1 

 

1. Porównaj genezę kapitalizmu u Marksa i Webera  

Marks - głównym czynnikiem rozwoju procesu historycznego, jest działalność ludzka, mająca prowadzić do opanowania przyrody.  

Siły wytwórcze rozwijają się dynamicznie, przez co dochodzi prędzej czy później do sytuacji, w której stosunki produkcji nie są już 
wystarczające i konieczna jest ich wymiana, aby uniknąć hamowania rozwoju. 

Proces ten, prowadzić musi do rewolucji. Nie jest on zamierzonym, celowym działaniem jednostek, jest to swojego rodzaju 
nieunikniony mechanizm, konieczność.  

W trakcie tego procesu, następuje podział pracy, który to prowadzi do powstania własności prywatnej, a co za tym idzie podział 
na burżua (posiadających) i proletariat (nieposiadający), czyli właśnie kapitalizm.  

Marks uważał kapitalizm, jedynie za kolejny etap, fazę, procesu historycznego, który mimo iż bolesny, jest konieczny, a poprzedza 
on nieuchronne nadejście komunizmu. Żadnego jednak etapu nie można ominąć, „przeskoczyć”. 

Weber -kapitalizm wywodził się z XVIIIw, ale wówczas był to kapitalizm grabieży. Natomiast kapitalizm nowoczesny (XVIII/XIXw) 
ma korzenie w:  

 

Religii protestanckiej  

 

Racjonalizacji prawa – bez nowoczesnego sądownictwa kapitalizm nie miałby racji bytu 

 

Powstanie państwa nowoczesnego 

Webera interesowały przede wszystkim psycho-społeczne czynniki powstania kapitalizmu. Podkreśla, iż kapitalizm opiera się na 
racjonalizacji (prawa, organizacji przedsiębiorstw, organizacji pracy) oraz oczywiście wspominanej już biurokracji. W religii 
protestanckiej ważną rolę odgrywa purytanizm, etos pracy, postulat ascezy, ograniczenie konsumpcji. Tym samym również 
przyczynia się ona do powstania kapitalizmu.  

2. Omów samobójstwo jako fakt społeczny u Durkheima 

 

Samobójstwo nie interesuje Durkheima jako element indywidualnej biografii, ale jako zjawisko rozpowszechnione w danej 
zbiorowości. Bada je, jako obiketywne fakty, stosując analizę danych statystycznych;  

Szuka przyczyny o charakterze społecznym  (jest to przykład nowoczesnych badań empirycznych: stawia hipotezy przyczynowe i 
na podst. Danych stat. Odrzuca fałszywe hipotezy) 

Im bardziej zintegrowane społeczeństwo, tym mniej przypadków samobójstw; wzrost ilości samobójstw w sytuacji ANOMII 

ANOMIA – załamanie dotychczasowych systemów wartości, norm, reguł (brak społecznej kontroli, brak mocnej religii, w której 
jednostka może szukać oparcia -> prowadzi do anomii) 

RODZAJE SAMOBÓJSTW: 

 

Egoistyczne – jednostka jest zddana tylko na siebie, brak wsparcia, nie ma kogo winić za niepowodzenia ->stres depresja 

 

Altruistyczne – poświęcenie życia w imię dobra zbiorowości – wynik totalnego wtopienia się jednostki w zbiorowość, 
utrata wszelkiej indywidualności 

 

Anomiczne – wynika z anomii, brak regulacji prowadzi do cierpienia 

 

Fatalistyczne 

2 

 

 
 
 
 
 
3. Przedstaw teorie rezyduów i derywacji u Pareto oraz opisz mechanizm krążenia elit 

 

REZYDUA – stałe elementy życia społecznego, pewne siły motoryczne tkwiące w człowieku, głód myślenia (rezydua TRWAJĄ) 

 

KLASYFIKACJA: 

 

REZYDUA KOMBINOWANIA – skłaniają do zmian 

 

 

 

 

 

KONSERWACJI, np. kultywowanie tradycji 

 

UZEWNĘTRZNIANIA UCZUĆ - religia 

 

TOWARZYSKOŚCI  - zrzeszanie, życie w zbiorowości 

 

INDYWIDUALIZMU - egoiści 

 

SEKSUALNE – „ochota na seks = ochota na golonkę” 

DERYWACJE – słowne uzasadnienia własnych działań, przejaw głodu myślenia istot ludzkich; derywacje przyjmowane są 
niezależnie od wartości logicznej, jeżeli zgadzają się z dominującymi w danej zbiorowości REZYDUAMI (derywacje ZMIENIAJĄ SIĘ) 

