ZAGADNIENIA NA EGZAMIN
1. Minerały skałotwórcze
•
składniki, z których zbudowane są skały; najbardziej pospolite minerały (tj.
występujące w przyrodzie ciała stałe naturalnego pochodzenia, zatwierdzone przez
IMA, substancje krystaliczne o stałym składzie chemicznym i właściwościach
fizycznych)
•
np. kwarc (granitoidy, gnejsy, granulity, piaskowce), kalcyt (wapienie, marmury,
lessy, gliny), gips (gipsy, anhydryty, alabastry)
2. Minerały rudne
•
ruda – minerał zawierający związki metali, z którego można pozyskać metal za
pomocą obróbki hutniczej
•
kruszec – ruda będąca w sensie chemicznym siarczkiem metalu (rzadziej selenkiem,
arsenkiem, tellirkiem, antymonkiem lub siarkosolą)
•
metal rodzimy – minerał będący czystym metalem (nie wymagający obróbki
hutniczej) np. srebro rodzime, złoto rodzime, miedź rodzima
3. Rudy miedzi, żelaza, antymonu, arsenu, cynku, cyny, ołowiu - przykłady
•
Rudy miedzi:
•
chalkopiryt – najczęściej spotykana ruda miedzi, znana już w chalkolicie
•
kolor żółty, żółtozielony, metaliczny połysk
•
malachit – zielony
•
azuryt – niebieski (czasem w formie nerkowatych skupień, ale nie
w Europie)
•
Ruda cyny:
•
kasyteryt
•
czarny lub ciemnobrązowy, tworzy piramidki
•
występuje w Turcji, środkowych Niemczech, Kornwalii
•
Ruda cynku:
•
sfaleryt (siarczek cynku)
•
minerał bardzo zmienny, może mieć różne barwy
•
w Polsce występuje, ale nie na powierzchni
•
w starożytności traktowane tak, jak minerały cynowe; cyna i cynk
były nazywane tak samo
•
Ruda ołowiu:
•
galena – minerał bardzo pospolity
•
Ruda antymonu:
antymonit
•
Ruda arsenu:
aurypigment
•
pierwsze brązy to były brązy arsenowe
•
intensywnie żółty minerał
•
trujący
•
powodował choroby górników, hutników i kowali w starożytności
•
Rudy żelaza:
•
hematyt
1
•
bardzo zmienny – najczęściej czerwone, ale mogą być ciemne, szaro-
czarne
•
goethyt – główny składnik rud darniowych (nazwaod Goethego, który był też
mineralogiem)
___________↑ najpopularniejsze w pradziejach ↑_____________
•
magnetyt – ma właściwości magnetyczne
•
piryt – często tworzy foremne sześciany
•
gr. pyros, bo iskrzy – służył do rozpalania ognia, także w karabinach
z zamkami kołowymi
4. Rodzaje brązów
•
stopy miedzi i innego metalu (cyny, cynku, arsenu, ołowiu, antymonu)
•
brąz cynowy
•
brąz cynkowy
•
brąz arsenowy
•
brąz ołowiowy
brąz antymonowy
5. Barwa minerału i
rysa minerału
•
barwa – zewnętrzna barwa kryształu
•
rysa – barwa po sproszkowaniu
6. Kamienie ozdobne, szlachetne, półszlachetne – definicje, przykłady
•
kamień ozdobny – minerał o walorach estetycznych, nadający się do obróbki
jubilerskiej (np. agat)
•
kamień półszlachetny – kamień ozdobny o twardości 7 (m.in. ozdobne odmiany
kwarcu: kryształ górski, cytryn, ametyst, kwarc różowy, kwarc dymny, awenturyn,
tygrysie oko)
•
kamień szlachetny – kamień o twardości powyżej 7 (m.in. topaz, diament, korund –
szafir i rubin, beryl – szmaragd i akwamaryn, granaty, turmaliny)
7. Rozpoznawanie kamieni szlachetnych i
półszlachetnych na podstawie twardości
•
Skala Mohsa:
10. diament
9. korund
8. topaz
7. kwarc
6. ortoklaz
5. apatyt
4. fluoryt
3. kalcyt
2. gips
1. talk
•
7 – kamień półszlachetny
•
powyżej 7 – kamień szlachetny
•
są zestawy z rysikami wykonanymi z poszczególnych minerałów – można kupić
i sprawdzać empirycznie :)
2
8. Minerały nadające się do wyrobu pigmentów – przykłady z
