Metody pracy z uczniem ze specyficznymi potrzebami

Niepowodzenia szkolne ucznia są związane przede wszystkim z cechami jego osobowości i rodzajem
stosunków ze środowiskiem. Takich uczniów charakteryzuje nieumiejętnośd kierowania własnymi procesami
psychicznymi, takich jak uwaga i pamięd; z trudem zapamiętują daty i reguły, nie wykazują głębszych
zainteresowao problemami i przedmiotami, a ich słaba aktywnośd myślowa staje się przyczyną postawy
bierności i rezygnacji. Jednocześnie obawa przed publiczną oceną, krytyką lub ośmieszaniem wywołuje u nich
lęki i nerwice, tworząc krąg zależności przyczynowo – skutkowych. Nie bez wpływu na powstanie
niepowodzeo dzieci w szkole mają złe warunki materialne, niekorzystne stosunki rodzinne i wadliwe metody
wychowawcze rodziców. W rezultacie trudności słabszego ucznia narastają do tego stopnia, że nie jest on w
stanie ich przezwyciężyd bez fachowej pomocy z zewnątrz.

Program pomocy słabszym uczniom należy rozpocząd od rozpoznania sytuacji w klasie, ponieważ wśród
uczniów wykazujących zaległości w opanowaniu materiału programowego, są zarówno ci, którzy sami mogą
się z nich wydobyd, jak i ci, dla których nasza pomoc jest niezbędna.

Niepowodzenia w nauce szkolnej mogą mied charakter ukryty lub jawny. Niepowodzenia ukryte występują
wówczas, gdy nauczyciele nie dostrzegają braków w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach uczniów,
mimo że braki tego rodzaju istnieją. Niepowodzenia te często prowadzą do niepowodzeo jawnych. Z tym
rodzajem niepowodzeo mamy do czynienia, gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowanej przez
ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy „niedostatecznie”. Punktem wyjścia słabych postępów
w nauce, są niepowodzenia ukryte, tzn. drobne luki w wiadomościach, które nie dostrzeżone w porę
powodują powstawanie niepowodzeo jawnych. Te z kolei mają najpierw charakter przejściowy, a następnie
poprzez niepowodzenia względnie trwałe prowadzą do drugoroczności i odsiewu.

Przyczyny niepowodzeo szkolnych są niezwykle złożone i wielorakie. Mogą one tkwid w postępowaniu
uczniów, tzn. w jego motywach i przejawach, łącznie z rezultatami nauki szkolnej, a także w szerokim
zakresie reakcji uwarunkowanych bodźcami moralnymi, emocjonalnymi i umysłowymi. Przyczyny te mogą się
także odnosid do czynników od uczniów niezależnych, np. od złych warunków materialnych oraz związanych
z tym konsekwencji, długotrwałej choroby, niekorzystnej atmosfery wychowawczej panującej w rodzinie,
niedociągnięd w pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły.

Dydaktyczne środki zapobiegania i zwalczania niepowodzeo szkolnych:



profilaktyka pedagogiczna, w tym głównie nauczanie problemowe i nauczanie w zespołach
uczniowskich;



diagnoza pedagogiczna, a w jej obrębie m.in. posługiwanie się takimi sposobami poznawania
uczniów oraz kontroli i oceny wyników nauczania, jakie pozwalają na natychmiastowe wykrywanie
powstających i narastających luk w wiadomościach i umiejętnościach każdego ucznia;



terapia pedagogiczna, na którą składa się przede wszystkim wyrównywanie wykrytych wcześniej
zaległości w zakresie opanowywanego przez uczniów materiału programowego poprzez
indywidualizację nauczania na lekcji oraz w drodze organizowanych przez szkołę zajęd
pozalekcyjnych w grupach wyrównawczych.

Do najbardziej efektywnej profilaktyki pedagogicznej polegającej na stosowaniu takich form i metod, które
wpływają skutecznie na wzrost efektywności pracy szkoły, należy nauczanie problemowe. Praca uczniów na
lekcji w kilkuosobowych zespołach nad określonymi problemami o charakterze praktycznym lub
teoretycznym:



powoduje wzrost zainteresowania nauką,



wdraża do wspólnego przezwyciężania trudności,



stwarza okazję do wymiany poglądów,



wyrabia krytycyzm myślenia,



uczy racjonalnych metod planowania i organizacji wysiłków.

