaty metalowe, w czasie ich transportowania w strefach zagroŜenia
wybuchem, muszą tworzyć kontakt z metalowym nadwoziem bądź podwoziem wózka. JeŜeli warunek ten
nie jest spełniony, połączenie naleŜy wykonać za pomocą elastycznego przewodu (linki);

c)  W  pomieszczeniach  nie  zagroŜonych  poŜarem  lub  wybuchem  dopuszcza  się  „uziemianie”  podwozia
(nadwozia)  wózka  z  materiałami  palnymi  za  pomocą  przyłączonego  doń  paska  z  gumy  przewodzącej,  np.
typu  „ANTISTATIC”.  Sposób  ten  jest  skuteczny  jednak  tylko  przy  przewodzącej  podłodze  (3.1.2.1  c)  i
3.1.2.2) i przy dobrym kontakcie paska z jej powierzchnią. Zaleca się, aby opór upływu R

nadwozia wózka,

równieŜ podczas jego toczenia się, spełniał warunek:

Stosowanie do uziemienia wózka pasków typu „ANTISTATIC”, zwisających łańcuchów lub linek metalowych,
na terenie obiektów zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem jest niedopuszczalne;

d)  Przed  rozpoczęciem  załadunku  lub  rozładunku  wózka  z  nieprzewodzącym  ogumieniem  oraz  przed
rozpoczęciem  napełniania  lub  opróŜniania  stojących  na  nim  pojemników,  wszystkie  elementy  metalowe
układu:  zasobnik  opróŜniany  –  nadwozie  wózka  –  pojemnik  napełniany  naleŜy  wzajemnie  połączyć  linką
metalową,  zakończoną  np.  zaczepem  kleszczowym  i  uziemić.  Uziemienie  powinno  być  zrealizowane  przed
rozpoczęciem  określonych  operacji  technologicznych.  Wymaganie  obowiązuje  w  środowiskach  z  mediami
palnymi o W

zmin

≤ 100 mJ;

e) Cysterny samochodowe, przeznaczone do przewoŜenia mediów łatwo zapalnych (zwłaszcza o W

zmin

≤

0,1 mJ), powinny być uziemione przez przewodzące ogumienie tak, aby opór upływu R

spełniał warunek:

(wg PN-92/E-05203).

Dopuszczalna wartość oporu upływu R

moŜe być zmieniona tylko na podstawie indywidualnej analizy

warunków przewozu danego środka oraz oceny zagroŜenia wg PN-92/E-05202.

f) Przed rozpoczęciem napełniania lub opróŜniania cysterny samochodowej naleŜy ją uziemić, przyłączając
przewód najpierw do podwozia (nadwozia) cysterny, a następnie – do magistrali uziemiającej.

Uziemienia nie wymagają cysterny zawierające ciecze o minimalnej energii zapłonu W

zmin

> 500 mJ w

przypadkach gdy:

– opór elektryczny właściwy skrośny ρ

cieczy nie przekracza wartości 10

Ω

– cysternę napełnia się lub opróŜnia poza strefami zagroŜenia wybuchem Z0, Z1, Z10;

g) Na stanowiskach napełniania lub opróŜniania cystern kolejowych, zawierających ciecze palne o
minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 500 mJ, naleŜy uziemiać: korpus cysterny, złącza i zbrojenie

przewodów nalewowych, konstrukcje wsporcze nalewaków oraz szyny, które w strefie operacyjnej powinny
być „mostkowane”.

Uziemienie ochrony antyelektrostatycznej nie moŜe być połączone z uziemieniem sieci trakcyjnej.

3.4.4 Wymagania dotyczące technologii i warunków realizacji transportu międzyoperacyjnego

a) W obiektach, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z0, Z1, Z10 oraz we wszystkich
pomieszczeniach, w których operuje się substancjami o W

zmin

≤ 0,1 mJ, wjeŜdŜanie nieuziemionymi

wózkami do stref o natęŜeniu pola elektrostatycznego

, jest zabronione. W strefach takich naleŜy

posługiwać się wózkami o przewodzących oponach wg 3.4.2 b);

b) W przypadkach konieczności ustawienia wózka, pojemnika lub innego urządzenia metalowego w strefie
bezpośrednio zagroŜonej poŜarem i/lub wybuchem, a zarazem – w zasięgu oddziaływania pola

elektrostatycznego o natęŜeniu E > 10

V/m, naleŜy je uziemić przed uruchomieniem urządzenia

produkcyjnego, powodującego powstawanie pola elektrostatycznego;

c) Pojemników (równieŜ – uziemionych), zawierających ciecze łatwo zapalne, nie naleŜy ustawiać w pobliŜu

urządzeń technologicznych, wokół których wytwarzane jest pole elektrostatyczne o natęŜeniu E > 10

V/m.

Dotyczy to zwłaszcza powlekarek, lakierek, drukarek, kalandrów itp. maszyn.

Czynności technologiczne takie jak uzupełnianie zawartości farb lub klejów w zasobnikach, dolewanie
rozcieńczalników organicznych, mogą być wykonywane nie wcześniej, niŜ po upływie co najmniej 10 min od
zatrzymania maszyny;

d) Otwieranie włazów cystern samochodowych, zawierających ciecze o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤

100 mJ oraz wprowadzanie do nich przewodów nalewowych jest dopuszczalne po uprzednim uziemieniu
wszystkich urządzeń wg 3.4.3 f);

e) Rozładunek cysterny samochodowej z cieczą o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 100 mJ moŜna

rozpocząć po upływie co najmniej 10 min od jej uziemienia.

Uziemienie cysterny wolno rozłączyć nie wcześniej niŜ po upływie co najmniej 10 min od chwili zakończenia
operacji opróŜniania.

Dopuszcza się skrócenie tych czasów do 5 min w przypadkach, gdy opór elektryczny właściwy skrośny ρ

cieczy nie przekracza 10

Ω

f)  W  urządzeniach  słuŜących  do  transportu  grawitacyjnego  lub  pneumatycznego  oraz  w  róŜnego  rodzaju
podajnikach  i  przenośnikach  naleŜy  zmniejszać  prędkości  przemieszczania  materiałów  do  minimum,
uwarunkowanego  technologią  odpowiedniego  procesu.  Niezbędne  jest  równieŜ  minimalizowanie  prędkości
przetaczania wózków i podobnych środków transportu;

g) Przy transportowaniu materiałów, o róŜnym stanie skupienia, przewodami rurowymi, obowiązują ponadto
wymagania wg 3.6.1 ÷ 3.6.4.

