1. PRZEDMIOT I TREŚĆ PRAWA AUTORSKIEGO
1.1.
Definiowanie przedmiotu prawa autorskiego w zakresie utworu
architektonicznego i urbanistycznego
•
Pojęcie utworu
Ustawa określa przedmiot ochrony prawa autorskiego jakim jest utwór (dzieło)
poprzez wyszczególnienie koniecznych jego cech (art.1 ust.1)
-
utwór jest dobrem niematerialnym i należy go odróżnić od przedmiotu będącego
jego nośnikiem;
-
utwór jest przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze;
-
utwór wymaga ustalenia w jakiejkolwiek postaci.
Wyszczególnione cechy utworu stanowią łącznie warunek ochrony niezależnie od
wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utrwalenia) utworu. W ustawie
wyszczególniono utwory architektoniczne i urbanistyczne jako przedmioty prawa
autorskiego (art.1 ust.2).
Ogólna definicja utworu w ustawie umożliwia ochronę utworu architektonicznego
(urbanistycznego) począwszy od koncepcji najbardziej szkicowej poprzez fazy
projektu aż do realizacji. Dodatkowo należy podkreślić, że ustalenie ochrony utworu
nie wymaga postaci ukończonej (projektu, realizacji) ani żadnych czynności
formalnych (art.1 ust.3 i 4). Mówiąc o fazach projektu i jego realizacji mamy
najczęściej do czynienia z jednym utworem (architektonicznym, urbanistycznym)
utrwalonym w różnych nośnikach materialnych.
Podstawową przesłanką dla udzielenia ochrony dziełu jest element twórczości,
oryginalności jako indywidualne piętno twórcy dotyczące części strukturalnej utworu
rozumianej jako forma, sposób rozwiązania (przedstawienia) określonych treści,
idei, funkcji.
Należy zauważyć, że prawo autorskie nie chroni samej treści, idei oraz nie jest
warunkiem ochrony wartość artystyczna czy przeznaczenie utworu. Ustalenie
utworu chronionego w zakresie architektury w świetle ustawy jest dość oczywiste -
ustawa wyszczególnia utwory architektoniczne i urbanistyczne jako przedmiot
ochrony. Ustalenie elementów utworu podlegających ochronie w przypadku sporów
o plagiat lub o naruszenie integralności utworu na skutek zmian, wymaga
pogłębionej analizy zarówno utworu jak i interesów stron konfliktu. Przy konfrontacji
interesów twórcy utworu i właściciela budynku (nośnika utworu) w kontekście
- 2 -
interesu powszechnego, w sporze sądowym może mieć znaczenie wartość
artystyczna utworu tworząca dobro kultury, co jak już wspomniano nie jest
warunkiem prawnoautorskiej ochrony więzi twórcy z utworem.
•
Opracowanie cudzego utworu
Istotne dla twórczości architektonicznej jest ustalenie pojęcia „opracowanie cudzego
utworu” (art.2) jako przeróbka, adaptacja czy kontynuacja opracowania
projektowego lub zrealizowanego projektu (budynku) wykonane przez innego
autora. Opracowanie o cechach indywidualnej twórczości jest przedmiotem prawa
autorskiego, lecz wymaga zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (najczęściej
odpłatnie) na wykonywanie zależnego prawa autorskiego (art.46). Utwór pierwotny
nie przestaje być przedmiotem prawa autorskiego, a uprawnienia jego twórcy nie
mogą doznać uszczerbku również w przypadku gdy nastąpiło przeniesienie całości
autorskich praw majątkowych do utworu pierwotnego. Zezwolenie nie jest
wymagane w przypadku wygaśnięcia majątkowych praw autorskich (zwykle 70 lat
po śmierci twórcy).
Utworem zależnym będzie projekt techniczny wykonany na cudzej koncepcji, a
także adaptacja gotowego projektu lub przebudowa, rewaloryzacja istniejącego
budynku innego autora. Samo wykonanie utworu zależnego nie jest ograniczone
zgodą twórcy, natomiast rozporządzanie i korzystanie z opracowania wymaga
zezwolenia (zgody na realizację) twórcy utworu pierwotnego.
