POWTÓRKA- ŚREDNIOWIECZE 

Średniowiecze jest epoką trwającą miedzy V a XV stuleciem. 
Za jej początek uznaje się datę upadku Cesarstwa Zachodniego 
rzymskiego (476 rok). Koniec epoki jest kwestią sporną.   
Podaje się trzy daty:  
-wynalezienie druku przez Gutenberga (1440),  
-upadek Konstantynopola (1453)  
-odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492). 
Nazwę dla epoki stworzyli pisarze renesansu, którzy uważali, 
że średniowiecze jest czasem przejściowym między antykiem 
a odrodzeniem. Uważali je za mroczny okres kryzysu 
prawdziwych, klasycznych wartości. 
 

Bogurodzica 

Uważana powszechnie za najdawniejszą polską pieśń religijną, a 
zarazem arcydzieło poezji średniowiecznej. 
 
Rodzaje archaizmów: 

 

Archaizm leksykalny – słowo, które wyszło już z użycia. 
Przykłady w Bogurodzicy: zbożny, przebyt, zwolena, dziela, 
gospodzie 

 

Archaizm fleksyjny – słowo występuje w dawnej, nieobecnej 
już w polszczyźnie formie gramatycznej. 
Przykłady w Bogurodzicy: zyszczy, spuści, Bogurodzica, dziewica, 
Maryja 

 

Archaizm fonetyczny – dawne formy brzmieniowe słów. 
Przykłady w Bogurodzicy: Krzciciela, sławiena 

 

Archaizm słowotwórczy – słowo zostało utworzone od innego 
zgodnie z dawnymi zasadami słowotwórczymi. 
Przykłady w Bogurodzicy: bożyc 

 

Archaizm składniowy – występowanie dawnego 
ukształtowania składniowego, np. szyku. 
Przykłady w Bogurodzicy: twego dziela 

 

Kształt artystyczny Bogurodzicy 
Najstarsza wersja pieśni składa się z dwóch zwrotek oraz 
refrenu (Kyrie elejson). W pierwszej pojawia się apostrofa do 
Matki Boskiej, w drugiej do Chrystusa. Podmiot utworu jest 
zbiorowy („Ziści nam”) a wiersz ma charakter modlitewnej 
prośby. Bogurodzica jest przykładem najstarszego polskiego 
systemu wersyfikacyjnego, zwanego wierszem intonacyjno-
zdaniowym. Średniowieczny wiersz jest bezprzerzutniowy, co 
oznacza iż wers równa się z reguły zdaniu lub jego logicznej 
części. Tekst ma charakter meliczny (przeznaczony był do 
wykonywania przy akompaniamencie muzyki). Wersy składają 
się z nierównej liczby sylab (asylabiczność). W tekście występują 
rymy, głównie gramatyczne, umieszczone wewnątrz wersów lub 
w klauzulach (końcowe fragmenty wersów cechujące się stałą 
budową, wyznaczone przez akcent, układ graficzny lub rym). 
Intonacja wersów ma charakter wznosząco-opadający. 
 
 

Bogurodzica a Lament Świętokrzyski 
 
"Bogurodzica" i "Lament świętokrzyski" to pierwsze utwory 
napisane w jezyku polskim przez anonimowych autorow. Oba 
utwory sa bardzo emocjonalne, skupiaja sie wokol Matki Bożej, 
co jest dowodem rodzacego sie w sredniowieczu kultu 
maryjnego. Ludzie oddawali jej poklon, wierzac, iz jest matka 
Zbawiciela. Swa wiare i umilowanie wyrazali w rozny sposob.  
Podniosly charakter  Bogurodzicy  podkresla szczegolne wzgledy 
Maryii u swego Syna "Twego syna, Gospodzina matko zwolena 
Maryja! Zyszczy nam, spuści nam". Fragment ukazuje królowa 
nieba i ziemi jako dobrą opiekunke troszczaca sie o ludzi jak i o 
wlasniego syna. Ludzie wierzacay mieli tego swiadomosc 
zapisujac w slowach "Słysz modlitwę, jąż nosimy, I dać raczy...". 
Doskonale zdawali sobie sprawe z Jej wielkosci i wzgledow, 
proszac w swych modlitwach o pomyslnosc i przebywanie w 
raju po smierci. Kazdy sens "Bogurodzicy" zakonczony jest 
greckim odpowiednikiem "Panie zmiłuj się ".  
 