3.5 Magazynowanie surowców, półproduktów i wyrobów

W magazynach – składach zamkniętych lub półotwartych – zadaszonych (wiaty), obowiązują następujące
wymagania ochrony:

a) W pomieszczeniach magazynowych zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem nie dopuszcza się stosowania
wyposaŜenia lub urządzeń, wytwarzających pole elektrostatyczne o natęŜeniu (E) powyŜej 10 kV/m.

b) W pomieszczeniach magazynowych, w których wyznaczono strefy zagroŜenia wybuchem Z0, Z1 oraz
Z10, ochronę realizuje się wg wymagań zawartych w 2, 3.1 ÷ 3.4;

c)  JeŜeli  na  terenie  magazynu/składu,  w  strefach  zagroŜenia  wybuchem  Z2  lub  Z11  nie  prowadzi  się
operacji  opróŜniania  lub  napełniania  opakowań,  a  materiały  palne  przechowywane  są  wyłącznie  w
szczelnych,  metalowych  opakowaniach,  to  realizacja  ochrony  przed  elektrycznością  statyczną  w  danych
warunkach  nie  jest  konieczna.  Odstępstwo  to  nie  dotyczy  magazynów  przeznaczonych  do  składowania
materiałów  wybuchowych  i  pirotechnicznych  oraz  wyrobów  z  nich,  a  takŜe  mediów  o  W

zmin

≤ 0,1 mJ, w

których obowiązują wymagania ochrony wg poz. a) i b);

d) W pomieszczeniach magazynowych zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem zabrania się przecierania
(czyszczenia) zewnętrznej powierzchni opakowań zwłaszcza – szklanych i wykonanych z tworzyw
sztucznych.

Dopuszcza się wykonywanie takich zabiegów za pomocą tkanin bawełnianych zwilŜonych wodą, gliceryną
lub roztworem wodno-glicerynowym;

e) Przy operowaniu, na terenie magazynu mediów palnych, materiałami mogącymi ulegać
naelektryzowaniu, naleŜy przestrzegać ponadto wymagań ochrony wg 3.6.

3.6 Procesy produkcyjne i eksploatacja

3.6.1 Ciecze

3.6.1.1 Warunki elektryzacji cieczy.

Ciecze ulegają naelektryzowaniu przy ich przepływie, przelewaniu (napełnianie-opróŜnianie zbiorników lub
opakowań), mieszaniu i rozbryzgiwaniu (rozpylanie, natrysk).

Ciecze o małej przewodności elektrycznej mogą się elektryzować zarówno w kontakcie z materiałem
nieprzewodzącym (izolatorem), jak teŜ w kontakcie z materiałem przewodzącym, np. metalem.

Ciecze przewodzące mogą ulegać naelektryzowaniu tylko w kontakcie z materiałem nieprzewodzącym,
uniemoŜliwiającym odprowadzenie wytwarzanego w nich ładunku.

3.6.1.2 Ogólne warunki realizacji ochrony

a) JeŜeli ciecz o oporze elektrycznym właściwym skrośnym

styka się wyłącznie z uziemioną aparaturą

metalową, ochrona przed elektrycznością statyczną, równieŜ w strefach zagroŜonych poŜarem i/lub
wybuchem nie jest wymagana;

b) JeŜeli w metalowych, uziemionych instalacjach i urządzeniach technologicznych znajdują się wyłącznie

ciecze o oporze właściwym skrośnym

, to realizacja ochrony antyelektrostatycznej jest wymagana tylko

w strefach zagroŜenia wybuchem Z0 oraz we wszystkich obiektach, w obecności mediów o W

zmin

≤ 0,1 mJ;

c) Realizacja ochrony jest wymagana we wszelkich strefach zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem, jeŜeli

operuje się w nich cieczami o oporze właściwym skrośnym ρ

> 10

Ω

3.6.1.3 Uziemienia.

Instalacje i urządzenia metalowe oraz aparaty technologiczne z cieczami naleŜy uziemiać zgodnie z
zasadami, określonymi w 3.2.2.3, przy czym:

a) Mostkowanie kołnierzy w rurociągach przesyłowych, pokryw lub włazów kontrolnych w aparatach
technologicznych nie jest wymagane, jeŜeli elementy takie są w sposób niezawodny połączone za pomocą
śrub, zapewniających wymagany wg 3.2.2.3 c) opór przejścia;

b) Przy połączeniach śrubowych, stanowiących część obwodu sieci uziemiającej, nie dopuszcza się
stosowania podkładek lub przekładek, wykonanych z tworzyw izolacyjnych. Miejsc łączenia nie naleŜy
zamalowywać farbą nieprzewodzącą;

c) Skuteczność mostkowania naleŜy okresowo kontrolować wg 2.3 e) oraz 3.2.2.3 p);

d) W odrębne, indywidualne uziemienia naleŜy wyposaŜyć:

– urządzenia, w których ciecz ulega rozbryzgiwaniu,

– aparaty, pojemniki i urządzenia technologiczne mające nieprzewodzącą okładzinę (np. emaliowane),

– agregaty i maszyny wydzielone z ciągu instalacji (linii technologicznej) i nie połączone z nią, np.
rurociągami metalowymi,

– cysterny kolejowe oraz samochodowe – na stanowiskach ich napełniania oraz opróŜniania; dopuszcza się
stosowania łańcuchów do uziemienia cystern;

e) Zbiorniki i aparaty technologiczne o pojemności V ≥ 50 m

naleŜy połączyć z magistralą uziemiającą co

najmniej w dwóch przeciwległych punktach;

f) Przy przelewaniu cieczy palnych naleŜy mostkować giętkim przewodem i uziemiać: zbiornik lub pojemnik
opróŜniany, metalowy przewód nalewowy lub lejek oraz zbiornik lub pojemnik napełniany. Dotyczy to
zarówno urządzeń stacjonarnych, jak teŜ przemieszczanych.

3.6.1.4 Ograniczanie prędkości przepływu.

Prędkości przepływu cieczy naleŜy odpowiednio zmniejszyć, jeŜeli:

– moŜe powstać zagroŜenie, na skutek nie całkowitego wypełnienia rurociągu przepływającą cieczą,

– zachodzi niebezpieczeństwo powstawania wyładowań w napełnianym zbiorniku.

