Czas wolny, rekreacja i ich istota

ZNACZENIE I ISTOTA CZASU WOLNEGO I REKREACJI DLA

SPOŁECZEŃSTWA WIEDZY

Dziś wykorzystanie czasu wolnego i bogatych form rekreacji wydatnie utrudnia brak

przygotowania do organizowania tego czasu. Dzieje się tak dlatego, iŜ przyczyną tego stanu

jest brak odpowiedniej edukacji w tworzeniu wychowania do rekreacji.

Jak pisał A. Kamiński … Gdy kontakty i przeŜycia rekreacyjne stają się potrzebą

codzienną (nie tylko odświętną) – wychowanie do zdrowego i kulturalnego wczasowania

(rekreacji) staje się zadaniem tak samo waŜnym, jak wychowanie do sprawnej pracy

zawodowej i poŜądanych zachowań obywatelskich (Czajkowski 1979, s. 92).

RozwaŜając problem uspołecznienia czasu wolnego autorzy M. Demel i W. Humen

(1970, s. 14) stwierdzają, Ŝe …uspołecznienie czasu wolnego polega na kształtowaniu kultury

wypoczynku, wypełnianiu go treścią wzbogacającą osobowość człowieka. Nakłada to na nas

trudny obowiązek wychowania społeczeństwa do rekreacji.

R. Wroczyński (1985, s. 229) ujmuje to w następujący sposób: …Mianem „wychowanie

rekreacyjne” określamy planowe działanie wychowawcze zmuszające do wyposaŜenia młodej

generacji w umiejętność właściwego organizowania wypoczynku. Tak rozumiane wychowanie

rekreacyjne staje się nową dziedziną nie znaną w okresie tradycyjnie pojmowanego

wychowania. Stanowi ono rezultat rozwoju społeczeństwa i kultury, a jego źródeł naleŜy

szukać w postępie techniki, zwłaszcza w rozwoju środków lokomocji i środków masowego

przekazywania kultury.

Wychowanie do rekreacji jako sztuka wyposaŜenia człowieka w umiejętności i nawyki

kulturalnego spędzania i organizowania czasu wolnego, wypoczynku, obejmuje obok treści

równieŜ metody i formy rekreacji. Treść stanowią wartości kulturowe rekreacji: fizyczno-

zdrowotne, artystyczne, techniczne, rozrywkowo-kulturowe oraz społeczne. Zadaniem tego

wychowania będzie przybliŜanie, ukazywanie, rozbudzanie nowych potrzeb, aby nie były

to zainteresowania zbyt wąskie, to równieŜ nauczanie i przygotowanie człowieka do

korzystania z tych treści, po zastosowaniu odpowiednich metod, form i środków.

Wychowanie do rekreacji twierdzi T. Wolańska …musi uwzględniać i rozwijać

zainteresowania, zdolności i skłonności osobnika (...) wyrabiać określone umiejętności

i nawyki, wyposaŜać w pewne techniki do późniejszego wykorzystywania ich w czasie wolnym

– dziś i jutro.

Innym waŜnym aspektem wychowania do rekreacji jest rozbudzenie potrzeb

i zainteresowań i wreszcie przygotowanie do określonego trybu Ŝycia w czasie wolnym dnia

powszedniego, dnia wolnego od pracy i sposobu spędzania dorocznego urlopu (Czajkowski

1979, s. 95).

T. Wolańska akcentuje potrzebę wychowania w rekreacji szerokich rzesz społeczeństwa:

dzieci, młodzieŜy, dorosłych poprzez włączenie róŜnych organizacji społecznych,

wychowawczych i oświatowych i środków masowego przekazu.

M. Demel (1974, s. 55) uwaŜa, Ŝe …wychowanie do rekreacji to popularyzowanie

wzorów, tworzenie róŜnorakich modeli organizowania czasu wolnego, kształtowania

nawyków, przyzwyczajeń i postaw.

RóŜnice zamieszkiwanego środowiska powodują róŜne „zachowania wolnoczasowe”.

Często mówiąc o wsi mamy na myśli grupę rolniczą, lecz osoby zamieszkujące wieś

to równieŜ chłopo-robotnicy, rzemieślnicy i inteligencja wiejska. Jednak znaczna część osób

zamieszkujących środowisko wiejskie związana jest z pracą na roli, która wbrew pozorom nie

daje wszechstronnego usprawnienia organizmu. Elementem hamującym rozwój rekreacji

ruchowej na wsi jest duŜe rozproszenie ludności, zróŜnicowanie zawodowe i nierytmiczny

czas pracy związany z sezonowością prac na roli. Stosunek do rekreacji fizycznej kształtować

mogą, zdaniem R. Rutkowskiego (1961), takie elementy jak: warunki geofizyczne (rzeźba

terenu, zbiorniki wodne, lasy, przestrzeń naturalna), przeszłość historyczna (zabytki kultury

i przyrody jako cel poznawczy i kulturotwórczy dla turystyki, ludowe formy gier i zabaw

ruchowych związanych z obrzędami, pasje i lokalne tradycje sportowe mogące być podstawą

do szerszej działalności sportowej), struktura demograficzna (jacy ludzie tworzą środowisko

w zaleŜności, czy to ludność rdzenna czy przybysze, jakie stanowią grupy zawodowe, wiek

ludności wiejskiej). Nie bez znaczenia są materialne warunki Ŝycia ludności wiejskiej gdyŜ

ludność biedna jest mniej wraŜliwa na wzory kultury fizycznej a czas wolny przeznaczany

jest na tzw. dorabianie do pensji. Ludność o wyŜszym standardzie materialnym więcej czasu

wolnego, stąd dostrzega w rekreacji rozrywkę i wypoczynek i z tego punktu widzenia szuka

moŜliwości zaspokajania tych chęci.

Czas wolny jest kategorią kulturową. Kultura jest to całokształt materialnego

i duchowego dorobku ludności, narodu, epoki historycznej; poziom rozwoju społeczeństw,

grup, jednostek w danej epoce; to poziom rozwoju społeczeństw, grup, jednostek w danej

epoce, takŜe poziom rozwoju umysłowego, moralnego (Kopaliński 1999, s. 283). Kultura

fizyczna zaś to …wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna

troska o swój rozwój, sprawność i zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu

z maksymalnym poŜytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego (Demel, Skład 1970, s. 23).

Idąc tym tropem moŜna powiedzieć, Ŝe kultura fizyczna człowieka to jego tryb Ŝycia, nawyki

rekreacyjne, postawy i przekonania oraz umiejętności i sprawność ruchowa. M. Demel

przywołuje myśl Konstantego Stanisławskiego, który uczył rzeczy najprostszych:

rozluźniania się, sztuki szybkiego wypoczynku, koncentracji fizycznej i psychicznej,

zwykłego chodzenia, siedzenia i leŜenia. Chcąc „poprawić naturę” poprzez kulturę fizyczną,

naleŜy starannie dobierać jej środki (jak przy doborze kosmetyków). Kultura fizyczna

stanowiąc waŜną część dzisiejszego stylu Ŝycia, podejmując walkę z uciąŜliwościami

współczesnej cywilizacji (niedotlenienie, zatrucia przemysłowe, hałas, niewłaściwe

odŜywianie, stosowanie uŜywek, napięcia nerwowe, stresy. Wszystko to wpływa na

powstawanie chorób cywilizacyjnych, przedwczesną starość, patologie (Demel, Humen

1970).

Aktywność fizyczna wywiera niewątpliwie poŜądany wpływ na funkcje wielu układów,

na przemianę materii i ogólny dobrostan organizmu. Stąd teŜ uznajemy, Ŝe kultura fizyczna to

…względnie zintegrowany system zachowań w dziedzinie dbałości o rozwój fizyczny,

sprawność ruchową, zdrowie i piękno człowieka, przebiegających według przyjętych w danej

zbiorowości wzorów, a takŜe rezultaty owych zachowań (Krawczyk 1978, s. 147).

Jako kategoria kulturowa czas wolny jest … swoistą wartością, celem jednostkowych

aspiracji, zbiorowych dąŜeń i podstawą dokonywania ocen (Dyoniziak i wsp. 1994, s. 241).

Z tej perspektywy dość łatwo przychodzi przedstawienie sposobów wykorzystania czasu

wolnego. Jesteśmy w stanie usytuować jednostkę czy zbiorowość w określonym kręgu

kulturowym, stąd równieŜ moŜemy określić czym jest wypełnienie czasu wolnego w róŜnych

kulturach (obyczajowych, religijnych), które decydują o kształcie korzystania z wolnego

czasu i sposobów rekreacji. Wynika to głównie z doświadczeń społecznych, kulturowych

i innych jeszcze czynników. Inaczej jest w innych kulturach, prawo do pewnych

wyróŜnionych godzin, wolnych dni jest nakazem obyczajowym czy religijnym.

Dysponowanie czasem poza pracą, jak wynika z doświadczeń społecznych zaleŜne są od

wykształcenia i charakteru pracy (szerzej w rozdziale 1).

Czas wolny jest kategorią społeczną. Oznacza to, Ŝe zdeterminowane społecznie

są jego rozmiary, sposoby spoŜytkowania, a takŜe przypisane mu społeczne funkcje...

