Teoria Bezpieczeństwa
Część Ćwiczeniowa – skrypt, ver. 1.2.
Ost.
Aktualizacja: 06.01.2012 r.
Praca zbiorowa: J.Buszkiewicz, M.Grzeszkowiak, M.Rozmiarek, M.Rybacki.
1. Jakie rodzaje ryzyka są wyróżniane? Scharakteryzuj za ich pomocą
ryzyko modernizacyjne według koncepcji Becka.
Ryzyko – możliwość doznania przez człowieka określonych strat (szkód) w wyniku
zdarzeń niepożądanych, które mogą powstać w systemie człowiek-technika-środowisko w
określonym przedziale czasu.
Ogólna klasyfikacja ryzyka:
1)
Indywidualne – Zbiorowe;
2) Konieczne – Dowolne;
3) Natychmiastowe – Odroczone;
4) Kontrolowane – Niekontrolowane;
5) Odwracalne – Nieodwracalne;
6) Znane – Nieznane;
7) Katastroficzne – Chroniczne.
Podstawowe rodzaje ryzyka (wg U. Becka):
1) Ekologiczne;
2) Zdrowotne;
3) Informatyczne;
4)
Społeczne:
a) indywidualizacja i osamotnienie,
b) masowe bezrobocie,
c) wykształcenie bez zatrudnienia,
d) zmiana relacji między płciami.
1
Koncepcja ryzyka modernizacyjnego (Ulrich Beck, Społeczeństwo ryzyka) zakłada,
że rozwój społeczeństwa prowadzi do nieodwracalnych zmian, nad którymi nie można
zapanować.
Produkując bogactwo, produkujemy ryzyko: skażenie środowiska, globalne ocieplenie
spowodowane emisją dwutlenku węgla i metanu, zagrożenia zewnętrzne (na przykład
susze) będą uzupełniane sytuacjami spowodowanymi przez działania człowieka (m.in.
powrót konfliktów między narodami).
2. Omów główne założenia teorii „czarnego łabędzia”.
Teoria wywodząca się z książki Nassima Taleba, wg której „czarny łabędź” to zjawisko
lub zdarzenie, które:
a) jest na tyle nietypowe, że praktycznie nieprzewidywalne na gruncie powszechnego
doświadczenia,
b) niesie ze sobą ogromne konsekwencje społeczno – polityczne,
c) jest łatwo wytłumaczalne i przewidywalne „po fakcie”.
Ocena takiego zjawiska jest zależna od wiedzy i doświadczenia jednostki.
Nassim Nicholas Taleb podaje doskonały przykład indyka, który jest przez 1000 dni z
rzędu karmiony przez farmera i każdego dnia wzrasta ufność w tezę indyka, że tak będzie
w nieskończoność. Każdy kolejny dzień wyżerki jest "potwierdzeniem" trafności tej tezy.
Aż do dnia 1001, kiedy to farmer przychodzi z toporkiem. (Czyż to nie przypomina
genezy obecnego kryzysu?) Dzień 1001 dla indyka jest Czarnym Łabędziem, dla farmera
nie - z góry wiedział, że taki będzie finał, bo tak się działo u niego na farmie przez
poprzednie 25 lat, czyli 9000 dni.
3. Wymień i scharakteryzuj główne kategorie zagrożeń według
kryterium przedmiotowego.
Kryterium przedmiotowe ma charakter pomocniczy względem podziału podmiotowego i
nie stanowi wyodrębnionego kierunku ustaleń teoretycznych. Mamy następujące
przedmiotowe rodzaje zagrożeń:
•
Zagrożenia polityczne
– stany, w których nasilają się działania zorganizowanych
grup społecznych (politycznych) uniemożliwiające wypełnianie przez państwo
jego głównych funkcji, a przez to osłabiające lub niweczące działania organów lub
instytucji realizujących cele i interesy narodowe. Mogą dotyczyć one m.in. zmiany
granic w otoczeniu państwa, rozwoju agresywnych ideologii i religii, ingerencji w
wewnętrzne sprawy państw, brak skutecznego zarządzania w syt. kryzysowych,
niepodporządkowaniu się rezolucjom ONZ, etc.
