172

„Edukacja Alternatywna, jej załoŜenia, koncepcje i zastosowanie w szkolnictwie.”

Plan pracy:

Pojęcie Edukacji Alternatywnej

Istota i załoŜenia Edukacji Alternatywnej

ZałoŜenia ogólne szkolnictwa alternatywnego

Charakterystyka wybranych koncepcji alternatywnych

•

koncepcja Celestyna Freineta

•

pedagogika Rudolfa Steinera

•

system Marii Montessori

•

koncepcja Marii Cackowskiej

I   Pojęcie  Edukacji  Alternatywnej

      Aby w pełni zrozumieć zjawisko Edukacji Alternatywnej, na wstępie naleŜałoby
wyjaśnić samo jej pojęcie.
      Edukacja  Alternatywna  to swoistego rodzaju forma opozycji  wobec państwowego  i
sformalizowanego systemu szkolnego.
O  Edukacji  Alternatywnej mówimy wtedy, gdy stwarza ona wybór pomiędzy co najmniej
dwiema   moŜliwościami  w sferze uczenia się człowieka.
Charakterystyczną  cechą  omawianej edukacji jest odrzucenie pewnych elementów
tradycyjnej szkoły np.:

odejście od demokratyzacji państwowego systemu szkolnego na rzecz autentycznej
humanizacji edukacji

stworzenie szkoły ujmowanej całościowo i wspierającej wielokierunkowy rozwój
aktywności dzieci zamiast tradycyjnego modelu opartego na „sumie przedmiotów
szkolnych”

jak uwaŜa R.Więckowski w tej edukacji chodzi o zastąpienie tradycyjnej funkcji
programu, czyli funkcji realizacyjnej funkcją interpretacyjną

uznanie aktywności dzieci i dzień ich pracy za podstawową organizacyjną formę
edukacji.

W tej edukacji takŜe waŜną rolę pełnią same alternatywy, które róŜnicują się następująco:

kształcenie publiczne i niepubliczne

kształcenie tradycyjne i innowacyjne

kształcenie adaptacyjne i emancypacyjne

wychowanie autorytarne i antyautorytarne

wychowanie dyrektywne i niedyrektywne

pedagogika i antypedagogika itp.....

  Edukacja Alternatywna sama w sobie jest zjawiskiem  ponadnarodowym, występującym
prawie we wszystkich krajach o ustroju demokratycznym  lub ten ustrój dopiero budujących.
Jej obecność jest moŜliwa dzięki pluralizmowi i tolerancji  panujących w danym kraju oraz
otwartość społeczeństwa na „odmienność”, elastyczność i spontaniczność działania. Dzięki
temu edukacja ta staje się trwałą, dopełniającą częścią  kultury współczesnej.

II    Istota  i  załoŜenia  Edukacji Alternatywnej

Edukacja  Alternatywna Ŝeby móc  zaistnieć  musi najpierw  spełniać warunek negatywny
poprzez  rozpoznanie w  obszarze swojej rzeczywistości  tego, czego  pedagodzy  nie
zamierzają  kontynuować  lub  uwzględniać w swojej własnej  działalności.
Innymi  słowy edukacja  ta  pojawia się wówczas, gdy dotychczasowe jej rozwiązania  nie
sprzyjają  realizacji dobru, a wręcz odwrotnie, naruszają  go lub  wchodzą z nim  w konflikt  i
faktycznie  sprzyjają celom  dokładnie  przeciwstawnym np.;

pod hasłem moralność – demoralizują

chcąc uczyć jednego – uczą czegoś zupełnie innego

czasem zabijają samą chęć do uczenia się czegokolwiek.

I  tu właśnie nasuwa  nam się  kolejne  pytanie  dotyczące podstawowych  załoŜeń  Edukacji
Alternatywnej.

Do  głównych  załoŜeń tejŜe  edukacji  naleŜą :

Humanizacja edukacji

Humanizacja edukacji  mówi nam, iŜ kaŜde dziecko ma indywidualną  drogę rozwoju.
Wychowanie  i nauczanie  pomaga  mu  w  tworzeniu siebie .
Humanizacja  edukacji oznacza  tez  pełne  poznanie potrzeb i  aspiracji edukacyjnych
dzieci, stymulowanie ich rozwoju  i ich zaspakajanie.

Zastępowanie tradycyjnych pojęć nauczania, metod nauczania, metodami
wspierania aktywności edukacyjnej dzieci ( formy percepcyjno – innowacyjne)

W pracy pedagogicznej eksponowaną pozycję zajmuje tzw „przymus wewnętrzny”
jako podstawowe źródło aktywności edukacyjnej.