Wprowadza się następujące ograniczenia dopuszczalnych prędkości liniowych przepływu/wypływu cieczy:

a) Prędkości wypływu cieczy nie zawierających wody takich, jak: węglowodory ciekłe, oleje mineralne i ich
pochodne, w operacjach napełniania zbiorników i aparatów technologicznych ograniczone są warunkiem

gdzie:

v – prędkość liniowa przepływu cieczy w przewodzie rurowym, m/s,

d – średnica wewnętrzna przewodu rurowego, m,

γ = 1/ρ

– przewodność elektryczna cieczy, pS/m,

D – przekątna przekroju poprzecznego napełnianego zbiornika, m;

D mieści się w przedziale wartości:

2,9 m ≤ D ≤ 7,5 m

Przy mniejszych lub większych długościach przekątnej, przyjmuje się wartości krańcowe;

b) Prędkości przepływu naleŜy ograniczyć do v ≤ 1 m/s w przypadkach, gdy:

– ciecz zawiera nierozpuszczalne w niej domieszki fazy ciekłej (w szczególności wody), stałej (cząstki rdzy,
osady, inne zanieczyszczenia) lub gazowej (pęcherzyki, np. powietrza),

– przepływ ma charakter burzliwy (turbulencje),

– ten sam przewód słuŜy do przesyłania róŜnych produktów ciekłych lub domieszek do paliw płynnych,

– w napełnianym zbiorniku znajdowała się uprzednio inna ciecz,

– zakończenie przewodu nalewowego znajduje się powyŜej lustra cieczy w napełnianym zbiorniku,

– przewodem rurowym o średnicy d ≤ 25 mm przepływa dwusiarczek węgla lub eter dietylowy;

c) Prędkości przepływu alkoholi: metylowego i etylowego podlegają ograniczeniu do wartości maksymalnej
3 m/s;

d) Prędkości przepływu estrów, alkoholi wyŜszych i ketonów wyŜszych ograniczone są warunkiem:

v ≤ 10 m/s;

e) Ciecze inne niŜ wymienione w poz. a) ÷ d) mogą być przesyłane z prędkością maksymalną 7 m/s;

f) Przekroczenie krytycznych prędkości przepływu cieczy jest dopuszczalne tylko pod warunkiem
zastosowania innych, odpowiednio skutecznych środków ochrony (np. stref relaksacji);

g) Prędkości przepływu i wypływu cieczy nie wymagają ograniczenia, jeŜeli w rurociągach i w napełnianych
aparatach technologicznych nie mogą tworzyć się mieszaniny wybuchowe par mediów palnych z powietrzem
oraz wyklucza się inne, niepoŜądane skutki elektryzacji.

3.6.1.5 Wymagania dotyczące technicznych i technologicznych warunków operowania cieczami

a) W operacjach napełniania/opróŜniania zbiorników lub pojemników, naleŜy minimalizować ilości
przelewanych lub przetaczanych cieczy łatwo zapalnych;

b)Zbiorniki (cysterny, pojemniki itp.) oraz aparaty technologiczne naleŜy napełniać cieczą palną w sposób
wykluczający moŜliwość jej rozbryzgiwania lub „rozpylania”, wirowania i burzliwego mieszania się. Nie
dopuszcza się wlewania cieczy swobodnie spadającym strumieniem;

c) JeŜeli w obiektach zagroŜonych wybuchem następuje rozbryzgiwanie („rozpylanie”) cieczy palnej, to poza
innymi środkami ochrony (3.6.4), w obiekcie takim naleŜy zapewnić sprawną wentylację, powodującą
zmniejszenie stęŜenia par poniŜej 50% DGW;

d) Zbiorniki/pojemniki naleŜy, w miarę moŜliwości, napełniać całkowicie;

e) JeŜeli istnieje konieczność umieszczenia w zbiorniku lub aparacie technologicznym przedmiotu
przewodzącego, pływającego na powierzchni cieczy, przedmiot taki powinien być uziemiony wg 3.6.1.3;

f) JeŜeli zbiornik lub pojemnik napełnia się cieczą przy uŜyciu kilku przewodów (węŜy), powinny być one
oddalone względem siebie o co najmniej 25 cm;

g) OpróŜnianie jakichkolwiek opakowań, zawierających materiały sypkie, bezpośrednio do aparatów
technologicznych z cieczami o temperaturze wyŜszej od temperatury ich zapłonu jest dopuszczalne tylko w
przypadku, gdy analiza warunków wykonywania danej operacji technologicznej, zgodnie z PN-92/E-05201,
wykaŜe brak zagroŜenia.

Zaleca się wlewanie cieczy do aparatu technologicznego, po uprzednim wprowadzeniu do niego materiału
sypkiego i odczekaniu co najmniej 10 min;

h) Nie dopuszcza się transportowania cieczy łatwo zapalnych za pomocą gazu palnego, powietrza lub innego
gazu podtrzymującego spalanie, przy czym:

– dopuszcza się stosowanie do danego celu gazów obojętnych,

– gaz uŜyty do przenoszenia cieczy nie powinien powodować jej rozbryzgiwania oraz powstawania w niej
pęcherzyków,

– transport cieczy za pomocą gazu moŜe być stosowany tylko w razie uzasadnionej konieczności.

i) JeŜeli ciecz o oporze elektrycznym właściwym skrośnym ρ

> 10

Ω

m moŜe ulegać naelektryzowaniu w

wyniku:

– napełniania zbiornika lub aparatu technologicznego,

– mieszania zawartości aparatu,

– procesu filtracji,

to wykonywanie czynności takich, jak pobieranie próbek przez włazy (króćce) kontrolne aparatów i
zbiorników, wprowadzanie do ich wnętrza sond pomiarowych itp. jest dopuszczalne nie wcześniej niŜ po
upływie czasu „uspokojenia” t, określonego wg wzoru

min

= 3ε

w którym:

min

– czas minimalny, liczony od chwili zakończenia poprzedzającej operacji technologicznej, s,

– stała dielektryczna próŜni,

– względna przenikalność elektryczna danej cieczy.

– opór elektryczny właściwy skrośny tej cieczy.

JeŜeli, ze względu na brak odpowiednich danych nie ma moŜliwości obliczenia czasu t

min

, naleŜy przyjąć

wartość t

min

= 10 min;

j) JeŜeli ciecz zawiera nierozpuszczalne w niej domieszki (inną ciecz, fazę stałą lub gazową), to kolejną
operację technologiczną moŜna rozpocząć nie wcześniej niŜ po upływie 3 t

min

(wg poz. i) od zakończenia

operacji poprzedniej.