2
•
Zagrożenia militarne
– dotyczą najogólniej militarnej słabości kraju i jego
nieprzygotowania do obrony. Wg mgr Rafała Wiśniewskiego zagrożenia militarne
wynikają z zastosowania przemocy zbrojnej. Może być to m.in. demonstracja siły,
prowokacja militarna, zbrojne starcie graniczne, dywersja militarna, konflikt
lokalny, etc.
•
Zagrożenia ekonomiczne
– mogą urzeczywistniać się m.in. poprzez egoizm
ekonomiczny rozwiniętych państw świata i międzynarodowych konsorcjów,
niszczenie i zakłócanie sieci informacyjnych, powstawanie stref głodu i ubóstwa,
przestępczość gospodarcza i powstawanie „szarej strefy” w gospodarce, etc.
•
Zagrożenia społeczne
– to stany świadomości społeczeństwa objawiające się takim
stopniem nasilenia negatywnych oddziaływań i zjawisk, w wyniku których
zachwiane zostają egzystencjalne wartości oraz interesy narodu i państwa a także
istnieje możliwość obniżenia świadomości społecznej. Tyczy się m.in. do
naruszenia praw człowieka i podstawowych wolności, masowych migracji,
manipulacji świadomością dzięki środkom masowego przekazu, etc.
•
Zagrożenia kulturowe
– mogą zniszczyć utrwalane i podtrzymywane wartości
składające się na tożsamość kulturową narodu, państwa, ale też subregionu i
regionu. Dotyczą także m.in. alienacji społecznej (konsumeryzmu, sekciarstwa
religijnego),
kradzieży dóbr kultury, masowego importu obcej kultury, nadużyć
wiedzy przeciwko ludzkości, etc.
•
Zagrożenia ideologiczne
– mogą zagrozić ochronie przed skrajnymi ideologiami.
Bezpieczeństwo ideologiczne dotyczy pewności i wolności wyznawania oraz
przetrwania, funkcjonowania i rozwoju ideologii świeckich i religijnych nie
uznawanych za szkodliwe. Nie może ono jednak odnosić się tylko ideologii
stanowiącej podstawę panującego w danym państwie systemu rządów. Rządy się
zmieniają, a tworzące je partie polityczne mogą kierować się różnymi ideologiami.
•
Zagrożenia ekologiczne
– to zdarzenia, w których istnieje możliwość wystąpienia
trwałego (nieodwracalnego w sposób naturalny) uszkodzenia lub zniszczenia
dużego obszaru środowiska przyrodniczego, wpływającego negatywnie (pośrednio
lub bezpośrednio) na zdrowie lub życie ludzi. Może to być m.in. chaotyczna
urbanizacja, próby nuklearne i testy nowych typów broni, katastrofy naturalne, etc.
4. Zdefiniuj i scharakteryzuj zagrożenia asymetryczne.
Pojęcie „zagrożeń asymetrycznych” odnosi się do groźby stanowionej przez stronę
konfliktu dysponującą zdecydowanie mniejszym potencjałem od przeciwnika i z tego
względu stosującą metody, środki, techniki odmienne w porównaniu do tradycyjnych. Ma
to na celu „obejście” przewagi przeciwnika, utrudnienie mu wykorzystania swoich
atutów. Pojęcie to powinno się tylko odnosić do sytuacji nierównowagi potencjałów by
niwelować lub redukować możliwości osiągnięcia sukcesu przez stronę słabszą w wyniku
3
gdyby zdecydowała się ona na wykorzystanie metod i środków działania zbliżonych do
tych stosowanych przez potężniejszego wroga.
Asymetria = zróżnicowanie.
Może je wprowadzić państwo, jak i inny podmiot pozapaństwowy.
Trzy słabości definiowania zagrożeń asymetrycznych:
a) Koncentracja na metodach grozi nadmiernym rozszerzaniem zakresu
podmiotowego tego pojęcia.
b) Głęboka relatywizacja tego pojęcia.
c) Zacieranie różnic i odmienności między groźbami mającymi swe źródła w
aktywności państw a działaniami podmiotów pozapaństwowych.