barwami pigmentów
•
pigmenty
•
barwna rysa
•
trwałe, niepodatne na utlenianie
•
najczęściej używane pigmenty:
•
hematyt – rysa ciemnoczerwona (czerwona ochra)
•
goethyt – rysa brązowa (żółta ochra) – można też robić czerwoną ochrę – po
ogrzaniu/prażeniu
•
aurypigment – rysa żółta (także złota farba)
•
cynober – rysa czerwona (cynober)
•
malachit – rysa zielona (zieleń malachitowa)
•
lapis lazuli – rysa niebieska (ultramaryna) – azuryt na powietrzu przekształca
się w malachit, więc nie nadawał się do niebieskiego
•
kalcyt – rysa biała (kreda malarska)
•
cerusyt – rysa biała (biel ołowiowa)
•
piroluzyt – rysa czarna (czerń manganowa)
9. Metody chemiczne badań minerałów – nazwy i
efekty metody
•
EMPA – mikroskopowa analiza elektronowa w mikroobszarze
•
efekt: dokładna zawartość wybranych pierwiastków (z wyjątkiem tlenu
i wodoru)
•
ICP – analiza spektralna w indukcyjnie wzbudzonej plazmie
•
efekt: dokładna zawartość pierwiastków (z wyjątkiem tlenu, wodoru, chloru,
fluoru, azotu, węgla)
•
SEMEDS – mikroskopia elektronowa z analizą elektronów wstecznie
rozproszonych
•
efekt: zdjęcie mikroskopowe, przybliżony skład pierwiastkowy (z wyjątkiem
wodoru)
10. Metody mineralogiczne badań minerałów – nazwy i
efekty metody
•
XRD – analiza dyfrakcji promieniowania rentgenowskiego
•
efekt: oznaczenie minerału
wynik: dyfraktogram (który w zasadzie tylko mineralog potrafi czytać)
11. Skała – definicja
•
naturalne nagromadzenie minerałów (lub mineraloidów)
12. skały magmowe, metamorficzne, osadowe – przykłady
•
skały magmowe – z kryształów dobrze wykształconych, powstają w wyniku
krystalizacji magmy (np. granitowiec)
•
skały metamorficzne – zbudowane z ładnych kryształów, ułożonych w sposób
regularny, w postaci smug (laminacji); powstają w wyniku metamorfizmu – działania
np. temperatury lub wysokiego ciśnienia → silne uplastycznienie/częściowa
płynność – przekształca się w płynące laminy (np. marmur);
•
skały osadowe – powstają z nagromadzenia produktów wietrzenia innych skał (np.
wapienie, zlepieńce, piaskowce)
3
13. Skały magmowe – klasyfikacja i
występowanie w
Polsce
Skały wulkaniczne (wylewne)
•
bazalty
•
ryolity
•
dacyty
•
trachity
kryształy drobne, magma stygnie
szybko
Skały plutoniczne (głębinowe)
•
granitoidy (granat, granitoid)
•
gabroidy (gabro, dioryt,
anortozyt)
•
sjenitoidy (sjenit, monzonit)
•
ultramafity (oliwinit, piroksenit)
magma stygnie wolno, kryształy
większe
•
Skały plutoniczne – klasyfikacja
:
•
powyżej 90% minerałów ciemnych – ultramafit
•
poniżej 90% minerałów ciemnych – wg trójkąta
•
skała plutoniczna albo jest ultramafitem albo którąś z trzech pozostałych
rodzajów skał (granitoid, gabroid, sjenitoid)
•
występowanie w Polsce:
•
Ultramafity: m.in. w Sudetach, narzutowe zostawione przez lodowiec –
wszędzie z wyjątkiem Sudetów i Karpat
•
Granitoidy: Tatry Wysokie i Sudety + Przedgórze Sudeckie (Ślęża),
polodowcowe na terenach całej Polski
•
Sjenitoidy: okolice Ślęży, narzutowe: cała Polska
•
Gabroidy: wychodnie: Sudety i Przedgórze Sudeckie
14. Skały metamorficzne – występowanie w
Polsce
•
Gnejsy, granulity – wychodnia: Sudety
•
Amfibolity – wychodnie: Sudety, Pogórze Sudeckie i Tatry
•
Serpentynit – wychodnie: Pogórze Sudeckie, okolice Ślęży, Sudety; nie występuje
jako kamień narzutowy
•
Marmury – wychodnie: Sudety
15. Skały osadowe – występowanie w
Polsce
•