Struktura wykorzystania czasu, jego budŜet, mogą być wskaźnikiem poziomu rozwoju

społecznego (Dyoniziak i wsp. 1994, s. 243). Czas wolny w kontekście nadrzędnych celów

społecznych powinien zapewniać warunki do najpełniejszego realizowania moŜliwości

człowieka (szerzej w rozdziale 1).

Czynnikiem warunkującym rozmiary wolnego czasu jest długość czasu pracy. E. Wnuk-

Lipiński (1975, s. 8) wyróŜnia trzy typy czasu wolnego:

- krótki czas wolny, pojawiający się w budŜecie czasu dnia roboczego,

- średni czas wolny, występujący w ramach weekendów,

- długi czas wolny, wykorzystywany w trakcie urlopów wypoczynkowych.

Redukcja czasu pracy niejako automatycznie wydłuŜa czas po pracy i jest zarazem

czynnikiem sprzyjającym wzrostowi ilości czasu wolnego. Skracanie czasu pracy jest

uwarunkowane zarówno względami natury ekonomicznej jak i społecznej.

Kulturę fizyczną moŜna rozwaŜać w aspekcie statycznym (coś co istnieje w dorobku

materialnym i duchowym wcześniejszych pokoleń), i dynamicznym (coś, co dzieje się

w osobowości, aby dorobek twórczo rozwijać). Zjawisko społeczne, jakim stała się kultura

fizyczna dotyczy człowieka w całości: zarówno jego ciała jak i osobowości.

Szczególnie waŜne jest wykorzystanie aktywności fizycznej w czasie wolnym przez

dzieci. Powody, które sprawiają, Ŝe właściwy rozwój ruchowy i praca nad własnym ciałem

są psychologicznie i społecznie waŜne:

- ćwiczenia bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia fizycznego i psychicznego,

- dzieci mogą wyładować nadmiar energii, przez to lepiej znoszą napięcia i frustracje,

- dobry rozwój ruchowy dzieci daje poczucie pewności, zadowolenia i własnej

adekwatności (niezaleŜności),

- umiejętności ruchowe mogą zapewnić dziecku lepszą rozrywkę,

- właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną, umoŜliwia zajmowanie ról

przywódczych,

- dziecko sprawne ma większe szanse na poczucie własnego bezpieczeństwa i poprawę

wartości własnego „ja” (Gracz, Sankowski 2001).

KLASYFIKACJA I ANALIZA FORM REKREACJI

Zakres form działalności rekreacyjnej jest niezmiernie bogaty, a współzaleŜność między

jedną formą a drugą jest tak wymowna, iŜ …Ŝadna sztywna klasyfikacja nie będzie

precyzyjna ani praktyczna (Demel, Humen 1970).

Klasyfikacja moŜe być zatem zaleŜna od:

- wieku,

- form: fizycznych, umysłowych i społecznych,

- urządzeń niezbędnych do prowadzenia zajęć rekreacyjnych,

- z punktu widzenia zainteresowań uczestników,

- motywów skłaniających uczestników do podejmowania działalności rekreacyjnej.

Autorzy M. Demel i W. Humen (1970) sugerują moŜliwość podziału form

rekreacyjnych zaleŜnych od wieku na:

- rekreację dzieci,

- rekreację młodzieŜy,

- rekreację dorosłych.

W zaleŜności od urządzeń potrzebnych do prowadzenia zajęć rekreacyjnych:

- rekreację sportowa

- rekreację techniczna (Czajkowski 1979, s. 73).

A. Kamiński - klasyfikuje formy rekreacyjne na podziale rzeczowym, tzn. na podstawie

zachowania się ludzi, posługując się podziałem instytucjonalnym. Są nimi:

- turystyka (pobytowa, wędrowna, podmiejska),

- sport,

- środki masowego przekazu (gazety, czasopisma, ksiąŜki, radio, film, telewizja),

- kultura masowa,

- teatry i filharmonie, wystawy i muzea,

- samokształcenie,

- amatorstwo artystyczne,

- majsterkowanie i amatorstwo techniczne,

- hodowla amatorska (ssaki, ptaki, ryby, kwiaty, krzewy, drzewa, ogródki działkowe),

- zabawy i kontakty towarzyskie,

- kolekcjonerstwo,

- hobby,

- aktywność społeczna (Demel, Humen 1970, s.9).

Z. Skórzyński (socjolog), proponuje podział ze względu na odczuwane potrzeby

i najbardziej rozpowszechnione sposoby spędzania czasu wolnego:

- potrzeby i zajęcia amatorskie (hobby),

- potrzeby i aktywne zajęcia fizyczne (uprawianie sportu i turystyki),

- potrzeby i zajęcia towarzyskie (w domu, kawiarni, udział w przyjęciach, zabawach itp.),

- potrzeby i zajęcia konsumpcyjne o charakterze publiczno-widowiskowym (oglądanie

filmów, zawodów sportowych, imprez estradowych, przedstawień teatralnych,

słuchanie koncertów),

- potrzeby i zajęcia konsumpcyjne o charakterze indywidualno-kameralnym (czytanie

gazet, czasopism, ksiąŜek, oglądanie telewizji i słuchanie radia),

- potrzeby i zajęcia bierne i niezaangaŜowane o charakterze czysto wypoczynkowym

(leŜenie, wypoczywanie, drzemanie, plaŜowanie, przechadzanie się) (Demel, Humen

1970, s.9 - 10).

K. Wojciechowski (pedagog) swój podział rekreacji opiera głównie na aktywności, jaką

przejawiamy w rekreacji i dzieli ją na:

1.wczasy

a) bierne (pasywne),

b) czynne (aktywne) (Demel, Humen 1970, s. 11).

Autor

wczasy

traktuje

jako

bierne

próŜnowanie,

medytacje,

czytelnictwo

dla przyjemności, oglądanie telewizji.

„Wczasując” się czynnie człowiek angaŜuje swoje mięśnie, a tym samym dąŜy do

poprawienia swojej sprawności, określając w ten sposób zasadniczą róŜnicę wobec wczasów

biernych.

H. D. Corbin – rozróŜnia 4 grupy działalności rekreacyjnej. To podział bardzo

szczegółowy i konkretny:

-ruchowe rodzaje działalności – sporty rekreacyjne, uprawianie ich sprzyja przedłuŜeniu

okresu sprawności fizycznej człowieka,

- zajęcia miłośnicze (hobby),

- działalność kulturalna,

- mieszane rodzaje działalności, które podtrzymują zainteresowania jednostki (Demel, Humen

1970, s.11).

R. Wroczyński bierze pod uwagę rodzaje aktywności i łączenie ich w proste

funkcjonalne szeregi (podział dotyczy dzieci i młodzieŜy): …zabawy i gry ruchowe – sport,

turystykę, uczestnictwo w imprezach artystycznych, korzystanie ze środków masowego

przekazu, inne formy aktywności intelektualnej, zajęcia techniczne, aktywność społeczną

i towarzyską oraz inne formy aktywności (kolekcjonerstwo, róŜnego rodzaju indywidualne

zamiłowania) (Czajkowski 1979, s. 74 - 75).

RóŜnorodność klasyfikacji form działalności w czasie wolnym wskazuje na duŜą

trudność w określeniu uniwersalnej typologii zajęć rekreacyjnych. Z dotychczasowych form

zajęć czasu wolnego moŜna wyróŜnić następujące rodzaje rekreacji:

- rekreacja fizyczna (ruchowa),

- rekreacja twórcza,

- rekreacja kulturalno-rozrywkowa,

- rekreacja przez działalność społeczną” (Czajkowski 1979, s. 76).

1. Rekreacja fizyczna

Rekreacja fizyczna ma swoją genezę. Według T. Wolańskiej – w grach i zabawach

ludowych, u nas doniosłą rolę w jej rozwoju odegrała Komisja Edukacji Narodowej. Swoje

zasługi na tym polu miał równieŜ dr Henryk Jordan twórca ogrodów i placów zabaw.

Rekreacja fizyczna jest najpowszechniejszą w sensie wartości oddziaływania

na jednostkę formą wypoczynku i wczasowania. Według M. Demela i W. Humena (1970) jej

walor trzeba szacować z co najmniej dwóch powodów: społeczno-wychowawczego

i higieniczno-profilaktycznego.

W ujęciu Z. Dowgirda (1978, s. 3) – przez „rekreację fizyczną” naleŜy rozumieć

działalność rekreacyjną, której głównym elementem jest ruch, tzn. fizyczna aktywność

człowieka do późnej starości w pełnej sprawności fizycznej i psychicznej”.

T. Wolańska (1971, s. 11) pisze: …przez rekreację fizyczną rozumiemy te wszystkie

zajęcia o treści ruchowo-sportowej lub turystycznej, którym człowiek oddaje się z własnych

chęci w czasie wolnym od obowiązków, dla wypoczynku, rozrywki i dla rozwoju własnej

osobowości.

Jako synonim rekreacji fizycznej pojawiają się jeszcze w uŜyciu potocznym i w języku

sportowym takie określenia, jak: „kultura fizyczna”, „czynny wypoczynek”, „sport masowy”,

„masowa kultura fizyczna”, „sporty rekreacyjne”, „sport niekwalifikowany”, a nawet

„wychowanie fizyczne”.