W odniesieniu do cieczy o oporze

, wymaganie to nie jest obligatoryjne;

k) Proces mieszania cieczy

nie moŜe być wykonywany ręcznie;

l) Stosowanie w procesach technologicznych innych środków ochrony takich, jak:

– domieszek zwiększających przewodność elektryczną cieczy,

– relaksatorów (stref „uspokojenia”),

– modyfikacji parametrów technologicznych,

wywołujących zmniejszenie stopnia naelektryzowania cieczy wymaga specjalistycznego nadzoru.

m) JeŜeli zastosowanie zabezpieczeń antyelektrostatycznych przy operowaniu cieczami palnymi jest
niemoŜliwe lub utrudnione, to w zagroŜonych aparatach technologicznych i zbiornikach naleŜy wytworzyć
atmosferę ochronną, przez wprowadzanie do nich gazu obojętnego.

3.6.1.6 Wymagania dotyczące pojemników, opakowań węŜy nalewowych

a) Do przelewania cieczy palnych, w obiektach zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem, naleŜy posługiwać się
pojemnikami metalowymi, uziemionymi wg 3.6.1.3 f). Mogą być do tego celu stosowane równieŜ pojemniki

wykonane z materiałów o oporze właściwym skrośnym

i/lub

;

b) Opakowania o pojemności V ≤ 2 l, wykonane z materiału nieprzewodzącego (w szczególności tworzywa
sztucznego) lub takim materiałem powleczone, dopuszcza się do stosowania poza strefami zagroŜenia
wybuchem Z0 oraz obiektami, w których znajdują się media o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ;

c) W warunkach określonych wymaganiem wg 3.6.1.6 b), mogą być dopuszczone do stosowania pojemniki z
materiału nieprzewodzącego (tworzywa sztucznego) o objętości V ≤ 5 l, jeŜeli na podstawie indywidualnej
analizy wg PN-92/E-05201 stwierdzony zostanie brak zagroŜenia;

d) Opakowania szklane powinny spełniać wymagania wg 3.6.1.5 d) oraz 3.6.1.6 e);

e) Stosowanie innych, niŜ wymienione w poz. b), c), d), pojemników/zbiorników wykonanych z materiałów

o małej przewodności elektrycznej (

) jest dopuszczalne w indywidualnych przypadkach, jeŜeli

odpowiednie badania (PN-92/E-05201) wykaŜą brak moŜliwości niebezpiecznego ich naelektryzowania;

f) Nie dopuszcza się przecierania, omiatania, czyszczenia w strumieniu powietrza oraz przemywania
rozpuszczalnikami organicznymi powierzchni pojemników wykonanych z materiałów o małej przewodności

elektrycznej, w obecności mediów o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 10 mJ;

g) W strefach zagroŜenia wybuchem Z0 oraz Z1, do przelewania cieczy naleŜy stosować węŜe wykonane z
materiału wykluczającego gromadzenie się na nich ładunku elektrostatycznego (kontrola moŜliwości
naelektryzowania wg PN-92/E-05201, kontrola oporu elektrycznego upływu wg PN-92/E-05203);

h) Powierzchnia węŜy nalewowych, wykonanych z materiału antyelektrostatycznego (PN-92/E-05201),
powinna być utrzymywana w czystości.

3.6.2 Pary i gazy

3.6.2.1 Warunki elektryzacji par i gazów oraz ogólne zasady realizacji ochrony.

W praktyce naelektryzowaniu ulegają pary oraz gazy, zawierające cząstki fazy stałej lub ciekłej. Ładunek
elektrostatyczny powstaje na takich cząstkach przy przepływach par i gazów w urządzeniach
technologicznych, lub przy ich wypływach z dysz, nieszczelności itp. Czyste gazy mogą być naelektryzowane
przez zjonizowanie ich cząstek.

Zasady ochrony przed elektrycznością statyczną są zbliŜone do stosowanych przy operowaniu cieczami
(6.1) oraz przy tworzeniu się aerozoli (3.6.4).

3.6.2.2 Wymagania ochrony

a) Stosowanie uziemień – wg 3.1.2.5 i 3.2.2.3;

b) Dysze, z których wypływają spręŜone pary lub gazy, powinny być wykonane z materiału przewodzącego
(PN-92/E-05200), połączone z innymi, przewodzącymi częściami urządzenia i skutecznie uziemione;

c) W miejscach przechowywania butli z gazami palnymi oraz w strefach obsługi odpowiednich stanowisk
technologicznych i strefach komunikacyjnych powinny być stosowane podłogi z materiałów przewodzących o

oporze upływu R

≤ 1

Ω (wg PN-92/E-05203);

d) Pracowników zatrudnionych w obiektach, w których stosuje się urządzenia ciśnieniowe z palnymi gazami
lub parami, naleŜy wyposaŜyć w odzieŜ ochronną antyelektrostatyczną oraz zastosować środki
zabezpieczające przed naelektryzowaniem ciała człowieka wg 3.3;

e) Aparaty i urządzenia zawierające spręŜone pary lub gazy palne powinny być szczelne i odpowiednio
zabezpieczone przed niekontrolowanym ich wypływem;

f) Wypływ gazów i par powinien być kontrolowany a jego szybkość ograniczana;

g) W strefie wypływu par i gazów z pojemników ciśnieniowych (równieŜ wypływu pary wodnej) nie mogą
znajdować się nieuziemione przedmioty metalowe oraz pracownicy, noszący nieprzewodzące obuwie;

h) W zasięgu wypływającego strumienia pary lub gazu nie mogą się znajdować przedmioty, wykonane z

tworzyw o małej przewodności elektrycznej (

);

i) JeŜeli jest to moŜliwe, naleŜy zapobiegać zanieczyszczeniom gazów technicznych fazą stałą lub ciekłą.

3.6.3 Materiały stałe sypkie

3.6.3.1 Warunki elektryzacji materiałów stałych sypkich.

Elektryzacja materiałów stałych sypkich występuje podczas ich transportowania rynnami lub lejami
zsypowymi, przewodami rurowymi itp. (transport grawitacyjny lub pneumatyczny), przy przedostawaniu się
pyłów przez nieszczelności i przewęŜenia w urządzeniach technologicznych, podczas rozdrabniania
materiałów (kruszenia, mielenia, przesypywania, przesiewania, dozowania, mieszania, rozpylania itp.).