Wapienie – wychodnie: Jura Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Śląska, Góry
Świętokrzyskie, Sudety
•
piaskowce – wychodnie: Sudety, Tatry i Karpaty, Podkarpacie
•
chalcedonity – Jura Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Lubelska, Góry
Świętokrzyskie, Tatry
16. Osad – definicja
•
ogólne określenie utworów luźnych zgromadzonych na powierzchni Ziemi,
powstałych wskutek gromadzenia się materiału w procesie sedymentacji
17. Frakcja – definicja, przedziały i
nazwy frakcji
•
frakcja – populacja ziaren (cząstek) o określonej wielkości (średnicy zastępczej)
występująca w osadzie lub skale osadowej
4
•
przedziały frakcji
Żwirowa
>2mm
Piaskowa
0,1-2mm
Piaskowa gruboziarnista
0,5-2mm
Piaskowa średnioziarnista
0,25-0,5mm
Piaskowa drobnoziarnista
0,063-0,25mm
Mułowa, pyłowa
0,0039-0,063mm
}
Nierozróżnialne
gołym okiem
Iłowa
<0,0039mm
Dalszej części pytania albo nie rozummiem, albo nie było tego na wykładzie, i jakl
będzie na egzaminie, to się zdenerwuję :[
18. Klasyfikacja osadów okruchowych, symbole osadów
19. Struktury sedymentacyjne – nazwy, związek ze środowiskami sedymentacyjnymi
•
warstwowanie horyzontalne – środowisko jeziorne, bagienne, jaskiniowe
•
np. wytrącanie się osadu zzawiesiny, spokojne warunki powstawania
•
związane ze środowiskiem limnoglacjalnym
•
warstwowanie przekątne
•
tabularne (środowisko rzeczne, zwłaszcza rzeki roztokowe)
•
ze skośną laminacją
•
calec - nie ma zabytków
•
krzyżowe – środowisko eoliczne
5
•
spotykane na wydmach
•
rynnowe – środowisko rzeczne
•
riplemarkowe – środowisko rzeczne
•
warstwy kulturowe mają najczęściej charakter eoliczny
20. Spełzywanie – mechanizm procesu, efekty
•
jeden z najczęściej spotykanych procesów
•
związany z zimą i mrozem
•
temperatura się ochładza – woda w osadzie zamarza – powiększa swoją objętość –
rozpychanie osadów
•
ziarna w osadach przemieszczają się wyżej, prostopadle do pozycji stoku
•
potem opadają zgodnie z grawitacją
•
zachodzi intensywnie dla ziaren znajdujących się blisko powierzchni – powstają haki
zboczowe
•
im ziarno leży płycej, tym większa szansa, że grunt wokół przemarznie – są bardziej
6
podatne na proces przemieszczania
•
im bliżej powierzchni, tym szybciej się osad przesuwa
proces prowadzi do przechylania drzew – powstaje tzw. „pijany las” - drzewa
wygięte – spełzywanie nieaktywne
21. Spłukiwanie – mechanizm procesu, efekty
•
wody deszczowe spadające na stok nie ulegakją skanalizowaniu, tylko spływają
całą powierzchnią stoku
•
najczęściej w przypadku, kiedy nie ma roślinności
•
u podnóża stoku gromadzi się spłukany materiał, mogący zakrywać warstwy
kulturowe
•
w sytuacji, kiedy jest roślinność, woda ulega skanalizowaniu – powstają żłobiny
(wcięcia na powierzchni), rozwija się → debrze → wąwóz → parów
•
wąwozy mogą się wtórnie wypełnić osadami
•
najlepiej rozwiajają się na lessach, osadach drobnoziwrnistych
•
osady z dna można datować 14C i dowiedzieć się kiedy powstały
•
u ujścia wąwozów – stożki napływowe
22. Kształt stoku – zależność od procesów stokowych
w – tempo wietrzenia (powstawania wietrzeliny)
d – tempo denudacji – przemieszczania osadu w dół
e – tempo erozji (usuwanie spod stoku)
23. wymarzanie – mechanizm procesu, efekty
•
tzw. „rosnące kamienie”
•
kamienie etc. ulegają przemieszczeniu od dołu do góry
•
obiekt musi mieć większe przewodnictwo cieplne niż otaczający go osad – np.
