Nr
6
*
05 sierpnia 2006
GOSPODARKA I BANKOWOŚĆ
BEZODSETKOWA
Jacek Andrzej Rossakiewicz
W 5-tym numerze Demokracji Finansowej został scharakteryzowany współczesny, odsetkowy system finansowy. Uwidoczniliśmy jego
podstawowe wady; matematyczną niepoprawność, generowanie inflacji i dysproporcji majątkowych. System ten jednak trwa i „sam w sobie
ma się dobrze”. Perspektywa szybkiego zrealizowania własnych planów dzięki kredytowi, odsuwa w cień wady tego systemu w oczach
wielu ludzi. Tym bardziej, że wady te uwidaczniają się ludziom dużo później niż pożytki, a negatywna rola społeczna systemu uwidacznia
się dopiero głównie dzięki statystyce. Dzieje się tak, bowiem ofiary matematycznej niepoprawności tego systemu są skazywane na
wykluczenie i są izolowane lub izolują się same, o ile wraz z osobistą porażką zostanie im zaszczepione poczucie winy. Główną przyczyną
trwania systemu odsetkowego był jednak po prostu brak innych rozwiązań w dziedzinie finansowania ludzkich starań. (Jedyność tego
systemu siłą rzeczy zapewniała mu powodzenie). Piszę „był”, bowiem obecnie zostały wypracowane inne, bezodsetkowe rozwiązania.
Opis negatywnych cech danego zjawiska nie jest wystarczający, aby to zjawisko przezwyciężyć. Znacznie bardziej wartościowa w tym
względzie jest pozytywna, alternatywna wizja i jej afirmacja w świadomości społecznej. Dlatego obecny numer DF poświęcony jest
bankowości i gospodarce bezodsetkowej.
Bankowość bezodsetkowa to przeciwieństwo systemu lichwiarskiego. Opiera się ona na zasadzie solidaryzmu społecznego, jest zgodna z
wartościami etycznymi i religijnymi wyznawanymi przez ludzi niemal powszechnie. Sfera ekonomiczna nie jest tutaj przeciwstawiona etyce
– jak to się stało w systemie odsetkowym: („zysk ponad wszystko”), ale jest kształtowana przez ludzi zgodnie z wyznawanymi wartościami.
Takie podejście przez wieki obowiązywało w ekonomii (nauce o zasadach prowadzenia gospodarstwa domowego i narodowego) – dopóki ta
nie została wypaczona przez liberalizm; zaaranżowany wokół stóp procentowych samowolnie kształtowanych przez bankierów.
Tutaj warto przypomnieć, że według zasad monoteizmu wartość pieniądza ma być stała. Jest to przecież podstawowy warunek stabilności
cen i stabilności gospodarki. Dbałość o stabilność cen powinna zatem polegać przede wszystkim na przestrzeganiu zakazu lichwy, gdyż
oprocentowanie automatycznie podnosi ceny towarów. Kiedy nie przestrzega się zakazu lichwy, a stabilność cen osiąga się innymi
metodami, np. poprzez zmniejszanie ilości pieniędzy w obiegu – choćby poprzez odsetkowe nagradzanie tezauryzacji – niszczy się życie, (co
zostało dobitnie ukazane w poprzednim numerze DF i co zostanie ukazane na konkretnym przykładzie w Nr 7 DF). Nic więc dziwnego, że w
religii monoteistycznej lichwa jest traktowana jako jeden z największych grzechów. Większym grzechem jest tylko tezauryzacja, czyli
bezproduktywne trzymanie pieniądza (jako skarbu), które uniemożliwia jakąkolwiek wymianę.
Wszystkie religie monoteistyczne zalecają wymianę i obrót towarami, także przy użyciu pożytecznego wynalazku jakim jest pieniądz.