3.6.3.2 Ogólne warunki realizacji ochrony

a) W strefach zagroŜenia wybuchem Z10 i Z11 ochronę naleŜy realizować w przypadkach, gdy spodziewane
są wyładowania iskrowe lub ślizgowe-snopiące (ocena zagroŜenia wg PN-92/E-05201 oraz PN-92/E-05202);

b)  Uziemienia,  jako  ochronę  antyelektrostatyczną  naleŜy  stosować  w  obiektach,  pomieszczeniach  lub
strefach  zagroŜonych  poŜarem  i/lub  wybuchem  w  przypadkach,  gdy  realizowane  są  w  nich  procesy  lub
operacje  jednostkowe,  wymienione  w  3.6.3.1.  Uziemienie  przedmiotów  i  urządzeń  metalowych  jest
konieczne, jeŜeli w kontrolowanym pomieszczeniu występuje zapylenie powietrza.

Uziemienia powinny być wykonywane zgodnie z zasadami podanymi w 3.1.2.5 i 3.2.2.3;

c) JeŜeli w pomieszczeniu operuje się materiałami o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 100 mJ, naleŜy

zapobiegać gromadzeniu się ładunków na ciele pracowników. Wymagania ochrony – wg 3.3;

d) Do pomieszczeń, w których występują naelektryzowane pyły nie naleŜy wprowadzać otwartych
pojemników, zawierających ciecze palne;

e) W urządzeniach zsypowych nie naleŜy dopuszczać do spadania strumienia materiału z duŜej wysokości.
Drogę zsypywania materiału oraz powierzchnię jego kontaktu z urządzeniami zsypowymi naleŜy
minimalizować;

f) Przy ręcznym przesypywaniu materiałów palnych obowiązuje uziemienie wszystkich urządzeń

metalowych, stosowanych podczas wykonywania tej operacji, analogicznie, jak przy przelewaniu cieczy –
wg 3.6.1.3 f).

JeŜeli nie moŜna zlikwidować zagroŜenia (ocena wg PN-92/E-05201), operacja przesypywania materiału
powinna być sterowana zdalnie. Dotyczy to zwłaszcza materiałów wybuchowych;

g) Materiały w stanie rozdrobnienia zsypywać (przesypywać) i transportować w sposób ograniczający do
minimum pylenie się i zawirowania (kłębienie się pyłów). Dotyczy to zwłaszcza bunkrów, zbiorników,
silosów i podobnych urządzeń.

JeŜeli nie jest to moŜliwe, a wyniki analizy wykonanej wg PN-92/E-05201 wskazują na moŜliwość
powstawania stanu zagroŜenia, odpowiednie procesy powinny być przeprowadzane w środowisku gazu
obojętnego;

h) Zbiorniki i zasobniki, napełniane materiałami palnymi, powinny być wykonane z tworzyw konstrukcyjnych

o oporze

;

i) Przewody rurowe, przeznaczone do transportu pneumatycznego materiałów sypkich powinny być
wykonane z metalu i uziemione, zgodnie z 3.6.3.2 b). Dopuszcza się moŜliwość zastosowania innego
rodzaju tworzyw konstrukcyjnych, wytypowanych w wyniku odpowiednich badań (PN-92/E-05201 oraz PN-
92/E-05203);

j) Cyklony stosowane w instalacjach technologicznych z materiałami sypkimi o minimalnej energii zapłonu
W

zmin

≤ 100 mJ, naleŜy wykonywać z metalu lub z innych tworzyw konstrukcyjnych o oporze właściwym

. Powinny być one uziemione, zgodnie z 3.6.3.2. b);

k) Szybkość przemieszczania lub przenoszenia materiałów sypkich w kanałach zsypowych i przewodach
transportu pneumatycznego naleŜy ograniczać do minimum, uwarunkowanego technologią odpowiedniego
procesu;

l) W materiałach sypkich naleŜy utrzymywać moŜliwie najwyŜszą zawartość wody, uwarunkowaną
przepisem technologicznym;

m) Stosowanie innych środków ochrony, poza uziemieniem urządzeń, nie jest konieczne, jeŜeli natęŜenie
pola elektrostatycznego (E) wewnątrz przewodu rurowego lub aparatu technologicznego nie przekracza
wartości krytycznej:

i/lub gdy średnica wewnętrzna (d) przewodu (aparatu) jest nie większa niŜ 0,2 m;

n) Filtry odpylające w urządzeniach technologicznych, naleŜy wykonywać z tkaniny przewodzącej (

), przy minimalnej energii zapłonu pyłów W

zmin

≤ 0,1 mJ.

W obecności materiałów o W

zmin

> 0,1 mJ filtry takie mogą być wykonane z tkanin antyelektrostatycznych

o oporze

;

o) Pobieranie próbek materiałów pylistych ze zbiorników lub aparatów dopuszcza się nie wcześniej, niŜ po
zakończeniu ich napełniania lub innej operacji technologicznej i po całkowitym osadzeniu się pyłu.

Czynność tę moŜna wykonać po upływie czasu nie krótszym, niŜ 15 min.

p) Nie dopuszcza się wyładunku materiałów sypkich z wszelkiego rodzaju pojemników i opakowań
bezpośrednio do aparatów technologicznych, zawierających ciecze palne w temperaturze przekraczającej
temperaturę ich zapłonu;

r) Przy operowaniu materiałami sypkimi o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤ 25 mJ, jeŜeli jest to moŜliwe,

naleŜy stosować środki zmniejszające zdolność tych materiałów do elektryzacji (antystatyzacja, modyfikacja
struktury lub składu, dobór materiałów konstrukcyjnych do urządzeń technologicznych itp.).

Ocena skuteczności ochrony – wg PN-92/E-05201.

3.6.4 Aerozole

3.6.4.1 Warunki elektryzacji aerozoli.

Elektryzacja aerozoli, tworzonych przez cząstki fazy stałej lub ciekłej, rozproszone w fazie gazowej jest
szczególnie niebezpieczna, przede wszystkim ze względu na trudności w realizacji skutecznej ochrony.

Aerozole powstają między innymi w suszarniach fluidyzacyjnych lub rozpyłowych, przy malowaniu
natryskowym, przy rozpylaniu mediów stałych lub ciekłych w róŜnorodnych urządzeniach inŜektorowych.