kwarc, skalenie
•
lód przemarza do głębokości kamienia zbudowanego z kwarcu –
obiekt/kamień ma większe przewodnictwo cieplne – lód przemarza głębiej –
7
osad pod obiektem będzie zwiększał swoją objętość – kamień będzie
przemieszczany w górę
•
kiedy osad rozmarza – kamień czasem wraca na swoje miejsce, a czasem osad
zajmuje miejsce pod nim, i zostaje wyżej
•
w PL – nie głęgiej niż ok. 70 cm
•
za przedmiotem ciągnie się osad, który był pod nim – pozwala to ustalić pierwotną
głębokość
24. wietrzenie mrozowe – mechanizm procesu, efekty
•
zamarzanie wody w szczelinach skały
•
szczeliny – spoiwo skały jest tam zniszczone, ale skała wciąż jest lita – wnika tam
woda, zamarza i rozrywa skałę
•
skała rozpada się na kawałki o ostrych krawędziach i płaskich powierzchniach (np.
gołoborze)
25. soliflukcja
– mechanizm procesu, efekty
•
zachodzi w środowisku peryglacjalnym
•
przemieszczanie się osadu po zmarzlinie
•
rozmarzanie w warstwie czynnej – woda z rozmarzania odpływa po powierzchni
zmarzliny wieloletniej
•
w obrębie warstwy czynnej mogą występować nierozmarznięte obszary, mniej
podatne na płynięcie – dochodzi do zafałdowania lamin na stoku – charakterystyczny
wyznacznik soliflukcji
26. pękanie mrozowe
– mechanizm procesu, efekty
•
lód zwiększa swoją objętość wraz ze spadkiem temperatury (do -20°C) – poniżej
-20°C – objętość zaczyna się zmniejszać
•
poniżej -20°C – lód zmniejsza objętość – osad pęka, robi się szczelina, przy
rozmarzaniu – woda spływa do powstałej szczeliny, osady też tam spływają
•
szczelina – klin mrozowy
•
wypełnisko – pseudomorfoza klinu
•
jeśli osad znów zamarza, to znów pęka – zazwyczaj w tym samym miejscu –
pseudomorfoza robi się coraz większa
27. wietrzenie kuliste – mechanizm procesu, efekty
•
fragment skały wystawiony na naświetlanie – nagrzewanie się – gorące powietrze,
promieniowanie
•
blok nagrzewa się w ciągu dnia – zewnętrzna część – zwiększa też swoją objętość
•
w nocy skała znów zmniejsza swoją objętość stygnąc
•
na granicy tego pulsowwania – następuje rozluźnienie połączeń w skale, odłupuje
się, pęka
•
części leżące przy krawędziach skały są bardziej podatne na
zwiększanie/zmniejszanie objętości (na pulsowanie)
•
narożniki się najszybciej usuwają – odpadają w formie łusek – skała
przybiera kulisty kształt
•
eksfoliacja – odpadanie łusek od skał
•
kamienie kuliste – produkty wietrzenia kulistego
•
powstawanie tafoni (tafoni – nisze w skałach)
8
tam, gdzie skała jest niejednorodna, np. nierównomierne rozmieszczenie minerałów
– takie dziury w skale lub gdzie np. ciosy tektoniczne
powstały w pliocenie
•
kamienie z dolnym tafoni – kamienie żółwiowe
28. gleba – definicja
•
biologicznie czynna, powierzchniowa warstwa litosfery, powstała ze skał pod
wpływem abiotycznych i biotycznych czynników środowiska, zdolna zapewnić
roślinom wyższym warunki wzrostu i rozwoju
29. poziom glebowy – definicja, rodzaje, nazwy, symbole, występowanie w
glebach
•
poziom glebowy – (w gleboznawstwie) pakiet osadu +/- równoległy do powierzchni
gleby, odróżniający się barwą, konsystencją i innymi cechami ukształtowanymi przez
procesy glebotwórcze
•
Poziomy glebowe:
•
A – poziom próchniczny (akumulacyjny)
}
•
E – poziom wymywania (eluwialny)
•
B – poziom wzbogacenia (iluwialny)
Występują tylko w glebach
mineralnych
•
C – poziom skały macierzystej
•
G – poziom poziom glejowy
•
O – poziom organiczny (ściółkowy)
}
Skały mineralne + organiczne
•
R – poziom skały litej
•
P – poziom bagienny
}
•
M – poziom murszenia
•
D – poziom skały podścielającej, nie będącej
skałą macierzystą w glebach organicznych
Tylko w glebach organicznych
30. poziom mieszany i