Innym przykładem utworu zależnego może być utwór fotograficzny (zdjęcie
artystyczne), którego tematem jest obiekt architektury.
•
Utwory inspirowane
Utwory powstałe pod wpływem cudzego dzieła, lecz nie przejmujące jego
elementów twórczych mają charakter samoistny i nie stanowią utworu zależnego.
Inspiracja może przyjąć formę np. pastiszu czy cytatów utworu architektonicznego.
•
Utwory zbiorowe
Specyficzną formą współautorstwa jest utwór zbiorowy jako zestawienie
samoistnych utworów różnych autorów tworzące całość o cechach twórczego
zestawienia (zespół architektoniczny, urbanistyczny) bez uszczerbku dla praw
wykorzystanych utworów (art.3). Tak określone współautorstwo nie wymaga
porozumienia (współpracy) pomiędzy twórcami.
Przykładem może być dobudowanie (przez innego autora) nowego obiektu o
cechach utworu do istniejącego i stanowiące twórcze zestawienie bez uszczerbku
dla istniejącego utworu.
- 3 -
•
Utwory wyłączone z ochrony praw autorskich
Wyłączone spod działania ustawy są pewne utwory stanowiące akty normatywne
np. w prawie lokalnym miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Należy
przyjąć zastrzeżenie, że wyłączenie nie dotyczy elementów projektu planu jakim
może być utwór urbanistyczny podlegający ochronie. Wydaje się, że złożoność
zagadnienia będzie wymagać pogłębionego komentarza, gdyż nie można stwierdzić
„wygaśnięcia” prawa autorskiego w odniesieniu do utworu urbanistycznego w
przypadku uchwalenia projektu planu miejscowego zawierającego utwór
urbanistyczny. Z kolei prawo autorskie w intencji ustawy nie może ograniczać
konieczności powszechnego korzystania z aktu normatywnego jaki stanowi plan
miejscowy.
•
Utwór opublikowany
Ustawa precyzuje pojęcie publikacji jako zwielokrotnienia utworu i publiczne
udostępnienie za zezwoleniem twórcy (art.6). Trzy określone wyżej warunki:
zwielokrotnienie, udostępnienie, zezwolenie decydują, że utwór można uznać za
opublikowany.
Publikacją utworu architektonicznego jest reprodukcja projektu, szkic lub zdjęcie
realizacji zwielokrotnione i dostępne publicznie za zgodą twórcy.
•
Utwór rozpowszechniony
Rozpowszechnienie utworu ma miejsce w przypadku legalnego (za zgodą twórcy),
publicznego udostępnienia (art.6).
Rozpowszechnieniem utworu jest jego realizacja (budynek), emisja wizualna
projektu, wystawa projektów oraz każda publikacja utworu architektonicznego.
1.2.
Więź twórcy z utworem - podstawowa kategoria treści prawa autorskiego
•
Autorskie prawa osobiste
Ustawa określa ochronę specyficznych dóbr osobistych twórcy w rozumieniu art.23
K.C. nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zbyciu (art.16). Dobro stanowi więź
twórcy z utworem wyrażające się prawem do:
- autorstwa i oznaczenia utworu nazwiskiem,
- nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,
- decydowania o pierwszym udostępnieniu,
- 4 -
- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
•
Autorskie prawa majątkowe
Dualistyczna konstrukcja przyjęta w ustawie wyodrębnia poza ochroną praw
osobistych ochronę majątkową, która umożliwia zbywalność w całości lub w części
oraz dziedziczenie autorskich praw majątkowych. Twórcy przysługuje:
- wyłączne prawo do korzystania z utworu,
- rozporządzanie utworem na wszystkich polach eksploatacji,
- wynagrodzenie za korzystanie z utworu (art.17).