Drugim średniowiecznym utworem jest "Lament swietokrzyski", 
w ktorym ukazana jest Matka rozpaczajaca nad cierpieniem 
swojego syna. Jest to utwor, ktory nawiazuje do kultu maryjnego. 
Maryja w tym utworze zwraca sie do Jezusa Chrystusa z prosba, 
aby podzielil sie z Nia swoim cierpieniem. Wspomina chwile, 
kiedy była szczecliwa jako matka. Pragnie ulzyc w cierpieniu 
swojego syna lecz nie moze tego uczynic, gdyz wisi zbyt wysoko. 
Chcialaby, aby Jej syn przed smiercia przemowil do Niej i 
pocieszyl ja. Zwraca sie rowniez do Anioła Gabriela, do ktorego 

ma zal, ze zamisat obecnej radosci doznaje smutku. Zwraca sie 
do wiernych i prosi o i ch wspolczucie, gdyz przyszlo jej ogladac 
smierc ukochanego Syna. Zwraca sie rowniez do matek, aby 
prosily Boga, aby nie zobaczyly swoich dzieci w takim stanie, w 
jakim ona ujrzala swego syna.  
 
Utwor ten ma forme skargi i jest silnie nacechowany emocjami. 
Powstal w XV wieku. Podmiotem lirycznym jest Matka Boska. 
Matka Boska zostala ukazana w obu utworach w rozny sposob. 
W "Bogurodzicy" jest istota boska, natomiast w "Lamencie 
swietokrzyskim" posiada chechy zwyklego czlowieka. Do takiego 
ujecia Maryi autorzy dostosowali takze forme utworowa. 
Pierwszy jest modlitwa, piesnia o podnioslym charakterze, drugi 
zas to skarga zrozpaczonej matki. W lamencie występuje motyw 
Sabat Mater Dolorosa- stała Matka litościwa. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Filozofia średniowiecza: 

 

Franciszkanizm: 



 

życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym 
oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego 

piękna; 



 

sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga 
Stwórcy; 



 

radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat 

jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św. 
Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę; 



 

ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom 

radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się 
wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia; 



 

ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że 
mogę zmieszać się z pyłem"; 



 

wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do 

urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować 
tak, jak Chrystus; 



 

ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć 
 
Tomizm - filozofia stworzona przez św. Tomasza z Akwinu. 

Nawiązał on do poglądów Arystotelesa. Uważał, że wszystko, 
co Bóg stworzył uporządkowane jest hierarchicznie. 
Na najwyższym piętrze "drabiny bytów" znajdują się aniołowie, 

potem człowiek, zwierzęta i rośliny. Zadaniem człowieka jest 

przezwyciężanie swoich słabości i dążenie do cnoty. Poznanie 
ludzkie składa się z dwóch aspektów: rozumowego i opartego 

na wierze. Te dwa aspekty nie są sprzeczne, ale uzupełniają  

 
 
 
 
się wzajemnie. Wynika z tego, że Boga można zrozumieć 

za pomocą rozumu - św. Tomasz był zwolennikiem scholastyki. 
 
Augustynizm - filozofia stworzona przez św. Augustyna. 
Nawiązał on do poglądów Platona. Był zwolennikiem 
dualistycznego widzenia świata: dzieli się on na dwie 

przeciwstawne sfery: ducha czyli dobro i materię czyli zło. 

Człowiek, który składa się z duszy i ciała jest wiecznie rozdarty 

między dążeniami duchowymi i materialnymi, między dobrem 

a złem. W świecie wciąż toczy się walka między dwoma 
porządkami: bożym i ziemskim. Poznanie człowieka odbywa 

się nie na drodze rozumowej, ale poprzez iluminację - intuicję, 

oświecenie przez łaskę bożą. Najważniejsze dzieła 

św. Augustyna to "Wyznania" i "O państwie bożym". 
 
 
Scholastyka - to prąd w średniowiecznej filozofii i religii 

polegający na dążeniu do naukowego wyjaśnienia zasad wiary. 
Podstawowe założenie scholastyki: Dogmaty i prawdy wiary są 

niepodważalne, można je jednak uzasadnić za pomocą rozumu. 

Metody rozumowego dowodzenia oparte były na pismach 
logicznych Arystotelesa i Boecjusza. Scholastyka stała się 
podstawą teologii, czyli nauki o Bogu. Najbardziej znanym 

filozofem i teologiem scholastycznym był św. Tomasz z Akwinu, 

który połączył myśl chrześcijańską z arystotelizmem. 
 