przejściowy – definicje
•
poziom mieszany – poziom przejścia w postaci zacieków między dwoma
poziomami o szerokości >5 cm, cechy obu poziomów wyraźne, oznaczany A/B, B/C
(górny/dolny)
•
poziom przejściowy – poziom przejścia między dwoma poziomami, miąższość
>5 cm, gdzie przejście między przyległymi poziomami jest rozmyte, cechy obu
poziomów przenikają się, oznaczany AB, BC (górny dolny)
31. typy gleb Polski – nazwy gleb, ich poziomy, głębokość, związek z
osadem w
podłożu
i roślinnością, rozpoznawanie na podstawie profilu glebowego
32. warstwa geologiczna, warstwa archeologiczna, poziom orny, podglebie – definicje
•
warstwa geologiczna – (w sedymentologii) – nagromadzenie osadu o mniej-więcej
poziomych granicach w stropie i spągu, wyrażonych przede wszystkim zmianą
struktur sedymentacyjnych
•
warstwa archeologiczna – (w archeologii) pakiet osadu odróżniający się
jakimikolwiek postrzegalnymi cechami (zwykle wyróżnia się ich więcej niż
geologicznych)
•
poziom orny – wierzchnia warstwa gleby podlegająca działaniu najgłębszych,
9
systematycznie wykonywanych orek; poziom orny zwany jest również poziomem
płużnym lub warstwa orną; poziom bez struktur sedymentacyjnych
•
podglebie – określenie nieformalne – poziomy pod poziomem akumulacyjnym lub
poziomem ornym
33. gleba reliktowa, gleba kopalna, gleba ogłowiona – definicje, rozpoznawanie na
podstawie profilu glebowego
•
gleba reliktowa – nieaktywne biologicznie resztki po dawnych glebach, w których
miejscu, po zmianie warunków, rozwija się inna gleba (poziom oznaczany „b” -
nieaktywny)
•
gleba kopalna – gleba nadsypana osadem (też „b”, bo nieaktywna)
•
gleba ogłowiona – gleba, w której górna część jest usunięta wskutek erozji; brakuje
1 lub więcej górnych poziomów, zawsze zostaje usunięty poziom ściółkowy (O),
także A zostaje usunięty – nie ma ich w glebach kopalnych (do poziomu wymywania
włącznie się usuwa); zachowuje się niemal wyłącznie poziom wmywania
(scementowany)
34. czwartorzęd – czas trwania, podział na mniejsze jednostki
•
początek ok. 2,6 mln lat temu
•
dzieli się na
•
preplejstocen – 2 600 000 lat temu
•
plejstocen – od 950 000 lat temu
•
holocen – od 10 000 lat temu
35. zlodowacenie, interglacjał, interstadiał, faza, interfaza – definicje
•
zlodowacenie – stadium kriokratyczne cyklu glacjalno-interglacjalnego, pesimum
klimatyczne – kiedy temperatury są najniższe
•
interglacjał – stadium mezokratyczne cyklu glacjalno-interglacjalnego, optimum
klimatyczne – punkt, kiedy temperatury są najwyższe
•
interstadiał – ocieplenie w obrębie zlodowacenia
•
faza – zimniejszy okres w stadiale (ochłodzeniu w obrębie zlodowacenia); nie ma
jednoznacznej definicji
•
interfaza - cieplejszy okres w stadiale; nie ma jednoznacznej definicji
36. diagram pyłkowy – wyciąganie wniosków o
zmianach roslinności
•
cykliczne zmiany roślinności zapisywane sa za pomocą diagramów pyłkowych
•
sosna – zimnolubne
•
ciepło wtedy, kiedy są i inne iglaste
•
zimnolubne: Pinius (sosna) i Betula (brzoza)
•
Picea (świerk) – woli cieplejsze
•
diagramy pyłkowe – pokazują zmiany klimatu
•
interstadiały i interfazy – bez leszczyny i lipy (ciepło-ciepłolubne)
10
•
dzisiaj – stadium telokratyczne (lasy mieszane)
W poszczególnych stadiach występują różne formacje roślinne, charakterystyczne
dla tych okresów, możliwe do odtworzenia na podstawie diagramów pyłkowych (czy
profili pyłkowych) - pobiera się próbki profili z gleby i bada pod względem
zawartości pyłków i na tej podstawie rekonstruuje się występującą roślinność, a na
podstawie roślinności rekonstruuje się klimat i cykl glacjalno-interglacjalny (jakie
formacje roślinne występują po sobie).
