1
CHEMIA MEDYCZNA – wykład 1
UKŁADY BIOLOGICZNE JAKO UKŁADY OTWARTE
Żywe organizmy podlegają prawom chemii i fizyki:
→
chemia żywych organizmów opiera się prawie wyłącznie na związkach węgla
→
zależy od reakcji przebiegających prawie wyłącznie w roztworach wodnych i w określonej
temperaturze
→
komórki są bardziej złożone niż jakikolwiek układ chemiczny
→
chemia komórki jest zdominowana przez cząsteczki polimerowe
→
komórka wykształciła mechanizmy kontrolne, zapewniające zachodzenie wszystkich reakcji
chemicznych we właściwym miejscu i czasie.
TERMODYNAMIKA CHEMICZNA
Układ / Otoczenie:
→
parametry stanu: p, V, T, n
[T – temperatura bezwzględna, n – skład]
→
stan równowagi – układ znajduje się w stanie równowagi, jeżeli jego parametry nie zależą od czasu
→
proces odwracalny – może zachodzić w obu kierunkach nie pozostawiając zmian w otoczeniu
→
funkcje termodynamiczne: U, H, S, F, G
[U – energia wewnętrzna, H – entalpia, S – entropia, F – energia swobodna, G – entalpia
swobodna; H, S, G – w organizmach żywych].
Zmiana energii układu:
→
otwarte
[wymiana z otoczeniem energii i masy]
→
zamknięte
[wymiana energii]
→
izolowane
[brak wymiany energii i masy]
→
adiabatyczne
[wymiana energii na sposób pracy]
.
Układy biologiczne są układami otwartymi.
Kierunek wymiany energii:
→
reakcje egzoergiczne ΔG<0
→
reakcje endoergiczne ΔG>0
Sposób przekazywania energii:
→
wymiana na sposób ciepła (Q)
→
wymiana na sposób pracy (W).
Efekt energetyczny reakcji (wymiana na sposób ciepła):
→
reakcja egzotermiczna ΔH<0
→
reakcja endotermiczna ΔH>0
Zmiana entalpii jest równa różnicy między entalpią produktów i entalpią substratów i nie zależy od drogi
przemiany.
→
niektóre przemiany są możliwe, ponieważ zmienia się sposób uporządkowania, czyli entropia (S)
→
układ dąży do stanu o minimalnej energii i maksymalnym nieuporządkowaniu
→
równanie Gibbsa-Helmholtza
ΔG = ΔH – TΔS
ΔG<0
ΔG=0
[ΔG – zmiana entalpii swobodnej]
[warunek samorzutności reakcji]
[stan równowagi termodynamicznej]
ΔG = ΔH – TΔS ΔG<0
→
ΔH<0 i ΔS>0
samorzutna
→
ΔH<0 i ΔS<0
samorzutna w niskich T
→
ΔH>0 i ΔS>0
samorzutna w wyższych T, zależy od ΔS
→
ΔH>0 i ΔS<0
niesamorzutna w dowolnej T
20.02.2009
2
TERMODYNAMIKA BIOCHEMICZNA
→
kierunek reakcji przewidujemy w oparciu o zmiany entalpii swobodnej
→
w organizmach żywych procesy endoergiczne (ΔG
1
>0) są możliwe i zachodzą dzięki sprzężeniu przez
wspólny reagent (np. ATP) z procesami egzoergicznymi (ΔG
2
<0)
|ΔG
1
|<|ΔG
2
|.
→
procesy fizjologiczne są endoergiczne (transport substancji przez błonę komórkową wbrew
gradientowi stężeń, przewodzenie impulsów nerwowych, skurcz mięśni, synteza makrocząsteczek)
→
energia potrzebna do przeprowadzenia tych procesów jest zmagazynowana w cząsteczkach typu ATP
i jej pierwotnym źródłem jest energia słoneczna przekształcana przez rośliny w energię chemiczną
w procesie fotosyntezy
→
energia zmagazynowana w pokarmach może być przekazana procesom endoergicznym nie
bezpośrednio, lecz poprzez utlenianie, w którym jest przekształcona w wiązania bogate w energię
(związki wysokoenergetyczne np. ATP).
RÓWNOWAGA CHEMICZNA, KINETYKA CHEMICZNA
KINETYKA CHEMICZNA
→
entalpia swobodna wyznacza zarówno kierunek procesu, jak i stan jego równowagi
→
ujemna wartość ΔG oznacza, że reakcja jest samorzutna, nie oznacza jednak, że będzie przebiegała
z wystarczającą szybkością
→
szybkością reakcji chemicznych zajmuje się kinetyka chemiczna.