M. Demel i W. Humen (1970, s.11) twierdzą, Ŝe …charakterystyczną cechą rekreacji

fizycznej jest działanie dla samego działania bądź samodoskonalenia w zakresie cech

fizycznych, a wtórnie – psychicznych i społecznych... jest równocześnie rekreacja fizyczna

elementarnym, biologicznym nakazem, jest moralnym obowiązkiem społecznym, bowiem

fizyczne i psychiczne zdrowie jednostki nie jest obojętne dla społeczeństwa. Społeczeństwo

zyska na zdrowiu jednostki poprzez jej wydajność pracy, kształtując poprawne stosunki

międzyludzkie, a straci na chorobie i niedołęstwie jednostki, która wymagać będzie

wiadczeń zdrowotnych, leczenia, ubezpieczeń itd.

Między rekreacją fizyczną a sportem istnieje róŜnica. Rekreacja moŜe być domeną

działania wszystkich ludzi (dzieci, młodzieŜ, dorośli), natomiast sport moŜe uprawiać

niewielka grupa jednostek wysoko sprawnych fizycznie.

Na proces rekreacji składają się trzy zasadnicze ogniwa (etapy): programowanie,

realizacja, ocena.

Wymienione ogniwa rekreacji tworzą spójną całość, których nie wolno rozrywać. Stąd

… rekreacja świadoma, systematyczna, zrytmizowana, ułoŜona w pewien ciąg działań

nabiera cech procesu, czyli postępowania celowego i uporządkowanego (Demel, Humen

1970, s. 84).

Rekreacja fizyczna stanowi jedną z waŜnych części ogólnego programu rekreacji,

spełnia jej cele, warunki oraz zadania, a elementem rozróŜniającym jest jedynie element

ruchu przy udziale ćwiczeń gimnastycznych, sportu, gier ruchowych i turystyki.

Formy rekreacji fizycznej według K. Czajkowskiego to: ćwiczenia ruchowe w czasie

przerw lekcyjnych, ćwiczenia rytmiczne, gimnastyka artystyczna, gry terenowe, gry i zabawy

ruchowe, kolarstwo, kometka, koszykówka, lekkoatletyka, łyŜwiarstwo, narciarstwo, palant,

piłka ręczna, pływanie, siatkówka, strzelanie z wiatrówki i łuku, tenis, tenis stołowy,

turystyka, tor przeszkód (Czajkowski 1979, s. 79).

Z rekreacją fizyczną wiąŜe się ściśle rekreacja poprzez turystykę rozumianą jako formy

rekreacyjne, róŜnorodne wycieczki, krótsze czy dłuŜsze poza miejsce zamieszkania w celach

poznawczych i wypoczynkowych.

2. Rekreacja twórcza

Kolejną formą relaksacji jest rekreacja twórcza. Rekreacja fizyczna róŜni się od

rekreacji twórczej tym, iŜ rekreacja fizyczna dotyczy przede wszystkim usprawnienia

fizycznego jednostki, zaś w przypadku rekreacji twórczej „wywiera ona dominujący wpływ

na stronę emocjonalną Ŝycia jednostki, kształtuje poczucie piękna, estetyki, wyrabia

umiejętności manualne” (Czajkowski 1979, s. 81).

Podstawowe formy rekreacji twórczej to:

- zajęcia plastyczne (malowanie, rysowanie, modelowanie, praca artystyczna z róŜnych

tworzyw),

- zajęcia muzyczne (gra na instrumentach, taniec, rytmika, udział w zespole chóru,

orkiestry),

- zajęcia z majsterkowania („sprawne ręce”),

- zajęcia modelarskie (lotnicze, astronautyczne, szkutnicze, komunikacyjne),

- zajęcia fotograficzne i filmowe,

- zajęcia techniczno-radiowe,

- zajęcia motoryzacyjne (Czajkowski 1979, s. 81).

Zajęcia artystyczne i techniczne uprawiane są najczęściej w indywidualnej formie.

Zaś zajęcia techniczne oparte są przede wszystkim na indywidualnych umiejętnościach

jednostki. Wprawiają zatem uczestnika w stan radości z wykonania zadania, kształcą

wyobraźnię, poczucie piękna i estetyki.

Rekreacja twórcza w połączeniu z rekreacją fizyczną wpływa na kształtowanie

pełniejszej osobowości.

3. Rekreacja kulturalno-rozrywkowa

Inną formą aktywności człowieka w czasie wolnym jest rekreacja kulturalno-

rozrywkowa. Nazwą tą określamy szereg atrakcyjnych, ogólnie lubianych zajęć

wypełniających czas wolny, które podnoszą poziom kulturalny jednostki, a mają

równocześnie charakter rozrywkowy (Czajkowski 1979, s. 79).

Zajęcia te wypełniają tylko niewielki odcinek czasu wolnego, nie wymagają

szczególnych urządzeń i pomocy, pozwalają jednak jednostce wypoczywać w sposób

atrakcyjny w codziennych warunkach.

Do zajęć, które moŜemy zaliczyć do rekreacji kulturalno-rozrywkowej naleŜą:

czytelnictwo,

rozrywki umysłowe, film i teatr, radio i telewizja, imprezy kulturalne i artystyczne, Ŝycie

towarzyskie. Ten rodzaj rekreacji ma charakter odtwórczy, poniewaŜ jednostka jedynie

wybiera z gotowej listy to, co ją najbardziej interesuje i co ma dla niej wartość.

Wypoczywanie „z ksiąŜką i przy ksiąŜce” to najprzyjemniejsza forma odpręŜenia,

dająca równieŜ wiele zadowolenia. KsiąŜka zawsze była najwaŜniejszym „przyjacielem”

człowieka. Czytelnictwo jest takim rodzajem wypoczynku, od którego nie wymaga się

specjalnych warunków i moŜe być realizowane nawet przy ograniczonym wymiarze czasu

wolnego.

Rozrywki umysłowe dotyczą tych zajęć, na które składają się pomysłowe gry i zabawy

stanowiące swoisty rodzaj „gimnastyki intelektualnej” (konkursy, zagadki, spotkania

z ciekawymi ludźmi, zbieractwo np. znaczków, gry towarzyskie itp.).

Film i teatr posiadają szczególną siłę przyciągającą człowieka. Film dostarcza mocnych

przeŜyć, przenosi nas w nieznane sytuacje, wzbogaca wyobraźnię. Jest bardzo łatwo dostępną

formą spędzania czasu wolnego, natomiast teatr jest wykorzystywany jako spędzenie czasu

wolnego znacznie rzadziej. Najczęściej jednak (potwierdzają to wszelkie moŜliwe badania)

wolny czas wypełnia ludziom oglądanie telewizji i słuchanie radia. Telewizja jet

najwaŜniejszą formą spędzania wolnego czasu przez przeciętnego człowieka i wypełnia ona

coraz więcej czasu w Ŝyciu cywilizowanych społeczeństw.

Imprezy kulturalne, artystyczne (widowisko, festyny, zabawy ludowe, bale, koncerty,

zawody sportowe) to równieŜ istotny element wypełnienia wolnego czasu. Jego

charakterystyczną cechą jest masowość, zbiorowe przeŜywanie wraŜeń, wzruszeń, emocji

związanych z oglądaną imprezą, wiąŜe on jednostkę z grupą.

Przez Ŝycie towarzyskie – rozumiemy kontaktowanie się w czasie wolnym z innymi

ludźmi w celu np. wymiany myśli, dyskusji, a takŜe zabawy i rozrywki; to takŜe spotkania

z rówieśnikami, rozmowy z serdecznymi przyjaciółmi itp.

Kultywowanie róŜnych form Ŝycia towarzyskiego zapobiega zamykaniu się w ramach

ograniczonego

ycia

rodzinnego,

osobistego,

rozwija

kontakty

międzyrodzinne,

międzyludzkie. Z punktu widzenia rekreacyjnego, spotkania towarzyskie rozładowują nudę

i monotonię Ŝycia codziennego, stanowią formę wypoczynku, odpręŜenia po obowiązkach

zawodowych, rodzinnych (Czajkowski 1979, s. 86 - 87).

4. Rekreacja przez działalność społeczną

Swoistą formą wypoczynku, nie tylko dorosłym, ale równieŜ dzieciom i młodzieŜy,

sprawiają radość i satysfakcję jest uprawianie pewnych form działalności społecznej.

Działalność która daje nie tylko duŜe zadowolenie, wyzwala umiejętności organizatorskie,

ułatwia Ŝycie, ale równieŜ realizacją róŜne programy wychowawcze.

Rekreacja przez działalność społeczną – w przeciwieństwie do innych form rekreacji -

ukierunkowuje mniej na przyjemność osobistą lub korzyść, a jednostka udzielająca się

społecznie oddaje część swej radości innym, widząc w tym dzieleniu się z innymi głęboki sens

ycia osobistego (Czajkowski 1979, s. 87)

Przedstawione rodzaje rekreacji mają istotny wpływ na kształtowanie się osobowości

jednostki, na jej kulturalny wzrost i postępowanie. KaŜda z nich zawiera ponadto wartości

wychowawcze, które decydują o poziomie i wartości wychowania do rekreacji.

