Nieprzystosowanie i niedostosowanie społeczne - Problemy resocjalizacji i rewalidacji .
M.Grzywak-Kaczyńska (1971) , a jeszcze wcześniej K.Dąbrowski (1935 , 1965) zwracali
uwagę na nasilenie lęków w doznaniach współczesnego człowieka . Lęki powstają w skutek
zagroŜenia zewnętrznego i wewnętrznego . ZagroŜenie zewnętrzne stanowić mogą
róŜnorodne trudności , niepowodzenia , klęski Ŝyciowe i spowodowane tym stany
frustracyjne . Do zagroŜeń wewnętrznych zaliczane są źle rozwiązane konflikty , wywołujące
lęki przed wyrzutami sumienia , poczuciem winy , wstydu , poczuciem mniejszej wartości ,
obawą przed utratą własnej godności (K.Dąbrowski , 1979 ; Z.Skorny, 1966).
K.Dąbrowski (19694) słusznie zwraca uwagę , Ŝe w Ŝyciu psychicznym jednostki ludzkiej
największą rolę odgrywa konflikt między prymitywnymi biologicznymi potrzebami ,
uzaleŜnionymi od ośrodków podkorowych , a potrzebami warunkowanymi społecznie ,
uzaleŜnionymi od kory mózgowej , tak wyŜej zorganizowanymi . Dynamizująca aktywność
jednostki w sytuacji takiego konfliktu jest niezbędna dla jej rozwoju . Do najistotniejszych
współczesnych konfliktów zaliczane są konflikty między dąŜeniem do :
1)
przyjemności a lękiem przed karą , przed negatywną oceną opinii publicznej , przed
wyrzutami sumienia ;
2)
osiągnięcia czegoś , do znaczenia , dominowania a lękiem przed niepowodzeniem ,
kompromitacją , ośmieszeniem się ;
3)
niezaleŜności , nieobciąŜania się obowiązkami a pragnieniem oparcia , potrzebą pomocy i
opieki ze strony otoczenia .
F.Aleksander i T.M.French (1946) utrzymują , Ŝe jest to konflikt między pragnieniem
jednostki znalezienia pomocy i oparcia , jej potrzebą zaleŜności a pragnieniem
samowystarczającej rywalizacji .
Z podstawowych tez K.Dąbrowskiego (1979) wynika , Ŝe konflikty mogą odgrywać dwojaką
rolę : pozytywną i negatywną , w zaleŜności od sposobu ich rozwiązania . Konflikty mogą
być dobrze lub źle rozwiązywane i to stanowi podstawowe zagadnienie poradzenia sobie
przez jednostkę z trudnościami . Od tego zaleŜy jej rozwój , ekspansja Ŝyciowa , stopień
osiągniętej samorealizacji czyli pełni rozwoju wrodzonych moŜliwości . Sposób
rozwiązywania konfliktów zaleŜy od bardzo wielu przyczyn , m.in. od jakości samego
konfliktu , takŜe do ukształtowania wewnętrznego środowiska psychicznego jednostki , na
który składa się : wrodzona konstytucja psychofizyczna , wpływy wychowawcze oraz własna
ś
wiadoma praca osoby przeŜywającej konflikt (K.Dąbrowski , 1979) . Przede wszystkim
waŜne są konflikty określane jako znaczące w Ŝyciu danej jednostki .
Do dobrze rozwiązanych konfliktów zaliczane są te , w których jednostki po dłuŜej lub
krócej trwającej dezintegracji psychicznej spowodowanej ścieraniem się antagonistycznych
potrzeb , podporządkowuje potrzebę niŜej zorganizowaną wyŜej zorganizowanej . Jednostka
nabiera wprawy w podporządkowaniu niŜszych dynamizmów wyŜszymi w miarę ćwiczeń i
przez to utrwala te wyŜsze w Ŝyciu psychicznym , do czego powinna zaprawiać się od
wczesnych lat Ŝycia ( K.Dąbrowski 1972 ) .
Przy źle rozwiązanym konflikcie , gdy jednostka pozwoli sobie na zaspokojenie niŜszej
potrzeby , pojawia się poczucie niezadowolenia z siebie , winy oraz wstydu i związane z tym
lęki , będące wyrazem tłumienia w podświadomości owej niŜszej nieaprobowanej przez
otoczenie potrzeby .