Ważną rolę spełnia diagnoza pedagogiczna, która nie ogranicza się tylko do sprawdzania i oceniania stanu
wiedzy ucznia, lecz stara się wyjaśnid genezę takiego stanu, oraz przewidzied jego dalszy rozwój. Podstawą
diagnozy pedagogicznej są indywidualne rozmowy nauczycieli z uczniami i ich rodzicami, przygodne i ciągłe
obserwacje uczniów, wywiady środowiskowe, badania testowe oraz zebrania nauczycieli. Opiekun klasy
powinien prowadzid na bieżąco dziennik obserwacji pedagogicznych. Znajomośd tych danych umożliwia
nauczycielom racjonalną indywidualizację pracy dydaktyczno – wychowawczej zarówno na lekcji, jak i
podczas zajęd pozalekcyjnych. Nauczyciele powinni również przeprowadzad w różnych formach kontrolę i
ocenę wyników nauczania, aby możliwie szybko wykrywad braki w zakresie opanowania treści
programowych. Zestawienie wyników w odpowiednie tabele wg rodzajów popełnianych błędów stanowi
punkt wyjścia do analizy efektywności własnej pracy przez nauczycieli i zastosowania na tej podstawie
odpowiednich środków metodycznych w celu zlikwidowania ewentualnych niedociągnięd tej pracy.

Dużą rolę w celu likwidowania niepowodzeo szkolnych odgrywa terapia pedagogiczna, która może byd
stosowana indywidualnie bądź zbiorowo. Nauczyciel znając braki w zakresie opanowania materiału
nauczania przez poszczególnych uczniów, posługuje się różnymi formami pracy w celu usunięcia tych
braków. Może on polecid uczniom wykonanie odpowiednio zindywidualizowanych prac domowych,
prowadzid indywidualne konsultacje, uzgadniad z rodzicami linię oddziaływao dydaktyczno-wychowawczych.
Jeżeli te sposoby pracy indywidualnej nie pomogą wówczas nauczyciel powinien skierowad ucznia do
odpowiedniej grupy rówieśniczej (pomoc koleżeoska). Wskazane jest, aby zajęcia w grupach wyrównawczych
odbywały się po lekcjach na terenie szkoły. W grupach tych uczniowie powinni pracowad samodzielnie pod
kierunkiem nauczyciela. Celem tych zajęd jest zlikwidowanie ujawnionych u poszczególnych uczniów
opóźnieo w nauce.

Istotną role w zwalczaniu niepowodzeo szkolnych dzieci odgrywa również pedagog szkolny. Pedagog szkolny
jest dla uczniów osobą, która pomaga im w rozwiązywaniu problemów szkolnych i rodzinnych. Można
wymienid pięd głównych, złożonych grup zadao, jakie należą do pedagoga szkolnego:



współudział w organizowaniu procesu dydaktycznego,



praca opiekuoczo – wychowawcza,



współdziałanie z dyrekcją szkoły w zakresie kształtowania kultury pedagogicznej rodziców,



organizowanie i koordynowanie pracy opiekuoczo – wychowawczej,



działalnośd naukowa.

Dla uczniów wykazujących niepowodzenia szkolne, po dokonaniu dokładnych badao diagnostycznych
pedagog szkolny organizuje grupy wyrównawcze, czuwa nad przebiegiem pracy i osiągnięciami uczniów z
deficytami rozwojowymi lub z lukami w wiadomościach.

Ważną rolę w procesie likwidacji niepowodzeo szkolnych odgrywa również psycholog szkolny. Do jego zadao
należą:



badania diagnostyczne,



organizowanie bądź prowadzenie różnego rodzaju form terapii psychologicznej dla uczniów,



prowadzenie doradztwa psychologicznego dla uczniów, rodziców, nauczycieli,



współpraca z pedagogiem szkolnym, rodzicami i nauczycielami oraz organizowanie rożnych form
pomocy w szkole jak i poza nią

Pedagog szkolny i psycholog ściśle ze sobą współpracują, swoje zadania realizują we współpracy z
poradniami psychologiczno – pedagogicznymi jak również innymi poradniami specjalistycznymi.