Do najczęściej występujących form rekreacji fizycznej moŜna zaliczyć:

1. Zabawy i gry ruchowe

Zabawa to jedna z form aktywności człowieka, podejmowana dobrowolnie w celu

zaspokajania chęci ruchu. Nieodzownym jej warunkiem jest poczucie swobody działania,

emocjonalne przeŜycie i gra wyobraźni. Zabawa to naturalna potrzeba kaŜdego człowieka,

a szczególnie najmłodszych. Ciekawość dziecka jest „produktem” jego wrodzonej

aktywności własnej, którą moŜna nazwać głodem doznań i działania, jest jego motorem Ŝycia.

Zabawa moŜe pojawiać się w licznych postaciach zachowania i postępowania w chwilach,

kiedy dziecko nie ulega naciskom zewnętrznym.

Z historycznego punktu widzenia zabawy i gry klasyfikować moŜna według róŜnych

zasad. Jerzy Cieślikowski (1985) przytacza podział F. Queyrata z pracy Gry i zabawy

dziecięce... i dzieli je na: zabawy dziedziczne, naśladowcze oraz oparte na wyobraźni.

Bogatsza jest klasyfikacja gier i zabaw przy uwzględnieniu czynnika wychowawczego.

J. Cieślikowski przytacza podział Konrada Lange z roku 1893, który dzieli gry na: ruchowe,

kształtujące zmysły, artystyczne oraz sprzyjające rozwojowi inteligencji. Podział B. Pereza z

roku 1888 dzieli zabawy na: wyuczone (zbiorowe), kształcące pierwiastki o charakterze

społecznym, na zabawy swobodne (przewaŜnie fizyczne) oraz na zabawy – zajęcia, w których

dominuje inteligencja spostrzegawcza i wytwórcza. Gry i zabawy ruchowe, które dzieci

przyswoiły sobie na początku XX wieku, w ubiegłym stuleciu były jeszcze „własnością”

dorosłych.

M. Bondarowicz (1994) stwierdza, Ŝe aktywność ruchowa w zabawach i grach moŜe mieć

charakter samoistny, spontaniczny np. zabawy podwórkowe lub kierowana (lekcje

wychowania fizycznego, trening).

Mając na uwadze stopień trudności elementów ruchowych, przepisów, zabawy podzielił

wyŜej wymieniony autor na dwie grupy: zabawy proste i gry ruchowe. W zabawach prostych

występuje rywalizacja indywidualna, a w grach ruchowych biorą udział zespoły rywalizujące

między sobą.

Zabawy proste - głównie występują w nich elementy ruchu związane z motoryką

człowieka: chód, bieg, skoki, rzut, itp. oraz proste elementy techniczne dyscyplin sportowych

jak kozłowanie, rzuty, strzały na bramkę.

Zabawy proste M. Bondarowicz podzielił na:

−

aktywizujące i podnoszące koncentrację uwagi,

−

bieŜne (z odpowiednim stopniowaniem trudności: swobodne biegi, wyścigi i pościgi),

−

skoczne (swobodne podskoki, wyskoki, skoki, przeskoki, wyścigi skokami obunóŜ,

jednonóŜ),

−

rzutne (rzuty na odległość, do celu, zabawy rzutno – chwytne),

−

kopne (podania i przyjęcie piłki w miejscu i ruchu, prowadzenie piłki, główkowanie),

−

z mocowaniem i dźwiganiem (przeciąganie, przepychanie, elementy walki wręcz),

−

koordynacyjne (doskonalenie zachowania równowagi w miejscu i w ruchu,

kształtowanie umiejętności wykonywania szybkich obrotów, zwrotów i przewrotów,

zabawy z ruchami asymetrycznymi),

−

przy muzyce.

II.

Gry ruchowe

−

gry proste - występują tu proste elementy ruchowe. Liczba druŜyn dowolna, przepisy

proste i nieskomplikowane. O zwycięstwie decyduje szybkość i dokładność

wykonania, stopień trudności określa czynnik rywalizacji zespołowej,

−

gry złoŜone - występuje kilka rodzajów gier prostych tworzących pewną całość;

przepisy w porównaniu z grami prostymi są bardziej skomplikowane, sposób

punktacji j/w.,

−

gry przejściowe - zaliczane są do tej grupy takie gry, które mają wyŜszą formę

organizacyjną, jest tu podział tylko na dwie druŜyny o równej liczbie zawodników,

a gra prowadzona przez sędziego; przepisy gry przejściowej jednakowe dla

wszystkich,

−

gry specjalistyczne - doskonalone są tu elementy techniczne i taktyczne, przepisy

mogą ulegać modyfikacjom, stany ilościowe druŜyn mogą być róŜne w zaleŜności

od załoŜeń szkoleniowych,

−

gry druŜynowe - stanowią najwyŜszą formę organizacyjną, zasady gry dyscyplinarnej

są stałe, przepisy mogą być zmienione przez prowadzącego zajęcia w zaleŜności

od umiejętności zawodników i celów szkoleniowych.

Zabawy połączone z ruchem, doświadczony animator potrafi wykorzystać dla tych

samych celów, które osiągamy w ćwiczeniach w ścisłej ich formie jak: wzmoŜenie

wegetatywnych funkcji ustroju wychowanka, wzmocnienie jego układu mięśniowego,

szkieletowego, naleŜyte wyrobienie zwinności, poŜądanej szybkości ruchów, siły, zręczności

i poczucia równowagi. Prawidłowo dobrane i pomysłowo prowadzone zabawy zastępują

wymuszone, mało emocjonalne i przez to nuŜące ćwiczenia ruchowe. Nie skrępowana

aktywność ustroju oraz atrakcyjność zabawy ma zdecydowaną przewagę nad ćwiczeniami.

Zabawom i grom ruchowym towarzyszą przeŜycia emocjonalne i duŜe zaangaŜowanie

uczuciowe. Charakteryzuje je radość, zadowolenie, co sprzyja wypoczynkowi i odpręŜeniu.

Mają one wpływ na rozwój charakteru dzieci i takich ich cech jak: samodzielność, śmiałość,

pomysłowość, panowanie nad sobą, dokładność i zdyscyplinowanie. Ponadto przyzwyczajają

dzieci do działania w zespole, rozwijają duch koleŜeństwa, podporządkowują Ŝyczenia swoje

woli całego zespołu i działania na jego korzyść.

KaŜda zabawa ma swój początek i zakończenie, ale takŜe fabułę. Jest bodźcem fizycznym

działającym na fizyczną stronę osobowości. Daje jednocześnie moŜliwość oddziaływania na

psychikę i umysłową stronę osobowości, co sprzyja nerwowemu odpręŜeniu i czynnemu

wypoczynkowi.

R. Trześniowski (1995) uwzględnił następujący podział zabaw: ze śpiewem, orientacyjno

– porządkowe, na czworakach, bieŜne, rzutne, skoczne, kopne oraz z mocowaniem

i dźwiganiem.

2. Gry druŜynowe i sportowe

Gry sportowe wymagają juŜ precyzyjniejszej koordynacji ruchów. Mobilizują one

przewaŜnie cały układ ruchowy a wraz z nim wszystkie funkcje organizmu. Czynność

mięśniowa ma głównie charakter dynamiczny o zmiennej intensywności, gry ćwiczą

regulacyjne funkcje układu nerwowego i zwiększają wydolność najwaŜniejszych narządów

wewnętrznych a takŜe sprzyjają rozwojowi szybkości, zwinności, wytrzymałości

i koordynacji, reagowania na zmieniającą się sytuację.

Gry sportowe są w zasadzie uboŜsze od zabaw w swej ruchowej treści. Występuje w nich

zazwyczaj niewielka liczba ściśle ustalonych kombinacji i koordynacji, które przyswajają

sobie sportowcy w czasie długiego i Ŝmudnego treningu. W grach moŜna dostrzec pewną

jednostronność ruchową niezbędną do uzyskania sportowego mistrzostwa. Poprzez gry

moŜna silnie oddziaływać na rozwój określonych cech charakteru: śmiałość, wytrzymałość,

upór, wola zwycięstwa, pilność - są to cechy kształtowane w toku systematycznego

uprawiania gier sportowych. Stąd wymagają wyŜszego stopnia rozwoju fizycznego,

psychicznego i dojrzałości fizjologicznej, dlatego teŜ mogą być stosowane w wyŜszych

klasach.

W grach sportowych łączą się dwie właściwości: ścisła precyzja ruchów i olbrzymie

napięcie emocjonalne. W związku z tym nauczyciel pełni waŜną rolę, gdyŜ dewiza

„zwycięstwo za wszelką cenę” prowadzi do wypaczenia idei wychowania fizycznego,

bowiem zwycięstwo jest osiągalne kosztem zdrowia i etyki. Gra staje się walką, a przegrany

mecz klęską. MłodzieŜ chętnie afirmuje postępowanie określone w świecie sportowym

terminem "fair play", o ile zostanie tego nauczona i w tym leŜy istota oddziaływania

wychowawczego gier sportowych. Błędem wychowawczym jest teŜ piętnowanie tych, którzy

nie osiągnęli załoŜonego celu, zamiast tego powinniśmy doszukiwać się mankamentów

w samym treningu.

Sukcesy oddziaływań wychowawczych przez gry sportowe wg Makarenki zaleŜne są od

zachowania równowagi i harmonii między stawianymi wymaganiami uczniom-zawodnikom,

a respektem im okazywanym z racji przygotowania kondycyjno-technicznego, za które

odpowiada nauczyciel (Denisiuk i wsp. 1969).