Ludzie od najdawniejszych wieków wiedzieli, że obrót wytworzonymi dobrami stanowi podstawę wszechstronnego zaspokojenia potrzeb,
rodzi społeczne więzi i buduje pozytywny obraz świata. Między innymi dzięki wchodzeniu w stosunki wymiany ludzie poznają siebie i
ś
wiat, mogą stać się dla siebie partnerami, a swoje relacje mogą kształtować zgodnie z zasadami braterskiej solidarności. Aby człowiek mógł
to osiągnąć, Biblia i Koran obfituje w szczegółowe wskazania jak ma wyglądać sprawiedliwa, budująca wymiana i handel, stosunki
pracodawcy i pracownika, wynagrodzenie za pracę, postępowanie wierzycieli i dłużników. W zapisach tych lichwa jest napiętnowana,
bowiem ona dezorganizuje życie społeczne i możliwość pozytywnego, solidarnego ukształto-wania wspólnoty. Nic więc dziwnego, że dzięki
wierze i zasadzie wierności Koranowi współcześni muzułmanie odwracają się od bankowego systemu odsetkowego. Poszukując zgodnych z
Pismem zasad finansowania działań gospodarczych, wypracowali szereg instrumentów, które są użyteczne dla osób poszukujących
finansowego wsparcia i które jednocześnie zabezpieczają słuszne interesy osób angażujących własny kapitał, a co najważniejsze nie
prowadzą do negatywnych skutków jakim jest postępujące zadłużenie wspólnoty; czyli przejmowanie przez kreatorów pieniądza dłużnego
efektów pracy całego społeczeństwa.
Islamska bankowość bezodsetkowa
Oto lapidarny opis instrumentów finansowych stosowanych w bankowości islamskiej:
Strona 1 z 4
Odsetkowy system finansowy
2010-09-26
file://C:\Users\Beata\Desktop\Bankowość islamska\df06.htm
1. Mudaraba – kontrakt, w którym jedna ze stron zapewnia finansowanie (kapitał) dla przedsięwzięcia, a druga wkład pracy. Podział zysków
następuje na podstawie obustronnego porozumienia. W przypadku niepowodzenia (straty) pracownik nie otrzymuje wynagrodzenia a osoba
finansująca ponosi stratę kapitałową.
2. Muszaraka – wspólne przedsięwzięcie. W tym przedsięwzięciu są przynajmniej dwie strony zapewniające fundusze; każdy partner jest
uprawniony do udziału w zyskach w skali uzgodnionej przez wszystkich, ale również w przypadku strat każdy z uczestników ponosi koszty
w wysokości adekwatnej do wkładu finansowego. Wszyscy partnerzy mają również prawo do udziału w zarządzaniu spółką. Istnieją dwie
formy muszaraki: trwała oraz słabnąca.
Muszaraka trwała – bank muzułmański uczestniczy w kapitale spółki i uczestniczy w zyskach na zasadzie pro rata. Okres umowy nie jest
określony więc obowiązuje ona dopóki jedna ze stron nie zechce się wycofać. Ten instrument finansowy jest odpowiedni dla projektów, w
których fundusze są rozdysponowane na dłuższy okres.
Muszaraka słabnąca – to forma spółki, w której wraz z upływem czasu udział banku się zmniejsza, co pozwala na przejęcie kontroli nad
przedsięwzięciem w całości przez jednego partnera. W taki sposób islamskie banki wspierają osobistą inicjatywę gospodarczą muzułmanów.
3. Murabaha – odsprzedaż z zyskiem. Bank nabywa dane dobro w imieniu pożyczkobiorcy, który jest zobowiązany z czasem zapłacić cenę
pierwotną powiększoną o ustalony z góry narzut (nie jest on ustalany odsetkowo) stanowiący zysk banku, (jest to zysk prawdopodobny w
perspektywie nieznanej przyszłości)
4. Idżara – kontrakt, na podstawie którego bank kupuje, a następnie oddaje klientowi w dzierżawę sprzęt za odpowiednią opłatą. Okres
trwania najmu oraz wysokość opłat uzgodnione są z góry. Bank pozostaje prawnym właścicielem wypożyczanego sprzętu.