Sztuka średniowiecza: 

 

STYL GOTYCKI :  
1) Strzeliste, wysokie budowle, 
2) Wielkie okna oraz szyby z pięknymi witrażami,  
3) Czerwona cegła była używana jako budulec ( mogła być też 
innego koloru np. białego )  
4) Tym stylem budowano głównie:  
- Zamki,  
- Kościoły,  
- Ratusze.  
5) Funkcją stylu gotyckiego była funkcja " Bliżej Boga ", 
oznaczało to, że im kościół był wyższy tym  
ludzie byli bliżej Boga.  
 
STYL ROMAŃSKI :  
1) Masywne ale bardzo niskie budowle, często dość długie,  
2) Małe okna bez szyb ( czasem używano innego materiały, 
choćby pęcherzy zwierząt ),  
3) Ciosany kamień był budulcem,  
4) Tym stylem budowano głównie:  
- Budynki mieszkalne, 
- Ratusze,  
- Kościoły ( które stanowiły zdecydowaną większość budowli 
stylu romańskiego ),  
5) Funkcją stylu romańskiego była funkcja obronna.  
 

Wzorce parenetyczne 
 



 

Święty 

Przykład – święty Aleksy  

Cechy – pobożność, całkowite oddanie się Bogu, umartwianie 

ciała, śluby czystości, rezygnacja z dóbr doczesnego świata, 
ubóstwo, często męczeństwo, a nawet śmierć za wiarę. 



 

Władca 
Przykład – król Karol Wielki 
Cechy – mądrość, pobożność, miłosierdzie dla poddanych, 

sprawiedliwość, waleczność, honor, mstwo, odwaga. 



 

Rycerz 

Przykład – Roland, Lancelot, Tristan 

Cechy – męstwo, odwaga, honor, wierność kodeksowi 

rycerskiemu, poddanie się Bogu i władcy. Wierność danemu 

słowu i zasadom, przyjacielowi i damie swego serca. Pobożność, 
waleczność, mistrzostwo w rycerskim rzemiośle,  

uczciwość w walce. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Pieśń o Rolandzie" (XI w.) - bohaterem utworu jest idealny 
średniowieczny rycerz. Jego ideałami, dla których gotowy 

był oddać życie były: wierność wierze chrześcijańskiej, miłość 

do ojczyzny "słodkiej Francji", wierność i lojalność wobec 

władcy, którego był wasalem, solidarność względem towarzyszy 
broni. Kierował się rycerskim honorem. Wolał umrzeć 

niż stchórzyć, dlatego podczas opisanej w utworze walki 

z Saracenami nie wezwał pomocy i zginął w nierównej bitwie. 
 
 
"Dzieje Tristana i Izoldy" - romans rycerski oparty 

na celtyckiej legendzie. Opowieść o Tristanie i Izoldzie jest jedną 

z najbardziej znanych i najpiękniejszych europejskich historii 

miłosnych. Zawiera charakterystyczny dla średniowiecza motyw 
miłości niosącej nieszczęście i cierpienie, a zarazem będącej 

niemożliwym do okiełznania żywiołem. Tristan i Izolda wypijają 

przez przypadek eliksir miłości. Nie wybierają więc dobrowolnie 

uczucia, nie mają na nie wpływu. Powodem ich nieszczęścia jest 
tragiczny los. Miłość ta jest niezgodna z moralnym ładem świata 

- Izolda jest bowiem żoną króla Marka, wuja Tristana. Dlatego 

też ma na kochanków wpływ niszczący, jest powodem 

ich głębokiego cierpienia i w rezultacie śmierci. Jednak uczucie 
to trwa dłużej niż życie - na grobach kochanków wyrastają 

dwa krzewy, których gałęzie splecione są jakby w miłosnym 

uścisku. 
 
 
 
 
 

"Legenda o świętym Aleksym" - jest to wierszowany utwór 
pochodzący z XV wieku. Opowiada życiorys świętego zgodnie 

z typowym schematem utworu hagiograficznego: 
- Aleksy pochodził z bogatego rzymskiego domu 
- jego rodzice byli pobożni i miłosierni dla ubogich 
- okoliczności narodzin - towarzyszył im cud; małżonkowie 

długo czekali na potomka na potomka zanim Bóg wysłuchał 

ich gorących modlitw 
- Aleksy już w młodości wyróżniał pobożnością 
- w dniu swego ślubu z Famijaną Aleksy postanawia wstąpić 

na drogę świętości, porzuca dom i młodą żonę 
- wyrzeka się dóbr doczesnych i zostaje ascetą: rozdaje swój 

majątek i wędruje do miasta do miasta żyjąc z jałmużny 
- cuda w mieście Laodycei :do klucznika schodzi Matka Boża 

z obrazu i prosi go by wpuścił Aleksego do wnętrza kościoła 
- Aleksy wraca Rzymu, chce pozostać nierozpoznany, mieszka 

pod schodami własnego domu cierpliwie znosząc upokorzenia 

ze strony służby ojca 
- jego śmierci towarzyszą cuda: gdy przeczuwa jej bliskość, 

spisuje na kartce swój żywot; ten list odczytać może tylko jego 

żona; nie może wydobyć z jago zaciśniętej dłoni kartki - udaje 

się to dopiero Famijanie 
- gdy Aleksy umiera dzwony we wszystkich kościołach Rzymu 

zaczynają same bić. 
 