W Ŝyciu jednostki mogą pojawić się konflikty , których ona nie rozwiązuje w sposób
zdecydowany , lub teŜ istnieć sytuacje konfliktowe bardzo długo trwające . Są one sytuacjami
nerwicogennymi dla jednostki . K.Dąbrowski zwraca uwagę , Ŝe mogą one dotyczyć
jednostek wartościowych , wraŜliwych , lecz o słabej motywacji , słabych dynamizmach .
Jednostki takie nie mogą , bez odpowiedniego ukierunkowania i pobudzenia ich , zdobyć się
na jasne , konkretne decyzje . PrzeŜywają one stały konflikt i stają się niezdolne do
aktywnego Ŝycia , jeśli nie uzyskają pomocy ze strony otoczenia , są skłonne do ulegania
sytuacjom , w których pojawiają się czynniki nerwicogenne , czynniki dezintegrujące .
Jednostki te wymagają pomocy w zrozumieniu źródła ich przeŜyć , reakcji , pomocy w
zrozumieniu źródła ich konfliktów i nabraniu umiejętności ich rozwiązywania
( K.Dąbrowski , 1979 ) .
Do najczęstszych i najsilniej przeŜywanych frustracji zaliczane są powstające na skutek
zahamowania zaspokojenia potrzeb :
a)
kochania , dąŜenia do miłości ,
b)
uznania , szacunku ze strony otoczenia .
Szkodliwe skutki frustracji ujawniają się wówczas , gdy napięcie emocjonalne uaktywnionej
potrzeby , nie znajdując ujścia , rozładowania przez zaspokojenie , zahamowuje procesy
myślowe , które umoŜliwiłyby jednostce szukanie jakiegoś wyjścia z sytuacji trudnej , gdy
zawęŜa pole świadomości i koncentruje się na zablokowanej potrzebie , tzn. wówczas gdy nie
jest zdolna do , gdy nie jest w stanie myśleć o czymś innym , co nie wiąŜe się z przeŜywaną
trudnością . Przy długotrwałym stanie tego rodzaju frustracja moŜe spowodować obniŜenie
innego rodzaju aktywności , jak praca szkolna , zawodowa , kontrakty z innymi .
Pozytywne skutki frustracji mogą wynikać z odpowiedniego wykorzystania wzmoŜonego
napięcia emocjonalnego uaktywnionej potrzeby . M.Grzywak-Kaczyńska zwraca uwagę na
sposoby wykorzystania przeŜytego niepowodzenia dla rozwoju psychicznego . PrzeŜyte
niepowodzenie moŜe przyczynić się do kompensacji braków istniejących w charakterze , w
postępowaniu jednostki , które przyczyniły się do poraŜki , do przeŜycia niepowodzenia .
Wartość kompensacji polega na tym , Ŝe zamiast demobilizować aktywność jednostki ,
wzmaga się jej wysiłki do skutecznego osiągnięcia celów . Drugim sposobem jest skierowanie
wzmoŜonej energii na wyszukanie innej drogi dojścia do celu , do którego nie doprowadziła
tymczasowa . Stanowi go obmyślanie lepszego sposobu zaspokojenia tej potrzeby . Trzecim
sposobem jest znalezienie innego celu zaspokojenia tej samej potrzeby . Przykładem mogą
słuŜyć wybitne osiągnięcia zawodowe , społeczne , artystyczne jednostek , które doznały
niepowodzenia w Ŝyciu osobistym . ( F.L. Leśniak , J.L. Vallee, 1976 ) .
Zwraca się uwagę na pewien charakterystyczny dla danej jednostki poziom napięcia , który
umie ona znosić , wyŜej którego zaś nie wytrzymuje stanów frustracyjnych . Został on
określony jako próg tolerancji na frustrację .Do określonego poziomu jednostka znosi ten
stan , toleruje go bez szkody , a nawet z korzyścią dla swego rozwoju . Poza tą granicą dalsze
napięcia powodują dezorganizację bardziej lub mniej zorganizowanej struktury psychicznej i
przez to stają się dal danej jednostki niebezpieczne . Gdy napięcie przekroczy próg tolerancji ,
jednostka moŜe utracić pełną kontrolę nad sobą i reaguje najczęściej agresją , gniewem .
Gniew jest reakcją na zahamowanie zaspokojenia potrzeby . Jeśli jest atakiem na przeszkodę
z wykorzystaniem sprawności umysłowej i uwzględnieniem korekty postępowania , to jest
zachowaniem normalnym ( przystosowawczym ) . JednakŜe agresja jest często
niekontrolowana , zbyt silna , skierowana na wszystkich i na wszystko . Zachodzi wówczas
przemieszczanie agresji na innych ludzi , a nawet na przedmioty martwe i mamy do czynienia
z osobą społecznie dostosowaną ( Mościcka 1970,1973,1979,1984, RóŜycka ,1976,
Rosenzweig, 1949 ) .