     Wyłączne  lub prawie  wyłączne  stosowaniem w edukacji  przymusu
     zewnętrznego moŜe przybrać postać tzw „ pedagogicznej tresury”,
     która  jest często spotykana w państwowym systemie oświaty.

-    W  edukacji alternatywnej  następuje  zamiana funkcji  programu, z     funkcji

realizacyjnej   na  funkcję  interpretacyjną  programu, która  wykorzystuje  treści
programowe, bierze pod uwagę potrzeby edukacyjne  dzieci  oraz wspiera ich
aktywność.

WaŜną  cechą  edukacji  alternatywnej  jest  diagnozowanie  osiągnięć
rozwojowych dzieci  przy  wykorzystaniu  metod  obserwacyjnych.          Jej
wyznacznikiem jest tzw  ocena  opisowa.

-   W  wielu koncepcjach  alternatywnej  edukacji  podejmuje się próby odejścia od
lekcyjnych form  organizacyjnych szkoły  na rzecz załoŜenia, Ŝe podstawową  formą
organizacyjną  edukacji jest  dzień  pracy i  aktywność dzieci. ZałoŜenie to ma bardzo
powaŜne konsekwencje. Np.  w planowaniu pracy  zwraca się uwagę   nie na tzw
„przydziały godzinowo-przedmiotowe”, ale  na całościową koncepcję  organizacyjną,
umoŜliwiającą stymulację wielokierunkowej aktywności dzieci w ciągu dnia, tygodnia itp.
Jest to, wbrew pozorom, istotna zmiana organizacyjnego funkcjonowania  instytucji
edukacyjnych.

III     ZałoŜenia ogólne  szkolnictwa  alternatywnego.

         Szkolnictwo  alternatywne w stosunku do szkolnictwa tradycyjnego charakteryzuje się
nieco odmiennymi propozycjami w ogólnych załoŜeniach.
A  mianowicie; cechą  konstruktywną  tejŜe szkoły jest przede wszystkim  otwarcie  na
otaczającą rzeczywistość, nastawienie na rzeczy  postępowe i twórcze, czyli takie, które
pobudzają uczniów do samodzielnej, wręcz samorzutnej  działalności  poznawczej.
           Szkoła z załoŜenia powinna kształtować i rozwijać zainteresowania uczniów, powinna
zaspakajać róŜnorodne potrzeby intelektualne i emocjonalne wychowanków, oprócz tego
powinna stanowić filar stymulujący  grupowe formy pracy, który dąŜy do zaszczepienia w
dzieciach chęć samokształcenia.
          Szkoła taka z góry  powinna sprzyjać wielostronnemu rozwojowi dzieci , młodzieŜy i
dorosłych, którzy to takŜe w coraz to większym stopniu i szerszym zakresie musza się uczyć
w sposób  zinstytucjonalizowany.
              Autorzy  tego typu rozwaŜań  edukacyjnych nie są przekonani ,Ŝe szkoła jest
„nieunikniona”, lecz wskazują, iŜ musi to być szkoła wolna od niedostatków czy błędów,
charakteryzujących szkołę obecną.
Zaznaczają  jednocześnie, Ŝe usunięcie tych błędów w szkolnictwie nie jest moŜliwe poprzez
samo „otworzenie szkoły” lecz  poprzez wdrąŜanie zasadniczych zmian   dotychczasowego
modelu pracy  dydaktyczno-wychowawczej.

Według załoŜeń szkolnictwa alternatywnego :

uczeń będzie jednocześnie podmiotem i przedmiotem nauczania – uczenia się

nauczyciel nie będzie postacią tak silnie eksponowaną, jak w szkole
konwencjonalnej, niemniej jego rola ma nadal spore znaczenie.

w szkole otwartej (tak nazywamy szkołę alternatywną) uczniowie mają szeroki,
częsty i bezpośredni kontakt z rzeczywistością społeczną, przyrodnicza i kulturową.
Uczą się zarówno w szkole, jak i poza nią, oprócz tego łączą naukę z pracą, w tym
równieŜ z pracą zarobkową

uczniowie korzystają z pomocy profesjonalnych i nieprofesjonalnych nauczycieli.

ich praca odbywa się w grupach kilkuosobowych, a ponad to mają pewien wpływ na
dobór treści, metod i środków nauczania –uczenia się.

W  wyniku połączenia powyŜszych załoŜeń i zmiany modelu dydaktyczno- wychowawczego
moŜliwe jest stworzenie szkoły alternatywnej, która w pełni nastawiona jest na  dobro
wychowanka i nauczyciela, a tym samych utworzenie lepszego systemu edukacyjnego,
dającego coraz to pomyślniejsze wyniki nauczania- uczenia się.