 
 
 
 

Wizerunek śmierci w rozmowie mistrza Polikarpa ze 
śmiercią : 
Śmierć - naga kobieta, pozbawiona , włosów, chuda, blada, zółte 
lice, brak warg, zgrzyta zebami, kosa w reku, na głowie chusta, 
przepasana chustą z oczu plynie jej krwawa rosa, wypieła zebra i 
kosci.   
Cechy śmierci: groźna władczyni panuje nad wszystkimi istotami 
żyjącymi, bezwzględna, sprawiedliwa, panuje nad wszystkim, 
budzi grozę, przestrach, przypomina ludziom o ich śmiertelnej 
naturze, przestrzega ludzi przed grzesznym życiem. 
 

POJĘCIA: 

 

Teocentryzm - "Bóg w centrum", kultura, sztuka, obyczajowość 
średniowiecza były podporządkowane religii. Bóg był w centrum 
zainteresowań człowieka, uważano go za przyczynę, ośrodek, 
cel wszystkich ludzkich działań. Głównym zadaniem człowieka 
było dążenie do osiągnięcia zbawienia. 

 

Uniwersalizm - czyli wspólnota wiary, władzy, kultury, sztuki 
w większości państw europejskich. W zjednoczonych 
pod władzą cesarsko - papieską, chrześcijańskich krajach 
kultura, filozofia i sztuka podejmowały podobne motywy 
i problemy. 

 

Motyw Deesis - charakterystyczny dla sztuki średniowiecznej 
motyw przedstawiający trzy postacie: Chrystusa - sędziego 
siedzącego na tronie, Matkę Bożą i Jana Chrzciciela. Jest to obraz 
występujący zarówno w chrześcijaństwie wschodnio- jak i 
zachodnioeuropejskim. 

 

Asceza -wyraz ten pochodzi z języka greckiego i znaczy 
"ćwiczenie". Jest to popularny w średniowieczu ideał 
postępowania, polega na dobrowolnym wyrzeczeniu rozkoszy 
życia doczesnego. Asceta umartwia wciąż duszę i ciało. Chce 
w ten sposób odpokutować swe grzechy i osiągnąć zbawienie. 

 

Danse Macabre - Taniec Śmierci. Częsty motyw w sztuce 
średniowiecznej. Polegał na ukazywaniu śmierci jako szkieletu 
z kosą prowadzącego korowód ludzi różnych stanów. Motyw 
ten miał symbolizować wszechwładność śmierci wobec której 
znikają wszelkie podziały społeczne. 

 

Hagiografia - "żywotopisarstwo", legendy opowiadające 
wydarzenia z życia świętych, pojawiły się we wczesnym 
średniowieczu (IV - V wiek). Najsłynniejszym dziełem 
hagiograficznym jest Złota Legenda Jakuba de Voragine (żywoty 
świętych na każdy dzień roku). Najważniejszym polskim dziełem 
hagiograficznym jest "Legenda o świętym Aleksym". 

 

Historiografia oznacza dziejopisarstwo. Dziejopisarstwo 
średniowieczne rozwijało się w Polsce wyłącznie w języku 
łacińskim i nawiązywało do form ukształtowanych na Zachodzie 
Europy. Ideologia Kościoła, a także mecenat feudałów świeckich 
dyktowały tematykę i wykładnię przebiegu zdarzeń. 
Poszczególni historiografowie traktowali swą pracę nie tylko 
jako przyczynek do wiedzy o przeszłości, lecz nade wszystko 
jako zasługę wychowawczą wobec współczesności. 
Historiograficzne "unieśmiertelnienie" spraw Polski miało 
początek w annalistyce (łac. "annus" - rok), czyli kronikarstwie. 
 
 

Gatunki  średniowieczne: 

 



 

epos rycerski - w literaturze francuskiej eposy rycerskie 
nazywano chansons de geste, czyli "pieśniami o czynach". 
Ich autorami byli truwerzy. Najważniejsze cechy eposów 
rycerskich to: hiperbolizacja, alegoryczność i pareneza. Cechom 
tym towarzyszy idealizacja głównego bohatera oraz 
uwznioślenie jego czynów. Przykładem eposu rycerskiego może 
być Pieśń o Rolandzie. 
 