Idżara wa iktina – odpowiednik idżary, różniący się tym, iż na koniec okresu najmu następuje odkupienie wypożyczanej własności. Opłaty
podczas okresu najmu są odejmowane od całości sumy. Ten typ najmu jest często wykorzystywany w przypadkach, gdy obiektem najmu i
sprzedaży jest dom.
5. Kard Hasan – pożyczki wolne od odsetek, praktyka pozwalająca dofinansowywać najbardziej potrzebujących. W islamie istnieje pogląd,
ż
e wszystkie pożyczki (kard) powinny być wolne od odsetek, gdyż osoba prosząca o pożyczkę jest w potrzebie i obowiązkiem jest pomóc
bliźniemu; pożyczkodawca nie powinien wykorzystywać słabości pożyczkobiorcy. Niektóre banki udzielają Kard Hasan także właścicielom
niewielkich przedsiębiorstw, farmerom itp. na rozkręcenie interesu.
Jedyny podatek jaki obowiązuje w świecie islamu.
Zakat – podatek religijny nałożony na przez islam na każdego posiadającego dobra przekraczające limit zwalniający ustalony przez zasady
szari’atu – prawa muzułmańskiego. Jego celem jest przekazanie części majątku ludzi dobrze sytuowanych osobom potrzebującym. Płacony
jest w formie gotówki, bydła, płodów rolnych, minerałów, zainwestowanego kapitału itp. Zakat jest jednym z pięciu filarów islamu. Jest
obowiązkowym dla każdego muzułmanina datkiem, który oblicza się samemu i samemu rozprowadza wśród biednych i potrzebujących,
ewentualnie wpłaca się w urzędzie – w przypadku istnienia takiego. Stawka jest zależna od rodzaju posiadanych dóbr. Jej wielkość wynosi
około 2,5 procenta od ilości przekraczającej wskazany limit danego dobra. Za prawidłowość naliczenia jałmużny muzułmanin odpowiada
jedynie przed Allahem. Boga nie można oszukać
Ź
ródło: Mahmoud Amin El-Gamal, A Basic Guide to Contemporary Islamic and Finance (http://www.ruf.rice.edu/~elgamal/files/primer.pdf)
Tekst na podstawie tłumaczenia Patryka Gaskoń, SKN Finansów Międzynarodowych, SGH.
Munir Al-Kaber
Banki w islamie
W bankach islamskich nie ma oprocentowania od kapitału klienta, jest natomiast współuczestniczenie w zyskach i stratach z inwestycji. Bank
może więc zyskać, ale może też stracić.
Państwa arabskie mają własne banki, które służą rozwojowi nowoczesnej gospodarki a jednocześnie wypełniają przepisy Koranu. Jak się
okazało, jest to możliwe i świetnie się sprawdza, pomimo rygorów Prawa Kanonicznego Islamu. Religia okazuje się sprawniejsza od
komercji.
1. Prawo Kanoniczne Islamu zabrania lichwy, a pobieranie odsetek od kapitału zarówno przez bank, jak i przez jego klientów uważane
jest w państwach arabskich za lichwiarstwo. W bankowości trudno jest obejść przepisy o unikaniu lichwy, jednakże banki islamskie
powstały jako alternatywa dla komercyjnych banków, które znamy w cywilizacji zachodniej. (W istocie tzw. „cywilizacja zachodnia” to
dwie cywilizacje: łacińska i żydowska, splecione ze sobą od wieków; głównie poprzez wspólne korzenie religijne: judeo-chrześcijaństwo,
prześladowania i bankowość opartą na lichwie).
W 1972 roku powstał Bank Islamski im. Nasera. Jego działalność została ograniczona do trzech podstawowych funkcji:
- kupna i sprzedaży towarów po cenach niższych od cen rynkowych;
- oferowania usług społecznych: pożyczki tzw. dobroczynne (nieoprocentowane), na cele alimentacyjne, wypłacanie zasiłków dla osób w
wieku emerytalnym nie mających emerytur oraz dla inwalidów nie mających rent;
- uzyskiwania dobrowolnych datków (jałmużny) przeznaczonych na pomoc potrzebującym.