IV     Charakterystyka  wybranych  koncepcji  alternatywnych

          We współczesnej  pedagogice  pojawiło się  wiele koncepcji edukacyjnych.
Mówi  się i pisze o edukacji alternatywnej, edukacji elastycznej, pedagogice  humanistycznej,
antypedagogice itp. Większość  propagowanych koncepcji edukacyjnych  opartych jest na tzw
pedagogicznej orientacji na dziecko.
Na tej zasadzie swoją koncepcje oparł min Celestyn Freinet.
            Celestyn Freinet – francuski nauczyciel praktyk stworzył swoją własną koncepcję
alternatywną, której sednem było „Pozwól dziecku się wypowiedzieć-pozwól mu się wyrazić”
Motyw przewodni koncepcji  opiera się na rozwoju dziecka, jego naturalnym sposobie bycia,
poznaniu dziecka na tle jego naturalnych warunków.
             W  oparciu o powyŜsze załoŜenia, koncepcja ta przyjęła następujące techniki,
wypierając jednocześnie tradycyjne nauczanie podręcznikowe.
I tak :

•

preferowanie swobodnych tekstów połączonych z gazetką szkolną

•

doświadczenia poszukujące jako podstawa do samodzielnej pracy

•

wspólne planowanie pracy indywidualnej i zbiorowej

•

nowe formy oceny poprzez samoocenę i samokontrolę

•

róŜnorodne formy ekspresji twórczej

•

referaty i sprawności jako środek rozwijania zainteresowań uczniów

•

korespondencje i wymiana międzyszkolna jako środek kontaktów społecznych

•

spółdzielnia klasowa jako naturalna forma samorządności

rodki dydaktyczne w klasie:

•

biblioteczka klasowa

•

kąciki specjalistyczne

•

kartoteka fiszek autokorektywnych

•

płytoteka

•

szafka z narzędziami

•

plany pracy uczniów

•

wystawki prac

•

ksiąŜka Ŝycia klasy

•

gazetka wychowawcza

NaleŜy zaznaczyć, iŜ koncepcja ta jest otwarta, czyli jest w niej miejsce na nowe pomysły
i środki dydaktyczne.
         Nieco inny program  „nowej szkoły” przedstawiła Maria Cackowska, która w swej
pracy oprócz głównych  załoŜeń, zaproponowała  obniŜenie progu dojrzałości szkolnej o
rok, zakłada nauczanie integralne w klasach 0-1, gdzie treści zebrane są wokół 3 grup
tematycznych: rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i problemów wysuwanych przez
dzieci.
Praca dydaktyczna według całodziennego scenariusza ma charakter gier dydaktycznych
lub zajęć badawczych i twórczych.

Główne  załoŜenia koncepcji:

•

nauczanie nastawione na pobudzanie działalności poznawczej dziecka oraz
rozwijanie jego postaw twórczych przez skłanianie do podejmowania róŜnorodnej
działalności

•

kształcenie nastawione na uczenie sposobów rozwiązywania róŜnorodnych
problemów związanych z najbliŜszym otoczeniem przy wykorzystaniu nabytych
doświadczeń.

•

W procesie dydaktyczno- wychowawczym łączyć aktywność emocjonalną,
intelektualną i praktyczną

•

Zapewnić moŜliwość rozwoju kaŜdemu dziecku

•

Uwzględnić podmiotowość ucznia w stosunkach nauczyciel-uczeń, w systemie
diagnozowania i oceniania jego osiągnięć szkolnych

•

System wartości powinien być jasny, oparty na aktywności jednostki i warunkach
moralnych grupy.

Kolejne dwie koncepcje odnoszą się bezpośrednio do wychowania dziecka, ucznia, a
które według poniŜszych uczonych wiąŜe się ściśle ze szkołą.
         Włoska lekarka i pedagog Maria  Montessori  określa wychowanie jako
„pomoc osobie ludzkiej w osiągnięciu  przez nią  niezaleŜności” UwaŜa ona , iŜ
najwaŜniejsze w wychowaniu i nauczaniu dziecka są jego zainteresowania, a oferty
płynące ze środowiska  stanowią poŜywkę dla jego  rozwoju.

W  wyniku tych przekonań stworzyła następujący schemat:

Warunki rozwoju dziecka są prawidłowe, gdy:

w procesie wychowania uwzględniane są właściwości psychiczne wychowanka

wychowanek jest umieszczony w odpowiednio zorganizowanym środowisku.