Dlatego też zasadne wydaje się węższe pojmowanie zakresu podmiotowego zagrożeń
asymetrycznych i ich powiązanie tylko z aktywnością podmiotów pozapaństwowych.
Cztery kategorie tak rozumianych zagrożeń asymetrycznych:
•
Terroryzm międzynarodowy.
•
Transnarodowa przestępczość zorganizowana.
•
Użycie przez podmioty pozapaństwowe broni masowego rażenia.
•
Wrogie zastosowanie technologii informatycznych.
Asymetryczność zakłada istnienie 2 podmiotów: zagrożonego i grożącego.
Elementy decydujące o specyfice zagrożeń asymetrycznych:
Quasi-militarny charakter.
Głównie psychologiczne oddziaływanie.
Totalność.
Aterytorialność.
Relatywnie niska intensywność.
Mała podatność na odstraszanie.
Synergia wpływu.
Głównym wyróżnikiem dla specyfiki zagrożeń asymetrycznych jest quasi-militarny
charakter. Nie są „tradycyjną” groźbą wojskową, ale wiążą się z przemocą. Bardzo
często te zagrożenia oddziałują także w postaci formy psychologicznej.
4
Zagrożenia asymetryczne cechuje także stosunkowo niewielka intensywność w
porównaniu do ryzyka z łączącymi się tradycjami gróźb dla bezpieczeństwa państw.
W większym stopniu występuje jednak zjawisko „synergii wpływu” tj. nałożenia się i
wzajemnego wzmacniania się negatywnych następstw działań pewnych podmiotów
pozapaństwowych.
Zagrożenia asymetryczne mają 2 powiązane ze sobą czynniki: relatywnie niska
intensywność działań podmiotów stanowiących źródło tych zagrożeń, a przede
wszystkim ograniczona skala rzeczywistych następstw takiej aktywności. Świadczą
one o niewielkim obecnie znaczeniu strategicznym wyżej wymienionych zagrożeń.
5.
Przedstaw podstawowe wartości składające się na b. narodowe.
Na bezpieczeństwo składa się bezpieczeństwo wewnętrzne (stabilność i harmonijność
podmiotu) oraz bezpieczeństwo zewnętrzne (brak zagrożenia ze strony innych
podmiotów). Bezpieczeństwo narodowe (= bezpieczeństwo państwa) może być
definiowane jako zdolność narodu do ochrony jego wewnętrznych wartości przed
zagrożeniami zewnętrznymi.
Podstawowe wartości składające się na bezpieczeństwo narodowe:
1)
Przetrwanie - państwa jako niezależnej jednostki politycznej, narodu jako grupy
etnicznej, biologiczne przeżycie ludności (wartość naczelna i podstawowa);
2)
Integralność terytorialna – potocznie rozumiana jako główny korelat
bezpieczeństwa;
3)
Niezależność polityczna – w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji;
4)
Jakość życia:
a) standard życia,
b) szczebel rozwoju społeczno-gospodarczego,
c) prawa i swobody obywatelskie,
d) system kulturalny,
e) styl życia,
f) stan środowiska naturalnego,
g) możliwości i perspektywy dalszego rozwoju.
6. Zdefiniuj bezpieczeństwo międzynarodowe.
5
Jest to pojęcie z zakresu stosunków międzynarodowych, charakteryzujące bezpieczeństwo
całej zbiorowości państw oraz system międzynarodowy, w jakim państwa te występują.
Współcześnie dostrzega się istnienie współzależności interesów bezpieczeństwa państw
i odchodzenie od „siłowego modelu bezpieczeństwa”.
Bezpieczeństwo międzynarodowe ma szerszy zakres znaczeniowy niż bezpieczeństwo
narodowe. Nie jest tylko sumą bezpieczeństw poszczególnych państw, lecz czymś
więcej. O jego istocie stanowi zespół warunków, norm i mechanizmów
międzynarodowych, które zapewniają każdemu państwu mniejsze lub większe poczucie
pewności niezagrożenia istnienia, przetrwania i swobód rozwojowych bez nacisków z
zewnątrz.