Strona 2 z 4
Odsetkowy system finansowy
2010-09-26
file://C:\Users\Beata\Desktop\Bankowość islamska\df06.htm
W kolejnych latach doszło do Konferencji Ministrów Finansów Krajów Islamskich, gdzie rozpatrywano wszystkie teoretyczne i praktyczne
aspekty zakładania oraz działalności banków islamskich, oferujących pełny zakres usług bankowych. W raporcie końcowym zaakceptowano
i zalecono ten typ banku. W 1977 roku powstał Islamski Bank Dunajski, który jako pierwszy bank islamski w pełni oferował usługi dla
klientów indywidualnych i instytucjonalnych.
2. Banki islamskie pełnią podobną funkcję w gospodarce jak banki komercyjne. Mają one jednak własną specyfikę. Chodzi tu o: stosunek do
oprocentowania, relacje z klientami, cele społeczne i działalność charytatywna.
W bankach tego typu nie istnieje oprocentowanie od kapitału klienta, istnieje natomiast pojęcie współuczestniczenia w zyskach i stratach
wynikających z inwestycji. Wygląda to tak, że klient, który przynosi pieniądze do banku, będzie uczestniczył w zyskach z danego
przedsięwzięcia, ale mogą to też być straty. Bank islamski nie zwraca pieniędzy, jeśli źle zainwestuje pieniądze klienta, chyba że sam
popełni pomyłkę.
Podobna zasada działa i w drugą stronę. Bank współfinansując dane przedsięwzięcie gospodarcze, czerpie z niego część zysków, ale w
przypadku straty partycypuje w niej solidarnie i nie każe klientowi pokrywać straty banku. Solidarne dzielenie ryzyka finansowego to cecha
działania w ramach jednolitej cywilizacji. W kompleksie cywilizacji łacińsko-żydowskiej, bank jest uprzywilejowany i „nie może stracić”.
Naczelną zasadą banków islamskich nie jest pomnożenie własnego kapitału, lecz pomnożenie majątku swoich klientów. Istnieją depozyty
zwykłe, które nie przynoszą zysków a klienci odzyskują je na własne życzenie, kiedy tylko zechcą. Depozyty inwestycyjne polegają na tym,
ż
e banki odpowiadają jedynie za straty powstałe na skutek złej administracji, nie gwarantują zysków ani zwrotu pieniędzy w przypadku strat
powstałych z innego powodu. Depozytariusz nie wie, czy jego wkład przyniesie zysk. Stosowana jest zasada ograniczonej odpowie-
dzialności w relacjach bank - klient. Zysk nie jest uznawany za oprocentowanie od wkładu pieniężnego, lecz jako marża, tak jak w handlu.
3. Banki islamskie to banki prospołeczne. To je zasadniczo różni od naszych banków komercyjnych. Mają one za zadanie dążyć do
realizacji celów społecznych poprzez sprawiedliwe dzielenie pozyskanych zasobów.
Banki komercyjne inwestują przede wszystkim w wirtualne operacje na rynkach finansowych – inwestycje w papiery wartościowe, pożyczki,
operacje walutowe itp.
Przeciwnie postępują banki islamskie, które inwestują w operacje realne – zakładanie przedsiębiorstw, których zakres działalności
ograniczony jest jedynie przepisami Prawa Kanonicznego Islamu. Uzupełnieniem działalności prospołecznej jest działalność charytatywna,
jak np. wspomaganie inwalidów wojennych, którym nie przysługują renty.
Ź
ródło: Munir Al-Kaber, Istota działalności banków islamskich, Bank i kredyt 2000.