3. Ćwiczenia gimnastyczne

wiczenia gimnastyczne zaliczamy do najwaŜniejszych środków wychowania fizycznego

kształtujących siłę, zręczność i zwinność. Dzieje się to dzięki temu, Ŝe zawierają one wielkie

bogactwo form czynności ruchowej, co umoŜliwia zarówno rozwijanie róŜnych grup mięśni,

jak i doskonalenie w wysokim stopniu koordynacji ruchowej, prawidłowości i doskonałości

w wykonywaniu ruchów. Towarzyszy temu duŜe napięcie umysłowe, podobnie jak w grach

sportowych. RóŜnorodność ruchów, jakimi charakteryzują się ćwiczenia gimnastyczne,

zapewnia moŜliwość oddziaływania na wszechstronny, ogólny rozwój i sprawność fizyczną

wychowanków. Ponadto zezwala na dobór ćwiczeń przygotowawczych podczas treningu we

wszystkich dyscyplinach sportu. Obok rozwijania siły, zręczności, zwinności kształtują się

moc, równowaga, gibkość i szybkość.

Janowski w swoich badaniach wykazał, Ŝe ćwiczenia gimnastyczne wpływają na przyrost

takich cech motorycznych jak: siła, moc, zwinność, a istotnie szybkość. Zastosował takie

wiczenia jak zwisy, podpory, trudniejsze ćwiczenia akrobatyczne oraz skoki mieszane, które

wymagają włączenia do pracy zarówno duŜych, jak i małych grup mięśniowych.

Dobór ćwiczeń gimnastycznych ma równieŜ wpływ na korekcję postawy ciała, co stanowi

jedną z waŜnych funkcji gimnastyki (w ramach moŜliwości szkoły i odpowiednio

przygotowanego nauczyciela). WaŜną rolę spełniają więc zajęcia z gimnastyki wyrównawczej

dla dzieci wątłych, o słabej budowie i z błędami postawy(Denisiuk i wsp. 1969).

4. Lekkoatletyka

Lekkoatletyka jest działem ćwiczeń, wśród których moŜna wyróŜnić następujące rodzaje

wiczeń: bieg, chód, skok, rzut. Efektem tego jest rozwój siły, mocy, szybkości, gibkości,

zręczności, zwinności, koordynacji, wytrzymałości itp. wiele konkurencji lekkoatletycznych

(np. skoki i rzuty) w niewielkim stopniu ćwiczą wytrzymałość, lecz w znacznym doskonalą

koordynację ruchów. Natomiast chód i bieg trenują wytrzymałość, siłę, a mniej koordynację

ruchów rąk.

Mówiąc o zdrowotnorozwojowych aspektach uprawiania ćwiczeń lekkoatletycznych

mamy na myśli nie jednostronną specjalizację, lecz uprawianie wielu konkurencji. DuŜa

róŜnorodność ćwiczeń -wzmacnia czynności narządów oddechowych i krąŜenia (marsze,

biegi, marszobiegi). Wzmocnienie i rozwijanie mięśni tułowia, kończyn górnych (rzuty),

dolnych (biegi, skoki) przyczynia się do rozwoju ogólnej wytrzymałości organizmu. Korzyści

spotęgować moŜna wykonywaniem ćwiczeń na wolnym powietrzu.

Lekkoatletyka niejako łączy w sobie typowe właściwości gimnastyki, gier sportowych,

a więc występuje w niej ścisła kontrola ruchów i duŜe nasycenie emocjonalne. Uprawianie

lekkiej atletyki umoŜliwia kształtowanie takich właściwości charakteru jak wytrzymałość,

zdecydowanie, dokładność, orientację w przestrzeni i w czasie, zdolność koncentracji

i kumulacji wysiłku.

wiczenia lekkoatletyczne częstokroć są prowadzone w warunkach naturalnych

w ramach tzw. ćwiczeń i gier terenowych.

5. Ćwiczenia i gry terenowe

wiczenia i gry terenowe wszechstronnie oddziałują na organizm dziecka w zakresie

ukształtowania jego motoryki oraz wyrabiania w naturalnych warunkach nawyków

ruchowych (chód, bieg, rzut, wspinaczka, pełzanie, dźwiganie), które mają praktyczne

zastosowanie w Ŝyciu. Odznaczają się równieŜ wielką wartością w kształtowaniu cech

osobowości, rozwijają zdolności poznawcze, nie tylko pamięć, lecz takŜe myślenie, uwagę,

spostrzegawczość, wyobraźnię i zainteresowania indywidualne; stwarzają moŜliwość

rozwijania inicjatywy, szybkiej orientacji, przytomności umysłu, wyrabiają zaradność,

cierpliwość, wytrwałość w pokonywaniu trudności, wdraŜają do znoszenia niewygód oraz do

planowego działania, racjonalizacji, nowatorstwa.

6. Wycieczki

Wycieczki moŜna organizować w róŜnych celach i przy pomocy róŜnych środków

lokomocji. Wycieczki mogą być piesze, rowerowe, samochodowe, narciarskie, wodne itp.

Niemal podczas kaŜdej wycieczce włącza się odcinki marszu. Intensywność wysiłku pracy

podczas wycieczek (w zaleŜności od środka lokomocji i charakteru trasy) waha się

w szerokich granicach np. wycieczki narciarskie, kajakowe, rowerowe, piesze, szczególnie

w miejscowościach górskich, mogą wymagać znacznej „pracy” fizycznej w przeciwieństwie

do wycieczek np. samochodowych.

Wycieczki mają zawsze jakąś zasadniczą wartość dla zdrowia: odbywają się na otwartym

powietrzu, przez co rozwijają i doskonalą czynności ruchowe wegetatywne oraz powstają

nowe nawyki ruchowe, niezbędne dla czynności, z którymi spotykamy się w Ŝyciu

codziennym. Przeciwwskazaniem jest w czasie marszu wystawianie (nawet częściowo)

obnaŜonego ciała na działanie zwłaszcza w południe promieni słońca. Obowiązkiem

nauczyciela będzie w takim wypadku kontrolowanie samopoczucia, tętna podopiecznych, jak

i regulowania czasu przebywania na słońcu. NaleŜy takŜe zachować daleko idącą ostroŜność

w czasie wycieczek podczas których korzystamy z naturalnych zbiorników wodnych.

Nie wolno wchodzić do wody bez opieki, bezpośrednio po posiłku, pod wpływem alkoholu

czy bez wcześniejszego „rozruszania” organizmu. Przeciwwskazane są takŜe kąpiele przy

ostrych stanach zapalnych związanych np. z zaburzeniami jelitowymi. Podobnie naleŜy

zachować daleko idącą ostroŜność w stosunku do dzieci osłabionych, pobudliwych nerwowo,

le sypiających itp.

7. Pływanie

Pływanie jest czynnością ruchową o duŜym znaczeniu praktycznym. Niezmiernie

korzystnie wpływa na harmonijny rozwój mięśni, wyrabianie ich siły, wzmacnianie układu

nerwowego oraz układu krąŜenia i oddychania. M. Skład w eksperymencie nad

oddziaływaniem ćwiczeń pływackich na rozwój, przeprowadzonym z chłopcami w wieku 11-

12 lat, wykazał, Ŝe:

- chłopcy uprawiający pływanie szybciej rośli,

- największe przyrosty wystąpiły w pojemności Ŝyciowej płuc,

- duŜe przyrosty zauwaŜono takŜe w pomiarach szerokościowych (takich jak szerokość

barków, miednicy, stopy i dłoni),

- wybitne przyrosty odnotowano w sile, zwinności, szybkości oraz sprawności ogólnej.

Poziom połoŜenia ciała człowieka, głębokie oddychanie niezbędne do pokonania

ciśnienia wody na klatkę piersiową i brzuch, brak napięcia statycznego w duŜych grupach

mięśni oraz właściwy rytm pracy duŜych grup mięśniowych i oddychania-sprzyjają funkcji

narządu krąŜenia.

Następują równieŜ, na skutek przebywania w wodzie i pływania, korzystne zmiany

w składzie morfologicznym krwi (zwiększa się liczba erytrocytów oraz zawartość

hemoglobiny). Przede wszystkim zaś dzięki głębokim oddechom towarzyszącym pływaniu

zwiększa się objętość Ŝyciowa płuc. Dlatego teŜ pływanie uwaŜane jest za jedno

z najlepszych ćwiczeń doskonalących oddychanie. Pływanie ma równieŜ duŜe znaczenie

wychowawcze. Współdziała w wyrabianiu odwagi, wiary we własne siły, wytrwałości;

zwłaszcza, gdy pływanie odbywa się w naturalnych zbiornikach wodnych (morze, jeziora,

rzeki), które stwarzają przeszkody do pokonania(Denisiuk i wsp. 1969).

8. Sporty zimowe

Sporty

zimowe

mają

duŜe

znaczenie

zdrowotne,

sprawnościowo-uŜyteczne

i wychowawcze. Sporty te uprawia się wyłącznie na otwartym powietrzu. Stosunkowo niska

temperatura, czyste powietrze, ruch pogłębiający i pobudzający układ krąŜenia-doskonale

wpływają na wzmocnienie i hartowanie organizmu.