Bezpieczeństwo międzynarodowe obejmuje nie tylko wartości egzystencjalne
pojedynczych państw, ale również wartości wspólne dla danego systemu, takie jak:
stabilność, pokój, równowaga, współpraca itp. O ich ochronie decyduje polityka
bezpieczeństwa państw oraz całokształt więzi i instytucji międzynarodowych.
Treścią bezpieczeństwa międzynarodowego jest eliminowanie zagrożeń dla istnienia,
przetrwania, tożsamości oraz rozwoju państw i systemów międzynarodowych, jak też
kształtowanie poczucia ich pewności.
7. Omów model objaśniania bezpieczeństwa D. Freia.
Daniel Frei proponuje skoncentrować poszukiwania istoty bezpieczeństwa jedynie na
analizie obiektywnych i subiektywnych aspektów zagrożenia. W uproszczeniu jego model
objaśniania bezpieczeństwa obejmuje następujące elementy:
1. Stan braku bezpieczeństwa jest wówczas, kiedy występuje duże rzeczywiste
zagrożenie zewnętrzne, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe.
2. Stan obsesji występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako
duże.
3. Stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy zagrożenie
zewnętrzne jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie.
4. Stan bezpieczeństwa jest wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a
jego postrzeganie jest prawidłowe.
Model ten można uznać za inspirujący do objaśniania pojęcia bezpieczeństwa. Istotną
wartość heurystyczną przedstawia zaproponowana metoda analizy bezpieczeństwa
jako sytuacji konfliktowej, w której zagrożenie pojawia się jako obiektywne i
subiektywne. Wzorując się na tym podejściu można skuteczniej poszukiwać istoty
bezpieczeństwa różnych podmiotów. Należy zatem uwzględniać sferę rzeczywistości,
w której powstają zagrożenia dla bezpieczeństwa uczestników życia społecznego i
sferę świadomości, w której dokonuje się percepcja owych zagrożeń i kształtowania
poczucia pewności.
6
Należy jednak pamiętać, iż wiele zjawisk ma charakter nie tyle zagrożeń, co wyzwań,
tzn. niezbywalnych potrzeb wymagających sformułowania odpowiedzi i podjęcia
stosownych działań. Granica między niepewnością a zagrożeniem jest płynna, zależy
bowiem od określenia wartości, które podlegają ochronie, a także od indywidualnej
wrażliwości podmiotu postrzegającego. Dlatego też sytuacje takie postrzegane są jako
trudne, gdyż zdarza się, że niesłusznie postrzegane są jako niebezpieczeństwa.
8. Wskaż różnice między tradycyjnym postrzeganiem bezpieczeństwa
narodowego a koncepcją bezpieczeństwa ludzkiego.
Tradycyjne postrzeganie bezpieczeństwa:
•
Wolność od strachu
•
Bezpieczeństwo terytorium
•
Bezpieczeństwo przez zbrojenie
Bezpieczeństwo ludzkie – ludzie mogą korzystać z dostępnych opcji w sposób
bezpieczny i wolny oraz mogą być względnie pewni, że możliwości, które mają
dzisiaj, jutro nie zostaną całkowicie utracone:
•
Wolność od niedostatku
•
Bezpieczeństwo ludności
•
Bezpieczeństwo przez zrównoważony rozwój społeczny
9.
Wymień i scharakteryzuj elementy składowe b. ludzkiego.