Podsumowanie
Bankowość islamska rozwinęła się w łonie jednolitej cywilizacji. Dominuje w niej solidaryzm społeczny. Zysk właściciela kapitału,
deponenta rzeczywistych pieniędzy w banku, wynika z udziału jego kapitału w realnym przedsięwzięciu gospodarczym. Bank
islamski nie pomnaża pieniędzy na zasadzie kreacji długów, ale operuje rzeczywistym kapitałem pochodzącym z depozytów. Deponent
ponosi zatem rzeczywiste ryzyko, które daje mu prawo do udziału w realnie osiągniętym zysku. Wielkość zysku nie jest wcześniej znana, nie
wynika bowiem z ustalonego wcześniej procentu (lichwa) tylko z zysku wypracowanego w procesie gospodarowania. Udział w
gospodarczym ryzyku jest oczywisty i naturalny, i tylko taka postawa daje prawo do zysku. Ryzyko jest rzeczywiste, bo w każdym realnym
przedsięwzięciu można ponieść stratę. Ryzyko w gospodarce bezodsetkowej nie polega na hazardzie (gharar) ani na spekulacji (gry losowe
lub gra na giełdzie). Takie ryzyko jest w islamie zakazane tak samo jak lichwa (riba). Ryzyko polega na podjęciu konkretnego działania
gospodarczego. Działanie to jest zaplanowane racjonalnie i przeprowadzane w dobrej wierze, (z dobrą intencją). Jako takie ma przynieść
pozytywny efekt; zysk. Ale przecież ostateczny efekt przedsięwzięcia nie jest człowiekowi znany. Człowiek wystawia się tutaj na działanie
woli Bożej i akceptuje jej rozstrzygnięcia. Dlatego zagwarantowanie sobie zysku przez bank odsetkowy – powszechne w bankach
„cywilizacji zachodniej” – jest oceniane przez muzułmanów jako nieetyczne, jako rodzaj bezbożności i jest zakazane (haram). Lichwiarz
pochodzący z „cywilizacji zachodniej” (łacińskiej lub żydowskiej) chciałby wyeliminować ryzyko i podejmuje wszelkie działania, aby to
osiągnąć. W proce-durze kredytowej wprowadza wymóg zastawu hipotecznego, żyrantów, obciąża kredytobiorcę dodatkowymi kosztami
ubezpieczenia kredytu. W istocie zachodni kredytodawca jest zainte-resowany przerzuceniem ryzyka na kredytobiorcę. Muzułmanie
nazywają to „transferem ryzyka na klienta banku” i wiążą z istnieniem podstawowego konfliktu cywilizacyjnego w łonie „cywilizacji
zachodniej”.
Brak ludzkiej solidarności w świecie niejednolitego cywilizacyjnie Zachodu prowadzi do tego, że najbiedniejszy klient będący w potrzebie i
w najtrudniejszej sytuacji, płaci kredytodawcy najwyższy procent; za większe ryzyko utraty kapitału. Taka postawa wydaje się ludziom
Zachodu racjonalna, ale tu właśnie ujawnia się zepsucie cywilizacyjne. Widać tu wyraźnie, że lichwiarz jest zainteresowany jedynie
eksploatacją kredytobiorcy. Na dodatek nie ponosi żadnego ryzyka. Współczesna najbardziej zaawansowana forma lichwy; emisja
pieniędzy dłużnych, całkowicie wyeliminowała ryzyko kredytodawcy: Bankier monetyzuje wysiłek producentów kreując dla klienta
pieniądz dłużny. W ten sposób przywłaszcza sobie prawo własności do kredytowanych dóbr. Nawet gdy nie uda mu się odzyskać
wykreowanych pieniędzy, czyli kiedy kredytobiorca nie zwróci wyemitowanej kwoty, bankier nie straci własnych pieniędzy, ani pieniędzy
deponentów. Straci jedynie to, co sobie próbował przywłaszczyć, czyli straci jedynie okazję do nieuczciwego, bezpodstawnego przejęcia
wartości dóbr wytworzonych przez społeczeństwo. Ten brak ryzyka znajduje obecnie odzwierciedlenie w złagodzeniu kryteriów
przyznawania kredytu. Obecnie wystarczy dowód osobisty i deklaracja o dochodach. Pewien procent udzielanych kredytów jest ściągany z
trudnością lub nawet przepada, ale nawet w takim przypadku bank nie ponosi straty. Kredytowa monetyzacja przyrostu dóbr przynosi
prywatnym emitentom pieniędzy niebotyczne zyski.