Dziecku z niepowodzeniami szkolnymi powinna pomagad zarówno szkoła jak i rodzice, ponieważ
współpracując razem ze sobą mogą odnieśd pozytywne efekty. Zabiegi profilaktyczne mają nie dopuszczad do
powstania błędów metodycznych. Błędom nauczyciela wynikającym z nieznajomości uczniów powinny
zapobiegad czynności diagnostyczne, natomiast celem zabiegów terapeutycznych jest zapewnienie

odpowiedniej opieki tym uczniom, którzy nie potrafią bez pomocy nauczycieli przezwyciężyd trudności
napotkanych w nauce szkolnej.

Zróżnicowane podejście do uczniów w toku nauczania:



Prowadzenie lekcji na kilku poziomach nauczania: uczniów dzielimy na grupy, które otrzymują
zadania o różnym stopniu trudności,



Metody podpowiedzi, które polegają na konkretyzacji zadania z równoczesnym rozwiązaniem
analogicznego zadania: na bezpośrednim wskazaniu sposobu rozwiązania lub rozwiązania dzięki
naprowadzającym pytaniom itp.,



Zróżnicowanie zadawania prac domowych,



Indywidualne zalecenia wyrównawcze, które każdorazowo są dostosowane do rodzaju ujawnionych
braków, albo też przez powtarzanie z uczniami słabo opanowanych partii materiału.



Posadzid w ławkach uczniów mało zdolnych z uczniami przeciętnymi (uczeo średnio zdolny ma też
sporo wątpliwości, pracuje wolniej i uczeo słaby ma większą odwagę poprosid kolegę o pomoc nie
bojąc się ośmieszenia),



Wykorzystywad pierwszą lekcję z nowego tematu lub działu – prosid uczniów słabych o wyjaśnienie
nowego pojęcia, rozwiązanie prostego przykładu na tablic, wskazanie odpowiednich wielkości (dzieci
z trudnościami w nauce są bardziej aktywne na pierwszej lekcji z nowego tematu lub działu, zapewne
uważają, iż mają równe szanse z pozostałymi członkami klasy, bo jest to nowy materiał i inni też go
nie umieją). Przeważnie polecenia są wykonywane poprawnie, jest więc podstawa do wystawienia
stopnia pozytywnego.

Sprawdziany:



przygotowywad tak, aby 60 % zadao sprawdzało wiadomości konieczne i podstawowe,



można przygotowywad inne sprawdziany dla uczniów słabych,



punktowad zadania jednakowo bez względu na stopieo trudności,



można pozwolid uczniom słabszym korzystad z notatek lub podręcznika (zapewne pierwsze prace
będą i tak negatywne, ponieważ uczniom będzie się wydawało, że przy takiej formie nie trzeba się
uczyd i zbyt dużo czasu na sprawdzianie poświeci na „szukanie”; z czasem jednak wyrobi nawyk
przygotowywania się, aby móc skorzystad z własnych notatek),

Zadania domowe



sprawdzad,



należy je oceniad, zwłaszcza samodzielne wykonanie



nie należy akceptowad odpowiedzi „nie umiałem zrobid” (uczeo powinien pokazad , chodby próby
swojej pracy, fragmenty obliczeo, nazwad chodby częściowo problem, z którym nie mógł się uporad –
za tak odrobioną pracę nie powinien ponosid negatywnych konsekwencji)

Dostosowując zadania zróżnicowane pod względem trudności do możliwości słabego ucznia, dajemy mu
szansę przeżycia sukces, a każdy sukces rozwija ambicje i aspiracje. Warto też zwrócid uwagę na takie formy
pracy jak:



wycieczki,



przygotowanie wystaw,



inscenizacja,



zabawy dydaktyczne.

Tworzą one w umysłowości ucznia schematy plastyczne i poznawcze i dlatego szczególnie zalecane są w
pracy ze słabym uczniem.

W realizacji programu pracy z uczniem słabym olbrzymią rolę odgrywa nauczyciel, to kim jest i co sobą
reprezentuje. Nauczyciel pragnący i mogący pomóc uczniowi słabemu to osoba, która:



sprawia, że nauka może byd również przyjemnością i potrafi stworzyd luźną, nieformalną (ale nie
dezorganizującą) atmosferę na lekcji,