Nauka jazdy na łyŜwach jest jednym z niezwykle cennych rodzajów czynności

mięśniowej, sprzyjającej rozwojowi fizycznemu. Wzmacnia układ mięśniowy, wzmaga

przemianę materii, zwiększa czynnościową wydolność krąŜenia i oddychania, a przede

wszystkim wyrabia umiejętność koordynacji nerwowo-mięśniowej. Oprócz ogólnego wpływu

na rozwój i sprawność fizyczną jazda na łyŜwach odbywa się w warunkach sprzyjających

hartowaniu ustroju.

Zabawy na śniegu i lodzie są równieŜ istotnymi czynnikami kształtowania sprawności

fizycznej. Zarówno podchodzenie pod górę, jak i woŜenie się sankami po równinie stanowią

intensywne ćwiczenia wzmacniające układ krąŜenia, oddychania i mięśniowy. ZjeŜdŜanie

z większych pochyłości wyrabia umiejętność podejmowania decyzji, odwagę, opanowanie,

orientację w przestrzeni, wyzwala u dzieci radość i postawę koleŜeństwa.

Narciarstwo turystyczne takŜe wpływa na wszechstronny i proporcjonalny rozwój przede

wszystkim układu mięśniowego (gł. mięśnie nóg, pasa barkowego, tułowia i tłoczni

brzusznej). Zwiększa ruchomość klatki piersiowej, dokonuje się korzystniejsza wentylacja

płuc. Ponadto wyrabia wytrzymałość, zwinność, równowagę i inne cechy motoryczne oraz

współdziała w kształtowaniu cech woli i charakteru, rozwija przytomność umysłu, odwagę,

orientację w przestrzeni i czasie, kształtuje poczucie piękna(Denisiuk i wsp. 1969).

9. Inne formy rekreacji: kajakarstwo, jeździectwo, nurkowanie, jazda na rowerze,

wędrowanie, Ŝeglarstwo, speleologia, sporty motorowe i motorowodne (Merski 2002).

ISTOTA REKREACJI FIZYCZNEJ - JEJ FUNKCJE I ZNACZENIE W RÓśNYCH

OKRESACH śYCIA CZŁOWIEKA - AKTYWNOŚĆ REKREACYJNA RÓśNYCH

GRUP SPOŁECZNYCH

Przy rosnących zagroŜeniach współczesnego świata: hałas, przyspieszony rytm Ŝycia,

przy pogarszającej się higienie (siedzący tryb Ŝycia, pracy, wypoczynku, brak aktywności

sportowej, niedosypianie, przemęczenie, uzaleŜnienia) wzrasta znaczenie rekreacji fizycznej

(Wolańska 1989).

Istotą rekreacji fizycznej jest:

1.Zaspokojenie potrzeb ruchu niezbędnego dla zdrowia.

2. RównowaŜenie dobowego bilansu energetycznego organizmu człowieka.

3. Poprawa, utrzymanie i budowanie sprawności i wydolności fizycznej.

4. Osiąganie przyjemności i zadowolenia z wysiłku fizycznego.

Stosunek do aktywności fizycznej, nawyki, przyzwyczajenia kształtowane są od

urodzenia. Nie bez znaczenia jest w tej mierze okres szkolny. Idea krzewienia health-related

fitness powinna towarzyszyć pracy szkolnej i odnosić się do tych komponentów sprawności,

które są efektem korzystnego wpływu aktywności na zdrowie (Bouchard, Shephard 1994).

Znaczne efekty w prawidłowym rozwoju dziecka poprzez sport odnotowano w Stanach

Zjednoczonych (Humphrey 2003, Fraser-Thomas, Cote 2007). Osoby związane z pracą

w szkole twierdzą, Ŝe winna ona przygotowywać do wychowania w zdrowiu, a uczniowie

powinni wykazać gotowość dla osiągania w przyszłości celów (Gosset 2007).

Przeprowadzone tam badania wykazały, Ŝe dzieci zaangaŜowane w sporcie są nie tylko

zdrowsze, ale występuje u nich takŜe większa odporność na stres. U dzieci zaangaŜowanych

w sport nie występuje nadmiar tkanki tłuszczowej i odnoszą one równieŜ lepsze sukcesy w

nauce. ZauwaŜono ponadto, Ŝe dzieci aktywniejsze ruchowo odznaczają się większą

koncentracją uwagi. Sport jest pomocny w rozwoju dzieci chorych na ADHD (Knipshe,

Baumanis 2002). Jest miejscem na rozładowanie agresji i nadmiaru energii. Angielski badacz

Ashley (1994) zaobserwował, Ŝe najwięcej korzyści we własnym środowisku mają dzieci

o atletycznym typie budowy ciała. Dzieci te są najpopularniejsze w grupie rówieśniczej,

pełnią role przywódcze, są powszechnie lubiane w szkole. Są one równieŜ najaktywniejsze na

lekcjach wychowania fizycznego, grupa ta okazuje się mieć równieŜ największe

zainteresowania poza sportem. Sportowa aktywność wpływa na kształtowanie osobowości

dziecka, powoduje takŜe podniesienie jego samooceny. Rówieśnicy wykazujący się gorszą

sprawnością fizyczną charakteryzują się zwiększonym poczuciem niŜszości wobec innych,

ale jednocześnie podwyŜszoną agresywnością wobec otoczenia i dorosłych. Badania, nie

tylko w Polsce, wykazały większe zainteresowanie aktywnością ruchową chłopców niŜ

dziewcząt (Rockett 2004). Zaobserwowano, Ŝe wpływ na aktywność ruchową dzieci

i młodzieŜy jest mniejszy ze strony rodziców niŜ szkoły, czy teŜ grup rówieśniczych. Troska

o prawidłowy rozwój dziecka, jego sprawność i zdrowie jest obowiązkiem osób dorosłych

zwłaszcza rodziców i wszystkich tych, którym nie jest obojętny młody człowiek.

Ruch jest wartością przyczyniającą się do spotęgowania zdrowia. Aktywność kształtuje

właściwości odpornościowe organizmu, prawidłowy przebieg procesów metabolicznych.

Właściwy poziom sprawności stanowi czynnik zabezpieczający przed chorobami

cywilizacyjnymi. Sprawność pomaga w uzyskaniu równowagi emocjonalnej, łatwiej

przystosowuje do zmieniających się warunków. Sprzyja przyswajaniu norm społecznych,

buduje prestiŜ i wpływa na znalezienie miejsca jednostki w społeczeństwie. Jednostka

sprawna fizycznie moŜe skuteczniej czerpać radość z Ŝycia, wzbogacać jego treści,

szczególnie podczas zabawy i korzystania z róŜnych form wypoczynku. W warunkach

szkolnych uczniowie sprawniejsi fizycznie zajmują w klasach lepszą pozycję społeczną, Ŝyją

z większą wiarą we własne siły. Te cechy powinny wręcz wymuszać zastosowanie

skuteczniejszych metod stymulacji ruchowej w pracy z dziećmi opóźnionymi w rozwoju

fizycznym. MoŜe to być warunkiem zapewnienia prawidłowego rozwoju biologicznego,

psychicznego i społecznego (Napierała 2008).

Funkcje aktywności rekreacyjnej wg Wolańskiej (1989):

- funkcja regeneracyjna – wypoczynek, regeneracja sił po pracy i obowiązkach

domowych, odnowa sił biopsychicznych,

- funkcja rozrywkowa – dobra zabawa, rozrywka, róŜne typy i rodzaje gier i zabaw, miłe

spędzanie czasu w odpowiednim towarzystwie,

- funkcja rozwojowa – rozszerzenie wiedzy o świecie, róŜnego typu zjawiskach,

poznawanie nowych ludzi i miejsc,

- funkcja kompensacyjna – kompensacja, wyrównanie wszelkiego typu braków

i niedociągnięć: brak ruchu, zabawy, pozycji w grupie itp.,

- funkcja kreacyjna – twórcze spełnienie się w zajęciach, formach, rzeczach których

realizacja jest niemoŜliwa w czasie zajętym obowiązkami zawodowymi, społecznymi

i rodzinnymi,

- funkcja katartyczna (łać.- katharsis-oczyszczenie – „oczyszczająca”, pozwalająca

na odreagowanie, ucieczkę od codziennych kłopotów, obniŜenie poziomu samokontroli

emocjonalnej,

- funkcja integracyjna – moŜliwość poznania nowych ludzi spoza kręgu domowego

i zawodowego, zawieranie przyjaźni, tworzenie grup zabawowych alternatywnych dla innych

rodowisk, integracja w środowisku rodzinnym,

- funkcja adaptacyjna – pomoc w przystosowaniu się do nowych warunków

rodowiskowych: zarówno środowiska naturalnego jak i społeczno – kulturowego, pomoc

w przystosowaniu się organizmu do wzmoŜonego wysiłku,

- funkcja stymulatywna – wspomaganie i pobudzanie rozwoju psychicznego i fizycznego

człowieka.