W działaniach bankiera „cywilizacji zachodniej” nie ma solidarności społecznej. Taka postawa bankierów jest efektem skrajnej chciwości i
zapamiętania w walce. Obecny odsetkowy system finansowy to całkowite zwycięstwo cywilizacji lichwiarskiej – (określenie wypracowane
przez Jakuba Brodackiego w efekcie naszych dyskusji). Lichwa decyduje tu o jakości stosunków społecznych. Jest jednym z podstawowych
Strona 3 z 4
Odsetkowy system finansowy
2010-09-26
file://C:\Users\Beata\Desktop\Bankowość islamska\df06.htm
czynników ustroju życia społecznego „cywilizacji zachodniej”.
Wyjście z tej cywilizacyjnej konfrontacji (odbywającej się pod pozorem pokojowej finansowej współpracy), to odwołanie się do
pozytywnego przykładu powstającej właśnie bezodsetkowej bankowości islamskiej. Muzułmanie nie chcą paść ofiarą lichwy (tak jak padli
jej ofiarą chrześcijanie) i od czasu wyzwolenia się z kolonializmu, który przyniósł im bankowość odsetkową, poszukują i tworzą nową formę
bankowości opartą na etyce wyprowadzonej z religii; ze wskazań Koranu i zasad szariatu. Bankowość ta, po nacjonalizacji największych
banków arabskich, rozwija się od około 35 lat. Jest w stanie tworzenia. Ma na swoim koncie wiele dobrych rozwiązań, których zupełnie nie
rozumieją ludzie ukształtowani intelektualnie na bazie ekonomii odsetkowej (lichwiarskiej), w której stopa procentowa przedstawiana jest
jako jedyny instrument dostępny dla banku. Różnice cywilizacyjne są trudne do przezwyciężenia i to stanowi pewne usprawiedliwienie dla
wyznawców odsetkowego zysku. Jednak ludzkie operacje intelektualne są odwracalne. Ludzie inteligentni zmieniają myślenie (poglądy)
jeżeli jest to uzasadnione. Zachwyt nad oprocentowaniem jest żałosny, kiedy czynią to ludzie, którzy trzymają swoje niewielkie oszczędności
na 6%, a odsetki zawarte w cenach towarów codziennego użytku płacą na poziomie 30% – a taki właśnie jest minimalny, realny koszt
obecności bankowości odsetkowej w społeczeństwie. Zyskuje na niej jedynie finansowa elita. Reszta ludzi składa się na jej zyski, popadając
w coraz większe finansowe zadłużenie. (Patrz DF Nr 3 i 4).
Bankowość bezodsetkowa rozwija się obecnie na świecie najszybciej, choć niestety nie w Polsce. Największe banki zachodniej Europy
(Citi Corp, Societe Generale, Deutsche Bank i Bank of England) tworzą własne oddziały islamskiej bankowości bezodsetkowej. (Por.
wywiad z Farhatem Khanem, Bankowość bez odsetek, CXO, Nr 11/2003, grudzień 2003,
http://www.ipdirect.home.pl/kmp/kiosk/2004/CXO/index.htm).
Oto ogłoszenie prasowe HSBC jednego z największych banków w Wielkiej Brytanii:
Usługi bankowe zgodne z Szariją.
Amanah dostarczy zgodne z Szarią usługi bankowe dla zarządzania Twoimi finansami. Każdy z produktów został zatwierdzony przez
Komitet Wykonawczy Szarii złożony z cieszących się renomą nauczycieli islamu. Dzięki Home Finance opartemu o zasadę Zmniejszającej
Muszaraki i jako jedyny brytyjski bank oferujący Home Takaful, HSBC Amanah zapewni twoim finansom eksperckie zarządzanie w ramach
struktury Szarii.
(tłum. Farhat Khan)
Strona 4 z 4
Odsetkowy system finansowy
2010-09-26
file://C:\Users\Beata\Desktop\Bankowość islamska\df06.htm