zna potrzeby każdego ucznia oraz wierzy w możliwośd osiągnięcia sukcesu,



szanuje odmienne zdanie uczniów i zachęca do krytycznego i twórczego myślenia,



odnosi się z szacunkiem do starao i wkładu pracy każdego ucznia,



nagradza i często chwali, nawet za najdrobniejsze osiągnięcia,



dostosowuje metody nauczania do stylów pracy uczniów,



szeroko stosuje w swojej pracy środki audiowizualne,



chce zaciekawid uczniów i rozwija ich zainteresowania,



oczekuje od uczniów tego, co w nich najlepsze i mówi im o tym,



dba, aby poziom motywacji uczniów nie był ani zbyt niski, ani zbyt wysoki,



większą uwagę przywiązuje do pozytywów niż negatywów,



zachęca do odnoszenia sukcesów,



nigdy nie obraża i nie poniża ucznia,



potrafi utrzymywad dyscyplinę i porządek,



jest konsekwentny.

Uczniowie ze zdiagnozowaną dysleksją lub innymi zaburzeniami

Dzieci z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi jest coraz więcej. W zależności od rodzaju dysfunkcji
dostosowanie wymagao edukacyjnych będzie dotyczyło albo formy sprawdzania wiedzy, albo treści, albo
formy i treści, I tak, jeśli u dziecka zdiagnozowana jest:



dyskalkulia – czyli trudności w liczeniu, to oceniamy tok rozumowania, a nie techniczną stronę
liczenia, uczeo ma bowiem skłonnośd do przestawiania kolejności cyfr w liczbie i przez to jej zapis
jest błędny. Zły wynik koocowy wcale nie świadczy o tym, że dziecko nie rozumie zagadnienia.
Dostosowanie wymagao będzie więc dotyczyło tylko formy sprawdzania wiedzy poprzez
koncentrację na prześledzeniu toku rozumowania w danym zadaniu i jeśli jest on poprawny –
wystawienie uczniowi pozytywnej oceny.



dysgrafia – czyli brzydkie, nieczytelne pismo – dostosowanie wymagao będzie dotyczyło formy
sprawdzania wiedzy, a nie treści. Wymagania merytoryczne co do oceny pracy pisemnej powinny byd
ogólne, takie same, jak dla innych uczniów, natomiast sprawdzanie pracy może byd,
niekonwencjonalne. Np. jeśli nauczyciel nie może przeczytad pracy ucznia, może go poprosid, aby
uczynił to sam lub przepytad ustnie z tego zakresu materiału. Może też skłonid ucznia do pisania
drukowanymi literami lub na komputerze.



dysortografia – czyli trudności z poprawną pisownią pod względem ortograficznym, fonetycznym,
interpunkcyjnym itd. – dostosowanie wymagao dotyczy głównie formy sprawdzania i oceniania
wiedzy z tego zakresu. Zamiast klasycznych dyktand można robid sprawdziany polegające na:

o uzasadnianiu pisowni wyrazów, odwołując się do znajomości zasad ortograficznych
o oceniad odrębnie merytoryczną stronę pracy i odrębnie poprawności pisowni, nie wpisując tej

drugiej oceny do dziennika. W żadnym wypadku dysortografia nie uprawnia do zwolnienia ucznia
z nauki ortografii i gramatyki!



dysleksja – czyli trudności w czytaniu przekładające się niekiedy na problemy ze zrozumieniem treści
– dostosowanie wymagao w zakresie formy może nastąpid w klasach, gdzie programowo jest
sprawdzanie opanowania tej umiejętności.
Widząc trudności dziecka nauczyciel może:

o odpytad go z czytanki na osobności, a nie przy całej klasie,
o nie ponaglad, nie krytykowad, nie zawstydzad.
o nie mobilizowad stwierdzeniami: „jak się postarasz, to będzie lepiej”
o nie zadawad do domu obszernych czytanek do opanowania

W klasach starszych problem jest bardziej złożony, gdyż opanowanie wiedzy opiera się na założeniu, że uczeo
umie już sprawnie czytad i ta umiejętnośd rzeczywiście jest niezbędna. Uczeo ma zatem niewielkie pole

manewru. W zasadzie jedyna co może zrobid to więcej czasu poświęcad na naukę, korzystad z lektur
nagranych na dyskietki lub taśmy magnetofonowe (wersja dźwiękowa) lub sfilmowanych lektur czy
materiałów. Nauczyciel w zasadzie nie ma wyboru, dysleksja nie daje możliwości obniżenia wymagao
jakościowych. Są to bowiem uczniowie z co najmniej przeciętną sprawnością intelektualną, którzy zechcą w
przyszłości zdawad maturę, a ta musi mied odpowiedni poziom wymagao. Polem do pracy nauczyciela będzie
dbałośd o rozwój sfery emocjonalnej takiego ucznia. Dydaktyka jest bowiem bardzo ważna, ale jeszcze
ważniejsze jest przygotowanie dziecka do radzenia sobie w życiu, a do tego dziecko potrzebuje wrażliwości,
fantazji, ufności we własne siły i zdolności, niezależnie od tego, kim będzie.