Aerozole mogą pozostawać naelektryzowane nawet w przypadku, gdy zawieszone w powietrzu cząstki fazy

stałej lub ciekłej są przewodzące, środowisko gazowe izoluje je bowiem względem siebie tak, Ŝe nie ma
moŜliwości zobojętnienia przenoszonego ładunku.

3.6.4.2 Ogólne warunki realizacji ochrony

a) W obiektach zagroŜonych wybuchem, w których występują lub mogą występować naelektryzowane
aerozole, naleŜy stosować uziemienia wg 3.1.2.5 i 3.2.2.3;

b) W warunkach wg 3.6.4.2 a) naleŜy zapobiegać moŜliwości naelektryzowania ciała człowieka, zgodnie z
wymaganiami wg 3.3;

c)  Procesy  i  operacje  technologiczne  naleŜy  prowadzić  w  sposób  ograniczający  tworzenie  się  aerozoli
zarówno  wewnątrz,  jak  teŜ  na  zewnątrz  urządzeń,  w  szczególności  naleŜy  unikać  rozbryzgiwania  cieczy,
rozpylania  materiałów  stałych  i  niekontrolowanych  wypływów  pary  wodnej,  zwłaszcza  –  pod  zwiększonym
ciśnieniem.

Wymaganie niniejsze nie dotyczy warunków, gdy zjawisko elektryzacji aerozoli wykorzystywane jest do
celów technologicznych (np. malowanie elektrostatyczne, opryski itp.);

d) Gabaryty aparatów technologicznych, w których mogą powstawać aerozole z cząstek materiałów palnych,

powinny być tak dobrane, aby wolna przestrzeń wewnątrz aparatu technologicznego nie przekraczała 1 m

(dotyczy to m.in. filtrów workowych w instalacjach odpylających).

JeŜeli warunek ten nie moŜe być spełniony, naleŜy stosować środki ochrony wyładowaniami z
naelektryzowanych chmur pyłowych (ocena zagroŜenia wg PN-92/E-05201) i/lub środki ochrony
przeciwwybuchowej;

e) W zbiornikach o pojemności V > 5 m

, zawierających pyły palne, niezaleŜnie od środków ochrony

antyelektrostatycznej naleŜy stosować zabezpieczenia przeciwwybuchowe;

f) W procesach elektrostatycznego malowania natryskowego obowiązują następujące wymagania:

– Podłoga w odległości do 5 m od źródła wysokiego napięcia powinna być wykonana z materiału
przewodzącego (PN-92/E-05200) i uziemiona (3.6.4.2 a),

– Pracownicy obsługujący agregaty do malowania powinni być wyposaŜeni w obuwie przewodzące oraz w
rękawice przewodzące (3.3),

– Wszystkie elementy metalowe w urządzeniach oraz przedmioty metalowe, znajdujące się w ich pobliŜu,
powinny być uziemione (3.6.4.2 a); malowane przedmioty metalowe naleŜy umieszczać na ostro
zakończonych wieszakach;

– W indywidualnych przypadkach moŜna odstąpić od uziemienia elementów o powierzchni S < 0,5 m

, jeŜeli

jest spełniony warunek bezpieczeństwa wg PN-92/E-05201;

– Kontrola skuteczności uziemienia malowanych detali – wg 3.2.2.3 p) lub kontrola stopnia ich
naelektryzowania oraz ocena zagroŜenia wg PN-92/E-05202;

g) W operacjach malowania natryskowego, wykonywanych w sposób konwencjonalny, za pomocą pistoletów
ręcznych powinny być spełnione następujące wymagania:

– Zasobniki z farbą, powietrzem lub innym gazem i części metalowe pistoletu powinny tworzyć układ
ekwipotencjalny, przez ich połączenie przewodem i uziemienie (3.6.4.2 a),

– Podłoga w strefie malowania powinna być przewodząca (3.1.2.1 c),

– Pracownicy powinni być wyposaŜeni w odzieŜ (ubrania, obuwie, rękawice), uniemoŜliwiającą gromadzenie
się na ich ciele ładunku elektrostatycznego (3.3),

– Uchwyt metalowy pistoletu powinien mieć zapewniony kontakt z obnaŜoną dłonią pracownika lub z

rękawicą przewodzącą (3.3.2 f) w części chwytnej na powierzchni o polu co najmniej 20 cm

;

h) WęŜe i uchwyty w sprzęcie i urządzeniach gaśniczych, stosowanych w obiektach, w których wyznaczono

strefy zagroŜenia wybuchem Z0, Z1 lub Z10 powinny być wykonane z materiału o oporze upływu

W gaśnicach przenośnych z prądownicą, zamiast wymaganego zmniejszenia oporu upływu, dopuszcza się
postępowanie wg 3.2.2.1 f) ÷ i).

3.6.5 Materiały stałe w postaci zwartej

3.6.5.1 Przedmiot wymagań.

W świetle niniejszych wymagań, za materiały stałe w postaci zwartej uwaŜa się materiały lub wyroby takie,
jak: płyty, folie, pasy, folie, pasy, taśmy, przędza oraz róŜnorodne przedmioty o nieregularnym kształcie.

3.6.5.2 Wymagania ochrony

a) W obiektach zagroŜonych poŜarem i/lub wybuchem obowiązują ograniczenia wg 3.1 ÷ 3.5;

b) Przy produkcji, przerobie lub stosowaniu materiałów o oporze elektrycznym właściwym skrośnym

i o

oporze elektrycznym powierzchniowym

, ochrona przed elektrycznością statyczną nie jest wymagana,

jeŜeli opór upływu (R

) tych materiałów nie przekracza wartości

;

c) Przy produkcji, przerobie lub stosowaniu materiałów zachowujących opór powierzchniowy

przy

wilgotności względnej powietrza к ≤ 50%, ochrona jest konieczna tylko w strefach zagroŜenia wybuchem
Z0 oraz w pomieszczeniach (strefach), w których operuje się mediami o minimalnej energii zapłonu W

zmin

≤

0,1 mJ;

d) W strefach zagroŜenia wybuchem Z1, Z2, Z10 i ewentualnie – Z11, ochronę stosuje się w przypadkach,
gdy na skutek duŜej szybkości generowania ładunków, istnieje moŜliwość powstawania niebezpiecznych
napięć elektrostatycznych.