•
Dozwolony użytek chronionych utworów
Ustawa ogranicza treść autorskich praw majątkowych poprzez wprowadzenie
użytku osobistego i publicznego, czyli możliwości korzystania z cudzego dzieła bez
zezwolenia twórcy i zapłaty ze względu na potrzeby osobiste użytkownika lub
istotne potrzeby kulturalne czy informacyjne społeczeństwa.
Art.23 wyklucza możliwość użytku osobistego polegającego na budowie według
cudzego projektu architektonicznego i urbanistycznego.
W użytku publicznym wolno rozpowszechniać utwory wcześniej rozpowszechnione
(udostępniony publicznie projekt, realizacja) w celach informacyjnych (art.25) oraz
dla promocji tych utworów w granicach uzasadnionych celem informacji (ar.33) z
wyłączeniem działań związanych z osiąganiem korzyści majątkowych (reklama,
promocja firmy).
Użytek osobisty jak i publiczny nie może naruszać normalnego korzystania z utworu
lub godzić w słuszny interes twórcy (ar.35). Dozwolony użytek wymaga
poszanowania autorskich dóbr osobistych (art.34).
Częstym przykładem nadużywania dozwolonego użytku jest wykorzystywanie
utworów architektonicznych na zdjęciach w reklamach i promocji materiałów
budowlanych lub firm, bez nazwiska i zgody autora. Taka praktyka jest naruszeniem
praw osobistych (brak podania autora) oraz majątkowych godzących w prawo do
korzystania i rozporządzania utworem oraz prawa do wynagrodzenia. Reklama czy
promocja poprzez utwór architektoniczny jest odrębnym polem eksploatacji utworu i
wymaga umowy z twórcą nawet w przypadku posiadania już prawa majątkowego do
utworu w zakresie jego realizacji.
- 5 -
2.
WYKONYWANIE AUTORSKICH PRAW MAJĄTKOWYCH
2.1.
Prawo do utworu i rozporządzania nim
•
Podmiot prawa autorskiego
Ustawa określa podmiot prawa autorskiego w postaci twórcy utworu (art.8).
Jeżeli twórca wykonał utwór w wyniku realizacji obowiązków z stosunku pracy,
przekazuje pracodawcy autorskie prawa majątkowe łącznie z utworem w zakresie
wynikającym z celu umowy i zgodnego zamiaru stron (art.12). Dla uniknięcia
możliwych wątpliwości umowa o pracę powinna zawierać regulacje określone w
artykule 12.
•
Przeniesienie autorskich praw majątkowych
Ustawa przyjmuje zasadę przechodzenia autorskich praw majątkowych w drodze
umowy lub dziedziczenia (art.41). Obrót prawami majątkowymi poddany jest w
zasadzie wolności umów, a w przypadku braku wyraźnych innych postanowień
umownych, ustawa zawiera szereg regulacji ochronnych w stosunku do twórcy oraz
porządkujących obrót. Wiele istotnych kwestii dotyczących umów wymaga również
odwołania się do Kodeksu cywilnego.
Umowa obejmuje pola eksploatacji utworu wyraźnie w niej określone (art.41, 50, 64)
oraz może określać zakres, miejsce i czas eksploatacji utworu (art.67).
Ustawa wyodrębnia dwie kategorie umów:
umowa przeniesienia prawa majątkowego,
umowa korzystania z utworu zwana licencją.
➔
Jeżeli umowa nie określa wyraźnie przeniesienia praw to uważa się, że
twórca udzielił licencji niewyłącznej (art.65).
➔
Umowa przeniesienia autorskich praw majątkowych (art.53) oraz
umowa licencyjna wyłączna (art.57) wymagają formy pisemnej.
➔
Nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego upoważnia
do jednokrotnej realizacji (art.61).
➔
Twórcy przysługuje wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym
odrębnym polu eksploatacji (art.45).