→
Teoria zderzeń: aby zderzenie było zderzeniem efektywnym, a więc aby doprowadziło do zajścia
reakcji, reagujące cząsteczki muszą posiadać energię większą od pewnej określonej energii
granicznej, czyli energię aktywacji. Energia aktywacji jest różna dla różnych reakcji.
→
Teoria kompleksu aktywnego: cząsteczki w chwili zetknięcia tworzą kompleks przejściowy, który
posiada energię niezbędną do zajścia reakcji i który rozpadając się może dawać zarówno produkty jak
i substraty.
Stan: początkowy wzbudzony końcowy
Stan: początkowy wzbudzony końcowy
Zmiany energii w reakcji egzoergicznej
Zmiany energii w reakcji endoergicznej
Szybkość reakcji chemicznej jest proporcjonalna do ilości cząsteczek posiadających energię większą od
energii aktywacji.
RÓWNOWAGA CHEMICZNA
→
wszystkie reakcje chemiczne są odwracalne
aA + bB
cC + dD
→
w stanie równowagi nie obserwujemy zmian w ilości poszczególnych składników reakcji (substratów
i produktów), chociaż reakcja przebiega w obu kierunkach
→
układ znajduje się w stanie równowagi, jeżeli jego parametry nie zależą od czasu
→
zmiana parametrów w czasie oznacza przejście układu z jednego do innego stanu równowagi.
G – entalpia
swobodna
G
s
–
początkowa
entalpia
swobodna
G
p
–
końcowa
entalpia
swobodna
3
KINETYKA CHEMICZNA
→
reakcja odwracalna, jednoetapowa, w stałej T
aA + bB
cC + dD
→
każda reakcja przebiega z określoną szybkością
V
1
= k
1
[A]
a
[B]
b
równanie kinetyczne
[k
1
– stała szybkości reakcji, [A] i [B] – stężenie molowe substratów]
→
miarą szybkości reakcji jest zmiana stężenia substratu lub produktu w jednostce czasu.
aA + bB
cC + dD
V
1
= k
1
[A]
a
[B]
b
V
2
= k
2
[C]
c
[D]
d
Szybkość danej reakcji chemicznej zależy od:
→
stężenia substratów
→
temperatury (im wyższa T, tym większa V
[szybkość]
)
T = 309,75 K = const.
→
obecności katalizatora
[ostatnie dwa czynniki są zależne od k]
V
1
= k
1
[A]
a
[B]
b
V
2
= k
2
[C]
c
[D]
d
k
1
[A]
a
[B]
b
= k
2
[C]
c
[D]
d
k
1
[C]
c
[D]
d
k
2
[A]
a
[B]
b
stała równowagi dynamicznej
k
{
= K
=
Elementy farmakokinetyki:
→
szybkość wchłaniania i wydalania leków
określa zmiany w ich stężeniu w płynach
ustrojowych (farmakokinetyka)
→
stężenie leku determinuje efekt jego
działania (w tym efekt terapeutyczny)
→
odpowiednie stężenie zapewnione jest
przez odpowiednie dawkowanie.
Poziom leku w tkance docelowej
(efekt terapeutyczny) jest wypadkową:
→ absorpcji
→ dystrybucji
→ metabolizmu
→ wydalania
Każdy proces o określonych wartościach k.
4
RÓWNOWAGA CHEMICZNA
[C]
c
[D]
d
k
1
[A]
a
[B]
b
k
2
→
stała równowagi dynamicznej dla danej reakcji chemicznej zależy wyłącznie od temperatury
→
T = const. → K = const.
→
stała równowagi nie zależy od stężeń reagentów.
Podwyższenie / obniżenie temperatury układu:
→
ΔH<0 reakcja egzotermiczna
T ↑ (stan ← i K↓)
T↓ (stan → i K↑)
→
ΔH>0 reakcja endotermiczna
T ↑ (stan → i K↑)
T↓ (stan ← i K↓)
N
2
(g) + 3H
2
(g)
2NH
3
(g)
[NH
3
]
2
[H
2
]
3
[N
2
]
a) rozpoczynamy reakcję od mieszaniny wodoru i azotu; reakcja osiągnie stan równowagi dynamicznej
– układ będzie zawierał wodór, azot i amoniak w określonych stężeniach
b) jeśli rozpoczniemy od amoniaku, to po pewnym czasie osiągnięty zostanie również stan równowagi
dynamicznej – układ będzie zawierał H
2
, N
2
, NH
3
.
Reguła Le Châtelier:
N
2
(g) + 3H
2
(g)
2NH
3
(g)
H
2
↑
[NH
3
]
2
[H
2
]
3
[N
2
]
N
2
↓ NH
3
↑ H
2
↓
Reguła Le Châtelier-Brauna
(reguła przekory):
→
określa kierunek przesunięcia stanu równowagi
→
jeżeli na układ w stanie równowagi działa jakiś czynnik
zewnętrzny, to w układzie zajdą zmiany, które
spowodują zniesienie wpływu tego czynnika.