Ocena zagroŜenia – wg PN-92/E-05201;

e) Przy produkcji i przetwórstwie papieru oraz szkła moŜna odstąpić od realizacji ochrony
antyelektrostatycznej po stwierdzeniu braku zagroŜenia w wyniku oceny wg PN-92/E-05201. Nie dotyczy to
jednak stref zagroŜenia wybuchem Z0 i Z1 oraz pomieszczeń (stref), w których operuje się mediami o
W

zmin

≤ 0,1 mJ;

f) Metalowe walce – prowadzące, dociskowe, napręŜające i inne, w czasie ich obracania się muszą mieć
zapewniony opór przejścia (R

) w stosunku do korpusu maszyny:

Warunkowo moŜna dopuścić:

(porównaj 3.2.2.3 l);

g) Wszelkie obiekty przewodzące (w szczególności metalowe), stacjonarne i przemieszczane, usytuowane w
zasięgu  pola  elektrostatycznego  wytwarzanego  przez  sąsiednie  urządzenia  technologiczne,  powinny  być
uziemione  w  sposób  niezawodny  (3.1.2.5  i  3.2.2.3),  przy  czym  sprzęt  ruchomy  (pojemniki,  wózki  itp.)
naleŜy  uziemiać  przed  jego  wprowadzeniem  do  strefy  zagroŜonej  lub  przed  uruchomieniem  urządzenia
wywołującego elektryzację;

h) Nie dopuszcza się stosowania napędów pasowych w strefach zagroŜonych wybuchem Z0; napędy takie
nie mogą równieŜ być stosowane w strefach Z1 i Z10, jeŜeli występują w nich media o minimalnej energii
zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ.

W strefach zagroŜonych wybuchem Z1, Z2, Z10 i Z11 dopuszcza się stosowanie napędów pasowych w
obecności mediów o minimalnej energii zapłonu W

zmin

> 0,1 mJ, jeŜeli:

– prędkość liniowa (v) pasa nie przekracza 30 m/s,

– spełniony jest warunek:

gdzie:

R – opór liniowy zmierzony w dowolnym punkcie zewnętrznej powierzchni pasa napędowego – w stosunku
do koła pasowego, Ω,

B – szerokość pasa, m;

W przypadku konieczności stosowania pasów napędowych, naleŜy wykonywać pasy z materiałów

przewodzących o

, lub umieszczać w ich pobliŜu metalowe ekrany ochronne, wykonane z siatki lub

blachy, zapobiegające oddziaływaniu indukcyjnemu pola elektrostatycznego w przestrzeni zagroŜonej.
Zalecana odległość (d) ekranu (osłony) od pasa napędowego wynosi:

0,25 m ≤ d ≤ 1 m,

Ekran powinien być uziemiony (3.6.5.2 g).

Powierzchni pasów napędowych, wykonanych z materiałów przewodzących, nie wolno nacierać kalafonią,
woskiem lub innymi środkami przeciwślizgowymi, naruszającymi wymagania PN-92/E-05203;

i) Tarcie przy toczeniu się wałków powinno być zmniejszone do minimum.

Nieruchome (nie obracające się) walce lub inne elementy maszyny, kontaktujące się z przemieszczanym
materiałem, naleŜy likwidować we wszystkich przypadkach, jeŜeli ich stosowanie nie jest uzasadnione
technologią procesu produkcji;

j) NapręŜenia taśmy materiału przemieszczanego na maszynach walcowych naleŜy ograniczać do
niezbędnego minimum. NaleŜy równieŜ minimalizować nacisk walców na powierzchnię taśmy, nie
dopuszczając jednak do jej poślizgu;

k) szybkości przebiegu procesów i operacji technologicznych, wywołujących elektryzację materiałów
nieprzewodzących, naleŜy zmniejszać do minimum, uwarunkowanego przepisem technologicznym. W
szczególności, naleŜy minimalizować prędkości przemieszczania materiałów na maszynach walcowych takich
jak: kalandry, powlekarki, drukarki itp.;

l) Taśmy transporterów (przenośników taśmowych), stosowane w strefach zagroŜenia wybuchem Z0 oraz w
strefach zagroŜenia wybuchem Z1 lub Z10, w których znajdują się media o minimalnej energii zapłonu
W

zmin

≤ 0,1 mJ, powinny spełniać następujące wymagania:

– opór elektryczny – wg PN-92/E-05203,

– prędkość liniowa (v) przesuwu taśmy transportera nie moŜe przekraczać 0,5 m/s:

W obecności mediów o minimalnej energii zapłonu W

zmin

> 0,1 mJ, w strefach zagroŜenia wybuchem Z1,

Z2, Z10 i Z11 dopuszcza się prędkość przesuwu taśmy:

v ≤ 5 m/s;

m) Kable i przewody z izolacją zewnętrzną podlegają ochronie w strefach zagroŜenia wybuchem Z0 i Z1,
tylko w przypadkach, gdy przewiduje się czyszczenie ich powierzchni lub wykonywanie innych czynności,
mogących wywołać elektryzację.

W celu zapobieŜenia niebezpiecznemu naelektryzowaniu izolacji kabli (przewodów), zaleca się przetarcie ich
powierzchni tkaniną, zwilŜoną roztworem glicerynowo-wodnym w stosunku objętościowym 1:1 lub
antystatyzację za pomocą odpowiednich związków powierzchniowo czynnych. Kontrola skuteczności zabiegu
– wg PN-92/E-05201;

n) JeŜeli istnieje moŜliwość naelektryzowania materiałów/wyrobów o płaskiej powierzchni w stopniu
wywołującym zagroŜenie poŜarowe i/lub wybuchowe (ocena wg PN-92/E-05201), zagroŜenie dla personelu
lub inne zakłócenia w procesie produkcji, naleŜy stosować antystatyzację tych materiałów lub neutralizatory
ładunku elektrostatycznego (PN-92/E-05200);

o) Do likwidacji ładunku elektrostatycznego na materiałach/wyrobach o płaskiej powierzchni naleŜy

stosować neutralizatory ładunku elektrostatycznego

p) JeŜeli niebezpiecznemu naelektryzowaniu ulegają materiały lub wyroby o nieregularnym kształcie
(złoŜonej geometrii), preferuje się następujące środki ochrony:

– antystatyzację materiału np. przez odpowiednie zwiększenie przewodności powierzchniowej,

– stosowanie nadmuchu zjonizowanego powietrza.

Kontrola skuteczności ochrony – wg kryteriów podanych w PN-92/E-05201.

INFORMACJE DODATKOWE

1 Instytucja opracowująca normę

– Instytut Przemysłu Organicznego, Warszawa.