Komponenty bezpieczeństwa ludzkiego:
Bezpieczeństwo ekonomiczne – zapewnienie podstawowych dochodów drodze
produktywnej i opłacalnej pracy, a w ostateczności finansowanej ze środków
publicznych
Bezpieczeństwo żywnościowe – stan, w którym wszyscy ludzie, w każdym czasie
mają fizyczny i ekonomiczny dostęp do podstawowych produktów żywnościowych
Bezpieczeństwo zdrowotne – dotyczy zapewnienia podstawowej opieki medycznej
Bezpieczeństwo ekologiczne – dot. człowieka i jego środowiska
Bezpieczeństwo osobiste – zabezpieczenie przed przemocą fizyczną ze strony państwa
lub innego państwa, torturami, wojną, przestępczością, niepokojami na tle etnicznym,
przemocą w rodzinie, wobec kobiet, dzieci i siebie samego
Bezpieczeństwo wspólnoty – większość ludzi czerpie bezpieczeństwo z członkostwa
w grupie (rodzinie, wspólnocie, organizacji, grupie rasowej, etnicznej), która
zapewnia zachowanie tożsamości kulturowej, przestrzeganie tego samego zestawu
wartości, czy praktyczne (materialne) wsparcie; jednocześnie jednak tradycyjne
społeczności mogą być również źródłem praktyk represyjnych wobec jednostki
Bezpieczeństwo polityczne – możliwość życia w społeczeństwie, które honoruje
podstawowe prawa człowieka
7
10.
Przedstaw mechanizm sekurytyzacji.
•
Pojęcie wprowadzone przez Szkołę Kopenhaską
•
To proces społecznej konstrukcji bezpieczeństwa
•
Akt mowy określający jakieś zagadnienie jako kwestię bezpieczeństwa
•
Przywołanie logiki bezpieczeństwa – nadzwyczajne sytuacje wymagające pilnej
reakcji i zastosowania nadzwyczajnych środków zaradczych (kategoria
tradycyjnego BN – przetrwanie)
•
Przyjęcie tej logiki i podjęcie na jej bazie działań akceptowanych przez
„widownię”, czyli społeczeństwo
„Termin sekurytyzacja (ang. „securitization”) oznacza działanie liderów państw
zmierzające do sformułowania, jakie sprawy powinny być traktowane priorytetowo w
kategorii bezpieczeństwa narodowego.”
11.
Wymień i omów główne patologie międzynarodowego systemu
pomocy humanitarnej według L. Polman.
Cztery najważniejsze patologie systemu pomocy humanitarnej wg L. Polman to:
Marnotrawstwo środków.
Wykorzystywanie mediów.
Amatorska pomoc.
Pomoc humanitarna w służbie walczących stron.
Nadużycia finansowe ze strony organizacji humanitarnych – żerowanie na
nieszczęściu, żeby zdobyć fundusze, pokrywanie z funduszów organizacji kosztów
zakwaterowania jej członków, często zakwaterowanie w luksusowych warunkach
Jednoczesne niesienie pomocy wojskowym, którzy często wymuszają haracze od
organizacji humanitarnych, grabią transporty, przystają na warunki dyktowane przez
wojskowych, żeby móc nieść jakąkolwiek pomoc
Brak rozeznania w tym, co naprawdę jest potrzebne ludziom
Ludzie, którym niesie się pomoc, uczą się żebrać, żeby wyłudzić dalsze wsparcie
Często w obozach dla uchodźców chowają się członkowie bojówek (refugee warriors),
którzy chcą czerpać korzyści z pomocy humanitarnej
Organizacje humanitarne często nie mają pojęcia o prawdziwej sytuacji politycznej na
obszarze, na którym niosą pomoc
Często pomoc jest jednorazowa
Brak kooperacji między organizacjami humanitarnymi – zamiast współdziałać,
rywalizują ze sobą
Wg Polman organizacje niosące pomoc humanitarną są skorumpowane, a ich
pracownicy pławią się w luksusie, wydają pieniądze na własne potrzeby, a nie na to co
8
trzeba, nie pomagają komu trzeba, pomagają kosztownie i bez sensu, wspierają
finansowo dyktatorów
Niesienie pomocy stało się przemysłem, organizacje humanitarne obracają miliardami,
walczą między sobą o udział na rynku, konkurują
Pomocy udziela się, nawet jeśli pieniądze zasilają kasy walczących stron (zarzut braku
neutralności, wpierania reżimów)
Zbyt rozbudowana biurokracja w organizacjach pozarządowych, powoduje to
marnowanie pieniędzy (np. tworzenie raportów)
Finansowanie informacji dla prasy i PRu (bo im większa uwaga mediów, tym więcej
środków otrzyma organizacja)
Nietrafione dary, zbędne na danym obszarze
Organizacje wg Polman manipulują faktami
12.