Generalnie można mówić o kilku składnikach wynagrodzenia twórcy, to znaczy za
wykonanie utworu oraz za udzielenie prawa do korzystania z utworu (eksploatacji)
na określonych polach. Wysokość wynagrodzenia, poza kosztem wykonania
utworu, powinna określać zakres udzielonego prawa (ar.43) na określonych polach
- 6 -
eksploatacji od minimalnego zakresu, czyli upoważnienia do jednokrotnego
wykorzystania (licencja), poprzez określenie wyłączności korzystania (licencja
wyłączna), aż do przeniesienia części lub całości autorskich praw majątkowych.
•
Korzystanie z utworu przez następcę prawnego
Jeżeli umowa nie określa sposobu korzystania z utworu Ustawa (art.49) wymaga od
następcy prawnego:
- zgodności korzystania z charakterem i przeznaczeniem utworu,
- zgodności korzystania z przyjętymi (dobrymi) zwyczajami.
Następca prawny nie może czynić zmiany w utworze bez zgody twórcy poza
oczywistą koniecznością. Zasada obowiązuje również mimo posiadania pełnych
praw majątkowych oraz po wygaśnięciu praw majątkowych (70 lat po śmierci
autora).
Przeniesienie całości autorskich praw majątkowych nie pozbawia twórcy wyłącznego
prawa: zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego (art.46).
Szerokie uprawnienia twórcy, również po zbyciu autorskich praw majątkowych, w
zakresie ochrony integralności utworu stwarzają podstawy do dochodzenia przed
sądem interesu twórcy będącego w kolizji z interesem właściciela utworu
architektonicznego (obiektu).
Dorobek doktryny i orzecznictwa wskazuje, że każdy przypadek należy analizować
indywidualnie w celu wyważenia sprzecznych interesów twórcy i właściciela przy
założeniu, że celem ustawy nie jest ochrona przed zniszczeniem materialnego
nośnika utworu (wyburzenie lub całkowita przebudowa obiektu).
Sprzeciw twórcy wobec zmian w utworze podlega ocenie na podstawie art. 5 K.C. z
uwzględnieniem interesów powszechnych i innych podmiotów. Sąd rozstrzyga czy
wykonanie autorskich praw osobistych twórcy w danym przypadku nie stanowi
nadużycia prawa wobec innych słusznych interesów.
Art. 5. K.C.
Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze spo-
łeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współ-
życia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest
uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
- 7 -
3.
OCHRONA AUTORSKICH PRAW OSOBISTYCH I MAJĄTKOWYCH
3.1.
Cywilnoprawna ochrona
Ustawa umożliwia twórcy ochronę praw osobistych (ar.78) w przypadku zagrożenia
cudzym działaniem oraz w przypadku dokonania naruszenia. W pierwszym
przypadku można występować z roszczeniem o zaniechanie działań, a w drugim o
dopełnienie czynności w celu usunięcia skutków oraz publicznego oświadczenia.
W przypadku zawinionego naruszenia sąd może przyznać twórcy lub na wybrany
cel społeczny odpowiednią sumę pieniężną od sprawcy tytułem zadośćuczynienia.
W przypadku naruszenia praw majątkowych (art. 79), twórca może żądać od
sprawcy zaniechania naruszenia oraz zapłaty podwójnej stawki stosownego
wynagrodzenia lub potrójnej, w przypadku zamierzonego naruszenia. Jeśli
naruszenie praw majątkowych odbyło się w ramach działalności gospodarczej,
twórca może żądać dwukrotnej wysokości korzyści od sprawcy na „Fundusz
Promocji Twórczości”.
3.2.
Odpowiedzialność karna
Naruszenie autorskich dóbr osobistych i majątkowych stanowią przestępstwo
podlegające odpowiedzialności karnej na podstawie przepisów art. 115 - 122
ustawy o prawie autorskim. Ściganie czynów rodzących odpowiedzialność karną
następuje z oskarżenia prywatnego. Z istoty prawa karnego wynika
odpowiedzialność sprawcy czynu wobec społeczeństwa, a nie jedynie twórcy.
Opracował
Jerzy Modlinger
architekt SARP
tekst sprawdzony i poprawiony w 2008r.
- 8 -