Otoczenie szkoły jest czyste i estetyczne, estetyka wymaga, aŜeby wszystko było
doskonałej jakości i atrakcyjne rozmieszczone.

Pomieszczenia są tak zorganizowane by prowokowały do swobodnego działania

Materiał ma charakter progresywny i rozwojowy. Dzieli się na 4 kategorie:

materiał do ćwiczeń Ŝycia praktycznego, związany z troską o samego siebie i
ś

rodowisko, dotyczący zwyczajów i form grzecznościowych , ćwiczeń

związanych z pracami domowymi

materiał sensoryczny- kształtujący zmysły i pobudzający aktywność umysłową

materiał akademicki

materiał artystyczny

Organizacja procesu edukacyjnego.

Poziomy a nie klasy:

•

I poziom – 3-6 lat

•

II poziom – 6-9 lat

•

III poziom – 9-12 lat

Według  Montessori taki poziom sprzyja:
indywidualizacji nauczania,
motywacji do uczenia się,
efektywności uczenia się
uspołecznieniu dzieci.
Oprócz tego kaŜdą  grupę prowadzi jeden nauczyciel !
I istnieje płynność pomiędzy poziomami, która nie jest ograniczona czasem.

Do zadań nauczyciela naleŜy:

•

Przygotowanie środowiska

•

Stymulowanie aktywności, podtrzymywanie wewnętrznej motywacji do
samodzielnego uczenia się

•

Ukazywanie sposobów wykorzystania materiału

•

Umiejętne koordynowanie indywidualnej aktywności poznawczej uczniów

•

Prowadzenie systematycznej obserwacji i zapisywanie spostrzeŜeń

•

Wystawianie oceny opisowej

•

Mierzenie postępów w nauce za pomocą testów wewnątrzszkolnych

Poza tym tygodniowy wymiar godzin dla nauczycieli powinien wynosić
-25, a całodniowa praca dzieci powinna zawierać dwie przerwy.

Podobny schemat koncepcji szkoły przedstawił inny znakomity uczony              – Rudolf
Steiner.
Ten niemiecki myśliciel określa, iŜ wychowanie powinno sprzyjać temu, aby indywidualne
„ja” mogło się w pełni rozwinąć. Musi jednak uwzględnić zmienne dla kaŜdego okresu Ŝycia
moŜliwości rozwojowe.

Według Steinera  nauczyciel jako wychowawca powinien pełnić role:

„ogrodnika pielęgnującego dziecko jak roślinkę”

kapłana posiadającego antropozoficzną wiedzę o człowieku, duchowego przewodnika

lekarza, który naprawia zepsucia cywilizacyjne

artysty trafiającego do dziecięcego serca i umysłu..

Dla Steinera wielkie znaczenie w tej koncepcji posiada sztuka przeŜywania oraz własna
aktywność twórcza dziecka.
Specjalną role odgrywa, stworzona przez autora, erytmia, czyli sztuka ruchu, który wyraŜa
Ŝ

ycie wewnętrzne człowieka oraz jego stosunek do świata i wszechświata.

        W  wychowaniu religijno-moralnym Steiner dąŜy do ukształtowania w wychowanku
ogólnej poboŜności , czci wobec mądrości, piękna i dobra w świecie i w ludziach.
( I faza religijność naturalna, II faza religijność estetyczna, III  faza religijność duchowa).
Program szkolny został ujęty w podobny schemat, jak u Montessori, jednakŜe odnosi się w
większym stopniu do samej organizacji i sposobu zajęć.
I tak:
Steiner głosi, Ŝe szkoła jest wolnym  zrzeszeniem opartym na współpracy rodziców,
nauczycieli i uczniów. Jest instytucją samorządną bez   struktury hierarchicznej.
Szkoła średnia powinna trwać 12 lat.
Przedmioty : 7 głównych, 5 artystycznych, praktyczne-9 i więcej, (w zaleŜności od wieku i
wyboru dziecka) ,uzupełniające ok. 4.
Organizacja :
8-10

przedmioty główne nauczane „epokowo”

10-12

nauczanie ćwiczeniowe

12-14 i 15-17 zajęcia z przedmiotów praktycznych.
2-3 tygodniowe wycieczki.

Oprócz tego klasy powinny liczyć 40 uczniów z podziałem na 2-3 grupy.
Konferencja nauczycieli powinna odbywać się w kaŜdym tygodniu.
Nie powinien istnieć selektywny system oceniania, z korzyścią dla ucznia, nie pozostawia się
go na drugi rok w tej samej klasie.
Oraz dzieci z róŜnych warstw społecznych i o róŜnym poziomie uzdolnień są wychowywane
razem.