- funkcja korektywna – przeciwdziałanie i niwelowanie szeregu potencjalnych odchyleń

(zwłaszcza w rozwoju fizycznym człowieka – duŜa rola rekreacji fizycznej),

- funkcja emancypacyjna – uwalnianie się od szeregu narzuconych człowiekowi

niepisanych norm społecznych, nakazów i zakazów (etycznych, moralnych i innych),

- funkcja ekonomiczna - dbanie o kondycję psychofizyczną obniŜa wydatki na ewentualne

leczenie (profilaktyka) i pozwala na osiągnięcie lepszych wyników na innych polach

działania,

- funkcja społeczno – ideologiczna – w skali makro kreowanie odpowiednich wzorów

zachowań rekreacyjnych poŜądanych społecznie i waŜnych dla jednostki, za pomocą

odpowiednich działań i instrumentów,

- funkcja lokalizacyjna – umiejętność i sposób spędzania czasu wolnego, rodzaje

aktywności rekreacyjnej lokalizują jednostkę w przestrzeni społecznej (kwestia statusu,

prestiŜu) nie mniej aniŜeli pełnione role zawodowe.

U człowieka występuje wiele potrzeb Ŝyciowych m.in. potrzeba aktywności fizycznej.

Potrzeby występują w sposób zróŜnicowany w zaleŜności od warunków osobniczych jak:

wiek, płeć, konstytucja ciała czy stan zdrowia (Osiński 1996).

Znaczenie ruchu w wybranych grupach wiekowych:

Okres niemowlęcy (do około 1 roku Ŝycia). Charakterystyka motoryczności niemowlęcej

(promotorycznej) to niepokój ruchowy, rozlewność pobudzenia, sztywność (tonus). Ruchy

wykonywane są błędnie, nie mają związku z rzeczywistością. Dalej następuje okres właściwy

– wysiłek skierowany jest na utrwalenie lokomocji dwunoŜnej oraz mowy. W trakcie ćwiczeń

w chodzeniu wyostrzają się wraŜenia błędnikowe, zarysowuje się lordoza lędźwiowa,

przemieszczenie narządów wewnętrznych dostosowanych do pozycji pionowej.

Pod wpływem aktywności ruchowej wzmagają się czynności neuromotoryczne, lepiej

pracuje układ sercowo – naczyniowy, poprawia się przemiana materii i czynniki

krwiotwórcze.

Zaleca się w tym korzystanie z drogocennych wartości, jakie niesie promieniowanie

słoneczne oraz pobyt na świeŜym powietrzu (dla dziecka korzystniejszy pobyt na świeŜym

powietrzu ) do temperatury -10*C. Powoduje to wzmoŜenie apetytu, zwiększenie odporności

na choroby, ponadto promienie słoneczne wytwarzają potrzebną witaminę D. W kaŜdym

okresie rozwoju dziecka waŜną rolę odgrywa miłość rodzicielska oraz przyjazna atmosfera

domu rodzinnego.

Okres poniemowlęcy (do około 3 lat). Doskonalone są ruchy lokomocyjne, manualne,

występują trudności w dłuŜszej koncentracji uwagi. Wzrasta odporność na zachorowania,

mimo pojawienia się groźby chorób zakaźnych wieku dziecięcego. Następuje rozrost mięśni

szkieletowych, zmniejsza się ilość tkanki tłuszczowej, zmienia się stosunek siły do cięŜaru

ciała co umoŜliwia wykonanie złoŜonych ruchów. Wskazane ćwiczenia z rodzicami

(pozytywne zmiany w somatyce). Okres ten sprzyja hartowaniu ustroju, a jego brak moŜe

spowodować „wydelikacenie”, obniŜenie odporności i sprzyja stanom patologicznym.

Dziecko powinno mieć moŜliwość ruchowego wyŜycia się. Rozwój motoryki związany jest

z opanowaniem mowy.

Wiek 2-3 lat to okres w którym manipulacyjne ruchy przekształcają się w praksje (ruchy

celowe). Okres wczesnego dzieciństwa charakteryzuje rozrzutność ruchowa oraz bogactwo

form ruchu. Dziecko potrafi swobodnie chodzić, biegać, skakać, rzucać, chwytać, wspinać

się, utrzymywać równowagę statyczną i dynamiczną.

Okres przedszkolny (do około 7 lat). Wykonywane ruchy są płynne i harmoniczne.

KaŜde ćwiczenie ruchowe cechuje odrębna struktura kinematyczna i dynamiczna. Struktura

kinematyczna ruchu to forma, rytm, tempo danego ćwiczenia. Rytm to stosunek czasu

trwania poszczególnych faz ruchu. Tempo ćwiczenia określamy przez liczbę ruchów

wykonywanych w jednostce czasu. Ruch ciała określamy zawsze względem drugiego ciała,

które uwaŜamy wtedy za nieruchome. Około 4-5 roku Ŝycia występuje „pierwsze apogeum

motoryczności” (Przewęda 1973). Ruchy dziecka są celowe, swobodne, płynne i przyjemne

dla oka. Serce pod względem fizjologicznym jest sprawne. Rozwinięta motoryczność

o charakterze zabawowo - sportowym. Większość dzieci potrafi harmonijnie podrzucać piłkę,

kopnąć ją, oddać skok z rozbiegu. Szybko uczą się jazdy na nartach, łyŜwach, potrafią

pływać, jeździć na rowerze. Chłopcy motorycznie zaczynają osiągać przewagę nad

dziewczętami. Trudności mogą się pojawić przy czynnościach wymagających znacznej

precyzji ruchów rąk na przykład podczas zapinania, sznurowania, jedzenia.

Zabawa powinna stanowić podstawowy sposób ruchowego wyŜycia się. W trakcie

zabawy dziecko moŜe wykazać się naturalną ekspresją ruchową. Zabawa stanowi podłoŜe do

zaspokojenia potrzeb ruchowych, społecznych i poznawczych. Aktywność w zabawie

wywiera pozytywny wpływ na rozwój somatyczny, motoryczny i psychiczny dziecka

(Osiński 1996).

Okres młodszy szkolny (7 lat – 10-12 lat). Występuję w tym wieku wstrząs szkolny,

to zjawisko związane z rozłąką z domem w niespotykanej dotychczas dla dziecka przestrzeni

czasowej. To jednocześnie czas duŜej potrzeby ruchu, „wyŜycia” się przy jednoczesnym

braku dłuŜszej koncentracji uwagi.

W tym okresie 9-10 lat występuje „etap dziecka doskonałego” (drugie apogeum

motoryczności). Dzieci charakteryzują się wyjątkową łatwością uczenia się ruchów we

wszystkich sportach, nawet złoŜonych ćwiczeniach gimnastycznych. Występuje wyjątkowa

celowość ruchów, doskonała harmonia i elastyczność (Przewęda 1973, Osiński 1996).

Dziecko chętnie współzawodniczy, radość sprawia sukces sportowy. Dzieci słabsze

w motoryce gorzej znoszą fazę adaptacyjną do warunków szkolnych, trudniej dostosowują się

do grupy rówieśniczej. Dymorfizm juŜ jest zaznaczony: chłopcy górują w biegach, rzutach

i skokach dziewczęta w ruchach manualnych, precyzji. Nadmiar pobudliwości moŜe sprawiać

kłopoty wychowawcze.

Okres pokwitania (do 17 lat). Pokwitaniu często towarzyszy obniŜenie odporności

ustroju, zwiększona wraŜliwość, wewnętrzne skupienie, popęd do samotności, rodzący się

krytycyzm, chwiejność nastrojów, przewraŜliwienie, skłonność do kompleksów. W tym

okresie Ŝycia mamy do czynienia z duŜą troską o higienę osobistą, naleŜyty tryb Ŝycia,

unikaniem i eliminacją stresów, z duŜą ilością snu i wypoczynku biernego.

Znaczne przyrosty wielkości ciała, zmiany proporcji (alometria) powodują Ŝe zmienia się

proces biomechaniczny narządów ruchu. Zmiany siły mięśni są wolniejsze niŜ faza wzrostu.

Zaczyna się pojawiać w rozwoju somatycznym, motorycznym i psychicznym coraz większe

zróŜnicowanie. Chłopcy często zaczynają przeceniać swoje siły, wykazując się duŜą odwagą

i skłonnością do popisu. Występuje teŜ podwyŜszenie środka cięŜkości

ciała

i nierównomierny rozrost mięśni, co moŜe sprzyjać wystąpieniu pogorszenia się postawy

ciała (Osiński 1996). U dziewcząt obserwuje się obniŜenie poziomu wydolności fizycznej,

co ma związek z przyrostem masy tłuszczowej w okolicach bioder, zmianami proporcji ciała.

Dziewczęta charakteryzuje brak zdecydowania, niewiara w własne moŜliwości i zmiana

zainteresowań społecznych. W efekcie zaczyna się unikanie aktywności fizycznej (kryzys

motoryczności). Stabilizacja sprawności następuje około 15 – 16 roku Ŝycia (Przewęda 1973).

Aby przyczynić się do prawidłowego rozwoju młodzieŜy, zapobiec wadom postawy,

naleŜy proponować szczególnie atrakcyjne zajęcia fizyczne. Jest czas do wykazania się

inwencją animatorów i instruktorów rekreacji.