S.Rosenzweig (1949) mówi równieŜ o wpływie frustracji na Ŝycie psychiczne jednostki ,
kiedy wypowiada pogląd , Ŝe frustracja obejmuje poziom ego , poziom budzącego się „ja” ,
poziom „jaźni” , która na pewnym etapie rozwoju psychicznego jednostki zaczyna
współdziałać w jej rozwoju z siłami biologicznymi i oddziaływującymi na nią wpływami
ś
rodowiskowymi . Siły te stanowią czynniki hierarchiczne niŜsze niŜ „jaźń” . Rola jaźni ,
określona przez K.Dąbrowskiego (1972) jako trzeci czynnik rozwojowy , polega na
ś
wiadomym wartościowaniu swego wnętrza , na akceptowaniu bądź odrzucaniu i
ograniczaniu właściwości , skłonności , zainteresowań , upodobań stanowiących wyposaŜenie
dziedziczne lub wpływ środowiska zewnętrznego nawet wynik dotychczasowej pracy . Jaźń ,
czy inaczej trzeci czynnik rozwoju , stanowi o selektywnym ustosunkowaniu się do wpływów
otoczenia , o krytycznej ocenie posiadanych właściwości , co sprzyjać moŜe w pracy nad sobą
, przezwycięŜeniu nieaprobowanych cech , przekraczaniu determinant , jakimi są wrodzone i
powstałe pod wpływem oddziaływującego środowiska zewnętrznego czy mniej świadomej
własnej aktywności . Czynnik trzeci stanowi podstawę zwiększającej się autonomii
psychicznej .
S.Rosenzweig (1949) sądzi , Ŝe wpływ procesu frustracji moŜe sięgać nawet poziomu super
ego , stanowiącego sumienie , siłę tłumiącą to wszystko , co w jednostce budzi jej
dezaprobatę . W ujęciu K.Dąbrowskiego (1975) super ego stanowi ośrodek dyspozycyjno-
kierowniczy , określający kaŜdą świadomą czynność jednostki i jej zachowanie , jej plany i
aspiracje . Wpływa na konkretne i ogólne decyzje , obmyślone i organizowane działania z
chwila uniezaleŜnienia się od prymitywnych popędów , zwłaszcza typu zachowawczego i
seksualnego . Jest on wyŜszym poziomem rozwijającego się „ja” , rozwijającej się „jaźni” ,
tzn. jest zdolnością , umiejętnością świadomego dąŜenia , świadomego „chcenia”, działania ,
ś
wiadomego decydowania , określanego jako wola . S.Rosenzweig nie wyklucza wpływu
frustracji na mechanizmy autonomii psychicznej , którą Dąbrowski określa jako czynnik
trzeci , na mechanizmy samokontroli nazywanej „sumieniem” , ośrodkiem dyspozycyjno-
kierowniczym czy super ego . Dąbrowski utrzymuje , Ŝe moŜna niekiedy obserwować
frustrację takich mechanizmów Ŝycia psychicznego , jak samopoznanie , zdolność przeróbki
wewnątrzpsychicznej wskutek niekorzystnych warunków Ŝycia , zwłaszcza wzrastania .
Niekorzystne warunki , zwłaszcza jeśli są długotrwałe , mogą bardzo zuboŜać jednostki do
wewnętrznego przekształcania swego indywidualnego wzorca według którego jednostka
ocenia swoje właściwości psychiczne i swoje postępowanie .
A.Fraczek (1963) zwraca uwagę , iŜ złe przystosowanie jest konsekwencją frustracji .
Objawami zaś złego przystosowania są :poczucie niŜszości , regresja , poczucie
niesprawiedliwości , przewraŜliwienie , niezwykła zaleŜność w stosunkach przyjacielskich ,
nieumiejętność dostosowania się do okoliczności stwarzanych przez Ŝycie społeczne ,
nadmierna obawa przed niepowodzeniem , nieokreślony lęk w nowych sytuacjach ,
nadmierne zmęczenie , poczucie winy , nadmierna wraŜliwość na pochwałę i naganę ,
jednocześnie zaś arogancja , nieliczenie się z przepisami czy wymogami Ŝycia społecznego .