Omów modele cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi.
Kontrola cywilna w wybranych krajach:
Francja – model prezydencko-rządowy
Niemcy – model rządowo - parlamentarny
Stany Zjednoczone – model prezydencko-parlamentarny
Wielka Brytania – model rządowy
- w NATO tyle modeli cywilnej kontroli nad wojskiej, ile jest państw członkowskich
- miejsce wojska w państwie i w społeczeństwie wyznaczają regulacje zawarte w konstytucji i
ustawach - artykuł 26. Konstytucji RP mówi, że siły zbrojne Rzeczypospolitej "służą ochronie
niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i
nienaruszalności jego granic". Ustęp drugi tego artykułu zawiera również jednoznaczne
zobowiązanie sił zbrojnych do zachowania neutralności w sprawach politycznych oraz
stwierdza, że podlegają one "cywilnej i demokratycznej kontroli"; Konstytucja i inne ustawy
określają kompetencje organów władzy państwowej w sprawach wojska i obronności
- na czele Ministerstwa Obrony Narodowej powinien stać cywil, również osoby cywilne
winny sprawować kontrolę nad całym wojskiem. W niektórych krajach stanowiska ministra
obrony nie mogą objąć nawet osoby, które wystąpiły z wojska. W innych dopuszcza się taką
możliwość po kilkuletniej cywilnej "kwarantannie"
- rola parlamentu wybranego przez społeczeństwo - stanowiąc prawo, parlamenty tworzą
jurydyczną infrastrukturę demokracji. Innym ważnym narzędziem, umożliwiającym
parlamentowi wpływanie na sprawy wojska i politykę obronną państwa, jest uprawnienie do
uchwalania budżetu. ma kompetencje do nominowania na różne stanowiska. Sejm i Senat
mogą zażądać od ministra obrony narodowej określonej informacji. Komisja Obrony
Narodowej ma prawo wezwać każdego wojskowego i zażądać wyjaśnień. Z kolei kontrolną
funkcję parlament sprawuje poprzez śledcze kompetencje Komisji Obrony Narodowej, a
także - zgodnie z artykułem 111. konstytucji - może powołać komisję do zbadania konkretnej
sprawy. To Sejm decyduje, oczywiście w imieniu Rzeczypospolitej, o wypowiadaniu wojny i
zawieraniu pokoju, a także - poprzez ustawy - o zasadach użycia sił zbrojnych poza granicami
Polski. Również ratyfikacja przez nasz kraj umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie w
9
sprawach dotyczących m.in. pokoju, sojuszy i układów wojskowych, wymaga uprzedniej
zgody Sejmu wyrażonej w ustawie.
- Prezydent jest Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych RP. W czasie pokoju pełni tę funkcję za
pośrednictwem ministra Obrony Narodowej. Powołuje premiera i członków Rady Ministrów,
w tym Ministra Obrony Narodowej. Na wniosek Ministra Obrony Narodowej mianuje on
również Szefa Sztabu Generalnego, jego zastępców, dowódców rodzajów sił i dowódców
okręgów wojskowych. Prezydent wyznacza Głównodowodzącego Siłami Zbrojnymi na czas
wojny. Tworzy Radę Bezpieczeństwa Narodowego o funkcjach doradczych w sferze
obronności i bezpieczeństwa.
- Zasadniczą funkcję w realizacji zasad demokratycznej kontroli nad siłami zbrojnymi spełnia
parlament. Pod jego kontrolą pozostaje m.in. stanowienie prawa w zakresie obronności,
akceptacja polityki bezpieczeństwa, uchwalanie i rozliczanie budżetu państwa (w tym i
wojskowego)
- Realizacja budżetu MON jest poddana parlamentarnej kontroli
- Wprowadzanie rozwiązań prawnych i organizacyjnych rozwijających demokratyczną
kontrolę nad siłami zbrojnymi oraz rozwój społeczeństwa obywatelskiego sprawiają, że
zwiększa się rola i wpływ mediów oraz opinii publicznej w sferze bezpieczeństwa i
obronności.
10