Okres młodzieńczy (do ok. 24 lat), to słaba wraŜliwość na działanie czynników

zewnętrznych, przy jednoczesnej, często wysokiej sprawności fizycznej. Daję się wtedy

kształtować zdolności motoryczne podczas systematycznego treningu. W okresie tym

występuje często brak motywacji i chęci ruchu. Jest to czas jak określa Wolański (1987),

maksymalnej wielkości danej cechy, która nie poddawana stymulacji, ulega zaniŜaniu

wyjątkowo szybko. UwaŜa się, Ŝe dopiero po 18 roku Ŝycia moŜna rozpocząć ćwiczenia

o zwiększonej intensywności związane z siłą.

Przed instytucjami związanymi z rekreacją fizyczną stoi wielkie zadanie dotarcia do

sporej grupy młodzieŜy, poniewaŜ często nie jest ona objęta obligatoryjnym wychowaniem

fizycznym (wyjątek stanowi młodzieŜ studencka i Ŝołnierze). Nasilające się procesy

alkoholizmu, narkomanii, palenia papierosów i niehigieniczny tryb Ŝycia nie pozostają bez

wpływu na zdolności motoryczne i na stan kondycji tej grupy młodzieŜy.

Okres wieku dorosłego i dojrzałego (do ok.45 – 55 lat). Przy doborze ćwiczeń powinno

się brać pod uwagę charakter wykonywanej pracy, tryb Ŝycia, a dorobek młodości nie jest

trwały. Spadają zdolności motoryczne a regeneracja ulega przedłuŜeniu. JuŜ Z. Gilewicz

(1964) zauwaŜał, spotykane wady postawy u osobników róŜnych zawodów wynikające na

przykład ze sposobu wykonywania pracy jak tzw. Okrągłe plecy (szewcy, zegarmistrzowie),

wady kończyn u tragarzy, kowali i tak dalej. Wszystkie te wady wynikały

z niesymetrycznego obciąŜenia mięśni, przy jednoczesnym braku odpowiednich ćwiczeń

korekcyjnych.

WaŜną rolę dla utrzymania optymalnego poziomu kondycji spełnia zbiorowa jak

i indywidualna rekreacja fizyczna. Zaleca się w tym wieku codzienną gimnastykę poranną,

biegi w terenie, jazdę na rowerze, narciarstwo biegowe, piesze wyprawy turystyczne.

Dla zdrowia, psychofizycznej kondycji i właściwego rozwoju układu sercowo –

naczyniowego do najwaŜniejszych naleŜą dyscypliny cykliczne oraz te o dynamicznym

charakterze uprawiane przynajmniej 2 – 3 razy w tygodniu (Osiński 1996).

Okres starzenia się i starości. O szybkości starzenia się decydują czynniki genetyczne,

ywienie, higiena wypoczynku, aktywność fizyczna. W tym czasie maleje wytrenowalność

organizmu.

W minionym stuleciu Ŝycie ludzkie wydłuŜyło się na świecie o ponad 25 lat.

Systematycznie zwiększa się liczba ludności powyŜej 65 roku Ŝycia. Przeciętna długość Ŝycia

dla kobiet w 2000 roku wyniosła 78 lat, dla męŜczyzn 70 lat. Przewiduje się w Polsce w 2020

roku, Ŝe co czwarta osoba będzie w wieku powyŜej 60 lat.

Proces starzenia się jest zjawiskiem nie do uniknięcia i dotyczy nas wszystkich. Starość

zaczyna się po 60 roku Ŝycia (Szwarc i wsp. 1986). Najczęściej okres starości dzieli się na

dwa okresy: - wczesna starość (60 – 75 roku Ŝycia), późna starość – (powyŜej 75 roku Ŝycia).

Często występuje rozbieŜność pomiędzy wiekiem kalendarzowym a biologicznym, lecz nie

ustalono jeszcze wystarczających kryteriów oceny wieku, które byłyby powszechnie przyjęte.

Starzenie się nie jest chorobą, ale choroby przyspieszają starzenie się. Zmianom starczym

i ich wczesnemu występowaniu moŜe zapobiec aktywność fizyczna, ćwiczenia fizyczne,

sport. Ćwiczenia fizyczne przywracają przemianę materii w tkance kostnej i aparacie

więzadłowym. Uprawianie sportu nawet w wieku starszym wpływa na poprawę wentylacji

płuc. Aktywność fizyczna jest skuteczną metodą w leczeniu chorób wieńcowych, chorób

nadciśnieniowych, otyłości, cukrzycy i innych. Ćwiczenia fizyczne to uznana metoda terapii

w kardiologii i geriatrii. Fizjologia wysiłku fizycznego wyjaśnia przyczyny przyrostu

wydolności fizycznej poprzez aktywność, a przez to poprawę stanu zdrowia zwłaszcza osób

starszych.

Aktywność fizyczna ma szerokie zastosowanie nie tylko w profilaktyce, lecz takŜe w

leczeniu wielu zaburzeń i chorób zwłaszcza cywilizacyjnych i przewlekłych jak: miaŜdŜyca,

choroba niedokrwienna serca, zmiany zarostowe tętnic kończyn dolnych, choroba

nadciśnieniowa, choroby przewodu pokarmowego (nerwica Ŝołądka, zaburzenia dróg

ółciowych, nieŜyty jelita grubego), choroby układu oddechowego (dychawica oskrzelowa,

przewlekłe nieŜyty oskrzeli, rozedma płuc), choroby przemiany materii – otyłość, cukrzyca,

nerwice ogólne i narządowe oraz zaburzenia psychiczne. Ćwiczenia fizyczne są doskonałą

rehabilitacją. Istnieją jednak choroby, gdzie wysiłek fizyczny nie jest wskazany, dlatego

osoby starsze powinny być pod stałą kontrolą lekarską (Szwarc i wsp. 1986).

Objawem motorycznego starzenia się jest zanik potrzeby ruchu. Występuje tzw. regres

właściwości psychomotorycznych. Brak wysiłku fizycznego powoduje spadek masy

mięśniowej (siły mięśniowej). W przedziale lat 65 – 85 występuje spadek siły mięśniowej

1,5% a mocy 3,5% rocznie, obniŜa się siła izometryczna, wytrzymałość mięśniowa, gibkość,

wzrasta natomiast odsetek tkanki tłuszczowej (Drabik 1995). Stała aktywność fizyczna

pozwala na osiąganie i utrzymanie wysokiego poziomu wydolności, co moŜe wpłynąć na

oddalenie gwałtownego procesu starzenia się.

PoniewaŜ jednym z objawów motorycznego starzenia się jest zanikanie pędu do ruchu,

naleŜy znaleźć taką formę aktywności, która będzie atrakcyjna i zachęcała do aktywności do

końca Ŝycia (Napierała 2002).

Sposobem na ograniczenie zmian starczych, zwłaszcza ich wczesnemu występowaniu,

jest aktywność fizyczna realizowana poprzez cele:

-zdrowotny (zalecane ćwiczenia przez lekarzy jako profilaktyka lub leczenie),

-utylitarny (podtrzymanie sprawności dla wykonywania podstawowych czynności

ruchowych),

- społeczny (chęć przebywania z ludźmi, ucieczka przed samotnością),

- ludyczny (przeciwdziałanie nudzie i monotonii, chęć wypełnienia czasu wolnego).

Aktywność ruchowa wpływa na ogólne usprawnienie, posiada walory społeczno –

kulturowe, jest przyjemnym sposobem spędzania czasu wolnego, formą kulturalnej rozrywki.

Proces starzenia się społeczeństw, będący problemem dla rządów wielu krajów, będzie

tworzyć nowe rynki zbytu szczególnie dla turystyki, która w tym procesie moŜe zyskać

najwięcej. Turystyka ludzi starszych jest często utrudniona ze względu na zbyt wysokie

koszty, bariery architektoniczne dla mniej sprawnych, lęk przed nieznanym i brak nawyków

spędzania czasu wolnego w ten sposób (Napierała 2002).

Aktywności ludzi starszych wyznacza trzy zasadnicze cele:

1. Aktywność prewencyjna mająca na celu zapobieganie przedwczesnemu starzeniu się.

Ta forma aktywności wymaga zorganizowanych poczynań, odpowiednio kontrolowanego

programu. Działania profilaktyczne powinny mieć charakter kompleksowy, łącząc aktywność

ruchową ze zmianą stylu Ŝycia, sposobu odŜywiania się, odrzucenia uŜywek.

2. Aktywność rekreacyjna, która przejawia się w róŜnych formach czynnego

wypoczynku, sportu, ćwiczeń uspakajających (często realizowana indywidualnie,

to aktywność zaleŜności od upodobań i moŜliwości osób).

3. Aktywność leczniczo – rehabilitacyjna. Celem jej jest przywrócenie sprawności po

przebytej ostrej chorobie oraz zapobieganie utracie sprawności i postępującego starzenia się.

Osobom starszym zaleca się: gimnastykę, gry ruchowe mniej intensywne, kolarstwo,

marsze, truchty i spacery, narciarstwo nizinne, pływanie, polowanie, łucznictwo, tańce,

strzelectwo, turystyka, wędkarstwo. Nie są wskazane ćwiczenia, gdzie stosowane są zrywy,

przyspieszenia, nagłe zmiany pozycji ciała (przewroty, skoki do wody itp.).

Nie dlatego kończymy ze sportem bo się starzejemy, lecz starzejemy się bo skończyliśmy

ze sportem.