 

legenda (dosłownie: utwór przeznaczony do czytania) - utwór, 
który jest przesycony niezwykłymi i cudownymi motywami. 
Tematem jest życie świętego lub męczennika. Typowe 
dla legendy są cechy parenetyczne oraz hagiograficzne.  
 



 

Moralitet – udramatyzowana przypowieść na temat ludzkiego 
życia, zawierająca jasne przesłanie dydaktyczne. Jej bohaterem 

był everyman – człowiek-każdy, który był stawiany wobec pokus, 
które na niego czyhają i miał dokonać słusznego wyboru. 

Bohatera nękały upersonifikowane wartości (np. Dobro, Zło, 

Pycha, Występek). 

 

 



 

Misterium – gatunek średniowiecznego dramatu o tematyce 
religijnej o tematyce biblijnej, apokryficznej lub hagiograficznej. 
W odróżnieniu od dramatu liturgicznego (wchodzącego w skład 
liturgii), misteria nie były wystawiane w kościołach. Najczęściej 
można było je oglądać na placach przykościelnych bądź 

cmentarzach. Odłączenie od liturgii sprawiało, że misterium nie 
było ograniczone czasowo i nieraz rozciągało się w kilku dniowe 
cykle przedstawień. Ważną cechą misteriów było dostosowanie 
treści biblijnych do ówczesnej rzeczywistości, swoiste 
uwspółcześnienie historii zbawienia. Takie uwspółcześnienie 
odbywało się przede wszystkim na poziomie gestu i języka. 
Ważnym elementem okazywał się żart, zabawa, śmiech, 
wprowadzenie nie tylko pierwszoplanowych postaci Pisma 
Świętego, ale również całej plejady postaci drugorzędnych: 
żołnierzy, kupców, pasterzy. W ten sposób w misteriach łączono 
potoczność z religijnością, sacrum z profanum. 
 



 

Lament (plankt, żale) – utwór poetycki opisujący żałobę, ból, 
nieszczęście, wyrażający bezradność wobec wyroków losu. 

 



 

Hymn -Uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, 

bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone powszechnym 
szacunkiem wartości i instytucje. Utwory tego typu występowały 

w różnych kręgach kulturowych (np. indyjskie wedy czy 

żydowskie psalmy) i wiązały się z publicznymi uroczystościami 

kultowymi. Źródłem europejskiej tradycji gatunku były antyczne 

hymny greckie. W średniowieczu hymn należał do 
podstawowych gatunków kościelnej poezji chrześcijańskiej. 

Najwybitniejszymi autorami utworów hymnicznych byli: Hilary 

z Poitiers, św. Ambroży, św. Bernard z Clairvaux, Abelard, św. 
Tomasz z Akwinu. 
 
 
 

Piekło w Boskiej Komedii Dantego 

 
Piekło w „Boskiej komedii” ma budowę olbrzymiego 

odwróconego stożka podzielonego na 9 kręgów. Kolejne z 

nich schodzą w dół,  aż do samego Lucyfera. W każdym znajdują 

się innego rodzaju grzesznicy, których przewinienia mają różną 
skalę. Piekło powstało właśnie przez największego z demonów. 

Był on niegdyś aniołem, lecz z powodu zdrady został strącony z 
nieba przez Boga. Uderzył w ziemię z takim impetem, że powstał 

olbrzymi lej, na którego dnie znajduje się on sam. Ponad 
wejściem do piekła znajduje się napis – „Lasciate ogni speranza, 

voi ch'intrate”, co oznacza „Porzućcie wszelką nadzieję wy, 

którzy tu wchodzicie”. 

 
Kategoria poetów wyklętych 

 
Poeci wyklęci- termin określający grupę poetów, którzy stali się 
udziałem licznych skandali obyczajowych, ich twórczość 

literacka spotkała się z odrzuceniem współczesnych, po śmierci 

autorów stając się przedmiotem kultu. Poeta wyklęty to poeta 

zbuntowany przeciw społeczeństwu, outsider przekraczający 
normy obyczajowe. Typowe elementy biografii poety wyklętego 

to nadużywanie bądź uzależnienie od alkoholu lub narkotyków, 

obłęd, popadanie w konflikty z prawem, wczesna, często 

samobojcza śmierć. Za pierwowzór poety wyklętego uznaje się 
francuskiego średniowiecznego poetę François Villona, który 

prowadził awanturniczy tryb życia. Chociaż Villon uzyskał 

wykształcenie na Sorbonie, wybrał życie przestępcy