Jak stwierdza dalej autor , wymienione symptomy występują teŜ z innych przyczyn niŜ
frustracja . Długotrwała frustracja moŜe prowadzić takŜe do jeszcze innych zmian , jak na
przykład :
1)
powstanie pewnego rodzaju motywacji ,
2)
wytworzenie pewnego rodzaju sposobów obrony przed frustracją lub likwidowania juŜ
istniejącej frustracji ,
3)
powstanie nieprzystosowania .
A.Fraczek utrzymuje za innymi autorami ( J.Dollard , N.K.Miller i inni 1939 ) , Ze w wyniku
frustracji mogą utrwalić się tzw. mechanizmy obronne jak : agresja , regresja , racjonalizacja ,
projekcja , stłumienie , przeniesienia , fantazjowanie , identyfikacja .
Frustracja obejmująca sferę samopoznania utrudnia adekwatną obserwację własnego Ŝycia
psychicznego , dzięki której jednostka dąŜy do zrozumienia siebie i krytycznego
ustosunkowania się do siebie .
Frustracja hamuje rozwój zdolności reflekcji , do wglądu w samego siebie , do adekwatnej
samokontroli , jest zatem czynnikiem utrudniającym prawidłowy rozwój osobowości
jednostki przeŜywającej permanentne stany frustracyjne .
S.Rosenzweig (1949) sądzi , Ŝe podstawowymi mechanizmami , ujawnianymi przez osoby
przeŜywające stany frustracji , są : projekcja , identyfikacja i agresja .
Projekcja ujmowana jest przez tego autora jako rzutowanie na kogoś innego swoich przeŜyć i
doznań nie przyjętych przez super ego oraz jako pewna forma spostrzegania , w której
zawarte jest całe doświadczenie określane terminem „masa apercepcyjna” .
Identyfikacja rozumiana jest przez S.Rosenzweiga jako upodobnienie do bohatera
doznającego lub powodującego frustrację u kogoś innego .
Agresja w ujęciu S.Rosenzweiga posiada trzy kierunki i przejawia się w trzech typach :
1.
Kierunki : 1) na zewnątrz – ukierunkowana na otoczenie ,
2) do siebie - ukierunkowana na siebie ,
3) unik - zostaje zwalczona przez zaprzeczenie sytuacji frustracyjnej .
2.
Typy :1) dominowanie przeszkód , w których bariera powodują frustrację jest w
wypowiedziach podkreślona .
2)
obrona ego , w którym dominuje obrona .
3)
potrzeba rozwiązania – podkreślona zostaje potrzeba usunięcia sytuacji
frustracyjnej .
Podsumowanie
Przeprowadzona analiza psychologicznych konsekwencji frustracji do nieprzystosowania
społecznego prowadzi do stwierdzenia , Ŝe frustracja stanowiąc niezawinione pozbawienie
zaspokojenia istotnych potrzeb , moŜe spowodować zagroŜenie wewnętrznego Ŝycia
psychicznego jednostki . śycie wewnętrzne jednostki ulega wówczas otamowaniu , przestaje
się rozwijać , uboŜeje i zamiast rozwijać pojawiające się problemy , poddaje się ona lękom ,
nie w pełni panuje nad swoimi napięciami , co sprawia , Ŝe włączają się automatyzmy
niŜszego poziomu w postaci reakcji obronnych takich , jak :unikanie , projekcja ,
fantazjowanie , negatywizm , regresja , represja , racjonalizacja , reakcja przeciwna ,
identyfikacja i inne .
Źródłem tego zagroŜenia są źle rozwiązane bądź nie rozwiązane przez jednostkę konflikty ,
pojawiając się w przebiegu Ŝycia kaŜdej jednostki . Nasila to lęki , wyrzuty sumienia ,
poczucie winy i wstydu , poczucie mniejszej wartości , obawę przed utratą szacunku , własnej
godności .
Pojawiające się sytuacje trudne , frustracyjne mogą jednak sprzyjać wzmoŜeniu pracy
jednostki nad sobą i umoŜliwiać rozwój zdolności poznawczych i emocjonalno-
motywacyjnych oraz właściwości charakterologicznych . Umiejętność poradzenia sobie z
sytuacjami trudnymi zaleŜy w duŜej mierze od przygotowania jednostki do rozwiązywania
pojawiających się w jej Ŝyciu problemów , od jej umiejętności pracy nad sobą . Umiejętność
pracy nad sobą powinna jednostka wynosić z domu rodzinnego i rozwijać nadal w róŜnych
systemach edukacyjnych , takich jak Ŝłobek ,przedszkole , szkoły róŜnego typu , zakład pracy
, róŜne struktury organizacyjne społeczeństwa i samo społeczeństwo wychowujące .