Uczeo ze sprawnością intelektualną niższą od przeciętnej

W przypadku tych dzieci konieczne jest dostosowanie wymagao zarówno w zakresie formy, jak i treści
wymagao. A więc przede wszystkim w tej grupie możemy mówid o obniżeniu wymagao. Pamiętad jednak
należy, że obniżenie kryteriów jakościowych nie może zejśd poniżej podstawy programowej. Dzieci z
inteligencją ogólną niższą od przeciętnej, czyli tzw. Mało zdolne nie zawsze mają zaburzone te same funkcje
psychiczne. Tak więc w tej grupie są dzieci z różnymi zaburzeniami, niekiedy mieszanymi. Generalnie jednak
charakterystyczne dla nich są:



zaburzenia myślenia słowno – pojęciowego, na którym przede wszystkim bazuje nauka,



mała samodzielnośd w myśleniu,



wolniejsze tempo pracy i uczenia się,



trudności w koncentrowaniu uwagi przez dłuższy czas.

Ze względu na powyższe cechy konieczne jest wobec tych dzieci zastosowanie metod ułatwiających im
opanowanie materiału. Dzieci te bowiem nie kwalifikują się do szkoły specjalnej dla upośledzonych
umysłowo, a program szkoły ogólnodostępnej jest dla nich za trudny, a przede wszystkim zbyt szybko
realizowany. Zmiany jakościowe w zakresie wymagao programowych powinny byd takie, aby w przyszłości
pozwalały tym dzieciom na opanowanie wymagao zasadniczej szkoły zawodowej ogólnodostępnej (dla tych
dzieci tragedią jest, że reforma szkolnictwa poszła w kierunku zawężenia oferty szkolnictwa zawodowego).

Nauczyciele nie mogą od poradni oczekiwad, że w opiniach będzie określone, do jakiego poziomu należy
obniżyd wymagania w stosunku do tych dzieci. To nauczyciele są specjalistami w zakresie nauczania
poszczególnych przedmiotów. Kryteria doboru treści powinny byd dwa:



nie można zejśd poniżej podstawy programowej,



zakres wiedzy i umiejętności powinien dad szansę na sprostanie wymaganiom ogólnodostępnej
szkoły zawodowej.

Wymagania co do formy mogą obejmowad m.in.:



omawianie niewielkich partii materiału i o mniejszym stopniu trudności,



pozostawienie więcej czasu na jego utrwalenie,



podawanie poleceo w prostszej formie, unikanie trudnych, czy bardzo abstrakcyjnych pojęd,



częste odwoływanie się do konkretu, przykładu,



unikanie pytao problemowych i przekrojowych,



wolniejsze tempo pracy,



szerokie stosowanie zasady poglądowości,



w miarę możliwości odrębne instruowanie dzieci,



zadawanie do domu tyle, ile dziecko jest w stanie wykonad samodzielnie.

Ocenianie dzieci z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi

Jeśli dostosowujemy wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb ucznia pod względem formy (tam,
gdzie to wystarcza) lub formy i treści (tam, gdzie jest to konieczne), to oceniad należy tak, jak uczeo zasłużył,
według kryteriów ogólnodostępnych, uwzględniając także wkład pracy dziecka.

W stosunku do dzieci o obniżonych możliwościach intelektualnych zalecenie o dostosowaniu wymagao daje
nauczycielowi jeszcze jedną możliwośd. Jeśli na koniec semestru grozi uczniowi ocena niedostateczna, a inne
względy przemawiają za promowaniem, zalecenie o obniżeniu wymagao pozwala na postawienie oceny
dopuszczającej. Zalecenia tego jednak nie należy traktowad jako równorzędnego z nakazem promowania. O
tym decyduje bowiem rada pedagogiczna, po uwzględnieniu różnych kryteriów składających się na tę
decyzję.