→
zmniejszenie stężenia jednego z reagentów
[K = const.]
→
zmniejszenie/zwiększenie objętości układu na skutek zwiększenia/zmniejszenia ciśnienia
[K = const.]
→
podwyższenie/obniżenie temperatury układu
[K ≠ const!]
.
aA + bB
cC + dD
Na wydajność reakcji (przesunięcie równowagi w prawo) mogą wpływać:
→
nadmiar jednego z substratów / usuwanie jednego z produktów
→
ogrzewanie układu dla reakcji endotermicznej, ochładzanie dla reakcji egzotermicznej
→
wzrost ciśnienia dla reakcji ze zmniejszeniem objętości reagentów.
K =
=
K =
k
1
[H
2
]
3
[N
2
] = k
2
[NH
3
]
2
a)
b)
K =
= const
5
→
katalizator przyspiesza osiągnięcie stanu
równowagi dynamicznej.
hydroliza sacharozy
energia
aktywacji[kJ/mol]
w środowisku kwaśnym
1090
enzymatyczna
46
RÓWNOWAGA BIOCHEMICZNA
Reakcje asocjacji i dysocjacji tlenu z hemoglobiny:
H
2
O + HHb + O
2
HbO
2
–
+ H
3
O
+
[HbO
2
–
][H
3
O
+
]
[O
2
][HHb]
→
wysokie ciśnienie parcjalne tlenu w płucach sprzyja przesunięciu równowagi w prawo
→
zwiększenie stężenia jonów hydroniowych w tkankach umożliwia dysocjację oksyhemoglobiny.
KATALIZA
→
katalizator uczestniczy w reakcji, ale pozostaje
niezmieniony
→
katalizator obniża energię aktywacji
Stan: początkowy wzbudzony końcowy
Zmiany energii w reakcji egzoergicznej
Kataliza homo- i heterogeniczna:
→
Kataliza homogeniczna zachodzi w układach jednorodnych – katalizator występuje w tej samej fazie,
co reagujące substancje, np. hydroliza sacharozy przebiega szybciej w środowisku kwaśnym
→
Kataliza heterogeniczna zachodzi w układach niejednorodnych – katalizator stanowi odrębną fazę
układu, np. kataliza kontaktowa.
Kataliza enzymatyczna:
→
Enzymy – katalizatory białkowe odpowiedzialne za
przyspieszanie procesów biochemicznych w organizmie
żywym
→
obniżenie energii aktywacji
→
enzymy przyspieszają jedynie reakcje
termodynamicznie możliwe (ΔG<0).
Termodynamika a porządek biologiczny:
→
II zasada termodynamiki mówi, że każdy układ
dąży do wzrostu nieuporządkowania (entropii)
→
żywe komórki wytwarzają stan uporządkowania
wykorzystując entalpię swobodną, zawartą
w związkach będących pożywieniem i dzięki uwalnianiu jej w postaci energii cieplnej
→
organizmy są układami otwartymi.
K =
hemoglobina
oksyhemoglobina
6
UZUPEŁNIENIE (wykład 2 – 27.02.2009)
Zmiana entalpii swobodnej a stała równowagi:
→
w celu porównania zmienności funkcji termodynamicznych w różnych reakcjach, ustalono warunki
standardowe: T = 298 K = 25ºC oraz p = 1013 hPa, stężenia reagujących substancji = 1 mol/dm
3
→
zmiana entalpii swobodnej w warunkach standardowych:
ΔG
0
= – R T ln K = – 5,71 log K (R = 8,31 J/mol∙K, T = 298 K)
→
w oparciu o zmiany standardowej entalpii swobodnej możemy obliczyć stałą równowagi reakcji.
W układach biologicznych:
w temperaturze 37ºC, pH=7
ΔG
0’
= – 5,94 log K
(ΔG
0
= – 5,71 log K)
np. glukozo-1-P
glukozo-6-P
ΔG
0’
= – 7,3 kJ/mol
K = 10
7,3/5,94
= 10
1,23
= 17
reakcja osiągnie stan równowagi, gdy:
K =
= 17
→
reakcje endoergiczne mogą zachodzić dzięki sprzężeniu z reakcjami egzoergicznymi
ATP + H
2
O
ADP + P
ΔG
0
= – 30,6 kJ/mol
kreatyna + P
kreatyna-P + H
2
O
ΔG
0
= + 43,1 kJ/mol
fruktozo-6-P + P fruktozo-1,6-di-P + H
2
O
ΔG
0
= + 16,7 kJ/mol
[glukozo-6-P]
[glukozo-1-P]