37. Cykl glacjalno-interglacjalny – etapy, zmiany kliamtu i
roślinności
•
stadium kriokratyczne
roślinność tundrowa
•
stadium protokratyczne
lasy brzozwe, sosnowe
•
stadium mezokratyczne
lasy mieszane, liściaste
•
stadium telokratyczne
lasy mieszane
11
38. stratygrafia plejstocenu – zlodowacenia i
interglacjały, korelacja z
archeologiczną
periodyzacją dziejów
•
podział stratygraficzny plejstocenu – Polska – L. Linder 1992
{
Zlodowacenie Wisły
Interglacjał eemski
Zlodowacenie Warty
Interglacjał lubawski
Zlodowacenie Odry
Interglacjał zbójnowski
Zlodowacenie Liwca
Interglacjał mazowiecki
Zlodowacenie Sanu 2
Interglacjał ferdynandowski
Zlodowacenie Sanu 1
Interglacjał Koziego Grzbietu
Zlodowacenie Nidy
Interglacjał augustowski
Zlodowacenie Narwi
Nazwy zlodowaceń od rzeki, do której dotarł lądolód
•
dolny paleolit – do końca zlodowacenia Liwca/interglacjału zbójnowskiego
•
środkowy paleolit – do połowy zlodowacenia Wisły
•
górny paleolit – od połowy zlodowacenia Wisły do końca
•
plejstocen = paleolit
39. stratygrafia holocenu – fazy, korelacja z
archeologiczną periodyzacją dziejów
•
holocen – po schyłku zlodowacenia Wisły (ostatnie 10 tysięcy lat)
•
trwa do dziś
•
interglacjał – dostał osobną rangę, bo najlepiej znany i trwa do dziś
•
subatlantyk – okres historyczny
średniowiecze
żelazo
•
subboreał – brąz
neolit
•
atlantyk (optimum klimatyczne) – neolit
mezolit
•
boreał (lasy świerkowe) – mezolit
•
preboreał – lasy brzozowo-sosnowe) – mezolit
podział holocenu na podstawie zmian wilgotności: preborał i boreał – suchy;
atlantyk – wilgotny; subboreał – suchy; subatlantyk – wilgotny
12
W
ys
tę
po
w
al
i w
P
ol
sc
e
lu
dz
ie
subatlantyk – zanik stepów na terenie Polski, lasy liściaste i mieszane,
podniesienie poziomu wód gruntowych i jeziornych
40. mapa geologiczna – znaczenie barw i
symboli
•
osady czwartorzędu i skały przedczwartorzędowe
•
kolorami oznacza się nie wiek skał (nie oznacza się okresu, kiedy powstały)
•
1:50 000 – najpopularniejsze mapy geologiczne
•
mapa geologiczna – symbole (międzynarodowe:
Q – czwartorzęd
•
barwy:
•
żólty – eoliczne (osady)
•
pomarańczowy – fluwioglacjalne (powstają w zlodowaceniu)
•
brązowy – glacjalne (j.w.)
•
szaroniebieski – limnoglacjalne (jw.)
•
zielone – rzeczne
•
niebieskie – jeziorne
•
szary/czarny – bagienne
•
brązowoszary – stokowe (rzadko spotykane)
•
jasnobrązowy – wietrzeniowe(j.w.)
•
mapa geologiczna – pokazuje, co jest na powierzchni – do ok. 0,5 m
13