2 Normy związane

PN-86/E-05003-01 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Wymagania ogólne

PN-86/E-05003-02 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Ochrona podstawowa

PN-89/E-05003-03 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Ochrona obostrzona

PN-92/E-05003-04 Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Ochrona specjalna

PN-92/E-05009-41 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona zapewniająca bezpieczeństwo.
Ochrona przeciwporaŜeniowa

PN-92/E-05200 Ochrona przed elektrycznością statyczną. Terminologia

PN-92/E-05201 Ochrona przed elektrycznością statyczną. Metody oceny zagroŜeń wywołanych elektryzacją
materiałów dielektrycznych stałych. Metody oceny zagroŜenia poŜarowego i/lub wybuchowego

PN-92/E-05202 Ochrona przed elektrycznością statyczną. Bezpieczeństwo poŜarowe i/lub wybuchowe.
Wymagania ogólne

PN-92/E-05203 Ochrona przed elektrycznością statyczną. Materiały i wyroby stosowane w obiektach oraz
strefach zagroŜonych wybuchem. Metody oporu elektrycznego właściwego i oporu upływu

PN-78/O-91035 Obuwie ochronne prądoprzewodzące

3 Autor projektu normy

mgr Jan Maria Kowalski, Instytut Przemysłu Organicznego, Warszawa.

4 Przykład organizacji ochrony przed elektrycznością statyczną w zakładzie (przedsiębiorstwie)

4.1 Zakres stosowania ochrony i słuŜby techniczne zobowiązane do jej realizacji.

Ochrona przed elektrycznością statyczną obejmuje niezbędną ochronę majątku trwałego w postaci
obiektów, instalacji i urządzeń produkcyjnych oraz ochronę zatrudnionego personelu.

Ze względu na szeroki aspekt problemowy, uwarunkowany róŜnorodnością zakłóceń wywoływanych przez
elektryczność statyczną, organizacją, realizacją i kontrolą skuteczności ochrony zajmują się odpowiednie
słuŜby produkcyjne, a zwłaszcza:

– badawczo-projektowe,

– technologiczne,

– elektroenergetyczne,

– bezpieczeństwa i higieny pracy,

– zapobiegania poŜarom.

4.2 SłuŜby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz słuŜby zapobiegania poŜarom

przy ewentualnym współudziale innych słuŜb dozoru technicznego ustalają (wg p. 2 i 3 niniejszej normy):

– czy w poszczególnych obiektach lub instalacjach produkcyjnych moŜe występować zjawisko
elektrycznością statycznej;

–  czy  zjawisko  to  moŜe,  w  danych  warunkach,  wywoływać  zakłócenia  i  jakiego  rodzaju  zakłócenia  są
dominujące:  poŜar  lub  wybuch,  szkodliwe  oddziaływanie  biologiczne,  zaburzenia  w  procesie  produkcji,
destrukcyjne  działanie  na  elementy  mikroelektroniki,  zakłócenia  w  funkcjonowaniu  aparatury  pomiarowo-
kontrolnej,  diagnostycznej,  urządzeń  sterujących  lub  regulacyjnych,  czy  teŜ  –  układów  przetwarzanie
informacji (systemy komputerowe) itp.;

– w których obiektach i w jakim zakresie wymagana jest realizacja ochrony.

4.3 Zadania słuŜby dozoru technicznego, odpowiedzialnej za stan ochrony przed elektrycznością statyczną

– koordynacja całokształtu przedsięwzięć, związanych z realizacją ochrony przed elektrycznością statyczną
na terenie macierzystego przedsiębiorstwa, a w szczególności:

a) ustalanie potrzeb zakładu w zakresie likwidacji skutków występowania elektryczności statycznej,
stosownie do warunków lokalnych, w oparciu o przesłanki techniczno-ekonomiczne;

b) zlecanie złoŜonych lub kontrowersyjnych problemów do rozwiązania lub rozstrzygnięcia w
wyspecjalizowanych ośrodkach naukowo-badawczych;

c) opracowywanie programów stosowania środków ochrony antyelektrostatycznej, odpowiednio do profilu i
specyfiki poszczególnych działów produkcji lub branŜy, z uwzględnieniem przydziału zadań dla innych słuŜb;

d) nadzór nad realizacją ochrony wg określonego programu;

e) sporządzanie wniosków odnośnie wprowadzenia niezbędnych uzupełnień do instrukcji ruchowych –
technologicznych, obsługi urządzeń elektroenergetycznych, bhp i bezpieczeństwa poŜarowego, pomiarów i
sterowania oraz innych, wg potrzeb wynikających z wymagań ochrony;

f) ustalenie trybu i częstotliwości przeprowadzania kontroli stanu i skuteczności zastosowanych środków
ochrony;

g) organizowanie okresowych instruktaŜy i szkolenia personelu, zatrudnionego na stanowiskach
zagroŜonych elektrycznością statyczną.

4.4 Kierownicy komórek organizacyjnych zakładu (przedsiębiorstwa)

o  profilu  badawczym,  projektowym  lub  technologiczno-produkcyjnym,  współdziałają  z  wyznaczoną  słuŜbą
dozoru  w  zakresie  określonym  w  3.3,  sprawują  równieŜ  bezpośredni  nadzór  nad  przestrzeganiem
postanowień  wynikających  z  niniejszej  normy  oraz  ewentualnie  opracowanych,  na  jej  podstawie,
wewnętrznych  (zakładowych,  wydziałowych,  oddziałowych  itp.)  instrukcji  eksploatacyjnych,  w  zakresie
stosowania i kontroli skuteczności środków ochrony, wg 2.3 c) niniejszej normy.

5 Neutralizatory ładunku elektrostatycznego zapewniają efektywną likwidację ładunku na płaskich
powierzchniach z zastrzeŜeniem, Ŝe:

a) nie stosuje się neutralizatorów indukcyjnych („pasywnych”) w obecności mediów o minimalnej energii
zapłonu W

zmin

≤ 0,1 mJ,

b) nie stosuje się niektórych neutralizatorów indukcyjnych (tzw. „zbieraczy” lub „grzebieni”) bez ich
zweryfikowania przez ośrodek specjalistyczny,

c) neutralizatory wysokonapięciowe, przeznaczone do stosowania w środowiskach zagroŜonych poŜarem
i/lub wybuchem powinny być do tych warunków odpowiednio przystosowane oraz mieć atest, wydany przez