 

KLASYFIKACJA: 

 

Odwołujące się do faktów (z którymi nie mają nic wspólnego) – „tak jest przyjęte” 

 

Powołujące się na autorytety (zasad, tradycji, nauki, osób) 

 

Powołujące się na uczucia – ideologia czułostkowa 

 

Odwołujące się do niejasności słownych – wolność, demokracja  

MECHANIZM KRĄŻENIA ELIT: 

Opisuje sposób dokonywania się zmiany społecznej na wzór mechaniki ruchu falowego 

Każda elita zostaje po jakimś czasie zastąpiona przez inną. Elita tak długo sprawuje władzę, jak długo REZYDUA, które popchnęły 
ją ku władzy reprodukują się i jak długo elita utrzymuje owe najwyższe wskaźniki osiągnięć 

Na skutek nagromadzenia się elementów wyższości w klasach niższych (i na odwrót) dochodzi do WYMIANY ELITY (listy zamują 
miejsce lwów) 

„historia to cmentarzysko arystokracji” 

Elita rządząca vs. Masy – elita rządząca stara się ciągle rozbrajać masy w celu poprawienia nastrojów, jednak od czasu do czasu 
masy chcące władzy dochodzą do niej 
 

4. Klasyfikacja (i hierarchia) nauk oraz koncepcja socjologii wg. Comte’a 

 

Comte klasyfikuje nauki, wg. nast. Kryteriów: 

 

Kryterium malejącej ogólności i abstrakcyjności 

 

Kryterium rosnącej złożoności przedmiotu badawczego  

 

Kryterium rosnącej doniosłości praktycznej 

Comte rozrózniał nauki główne (pozytywne, podstawowe) i pochodne (wynikające z głównych) 

3 

 

 

HIERARCHIA NAUK: 

1.  MATEMATYKA   

       ogólność 

2.  ASTRONOMIA 
3.  FIZYKA 
4.  CHEMIA 
5.  BIOLOGIA 
6.  SOCJOLOGIA   

       szczegółowość 

SOCJOLOGIA – przedmiot badań socjologicznych można podzielić na dwa wielkie działy:  

STATYKA (teoria struktury społecznej, anatomia społeczeństwa, bada struktury, podstawy, instytucje) 

 

Podstawowe instytucje: 

 

RODZINA (socjologia ma badać rodzinę nie jednostkę; kobieta i mężczyzna różnią się – kobieta jest bardziej 
uczuciowa, mężyczyzna ma silniejszą wolę, kobieta spaja rodzinę w całość; podział funkcji w rodzinie jest 
konieczny) 

 

INSTYTUCJE WYNIKAJĄCE Z PODZIAŁU PRACY 

 

PAŃSTWO: RZĄD (musi realizować dobro wspólne, rządzenie własnością, koordynacja, ludzie mają skłonności 
egoistyczne, więc ktoś musi czuwać nad tym pieczę) 

 

KOŚCIÓŁ  (NOWY KOŚCIÓŁ; wiara w naukę, społeczeństwo potrzebuje wspólnych wartości, które będą 
integrować, religia nauki, prawa naukowe – dogmaty, duchowni – uczeni, sacrum – społeczeństwo) 

DYNAMIKA  (teoria rozwoju społecznego, pokazuje kierunek zmian) 

PRAWO TRZECH STADIÓW: 

 

Teologiczne (siły sprawcze lokowane poza człowiekiem) 

 

Metafizyczne/spekulowane (czas spekulacji, Bogowie umarli i na ich miejsce człowiek wymyśla inne podmioty 
sprawcze 

 

Pozytywne (człowiek nie jest już ślepy, bada świat rozumem, scjentyzm nową religią, a dogmatami są prawa 
naukowe) 

5. Mechanizm kształtowania się i funkcjonowania jaźni u Mead’a 

Aby móc w ogóle mówić o tym, że człowiek posiada jaźń, musi najpierw posiadać umysł (zdolność do budowania gestów 
konwencjonalnych; zdolność do definiowania sytuacji; zdolność do przyjmowania roli innego) 

Gdy te czynniki występują i możemy mówić o umyśle, można przejśc do omówienia kształotwania się jaźni.  Proces ten Mead 
przedstawia w trzech fazach: 

1.  Faza zabawy (dziecko  uczy się stopnowo reguł zabaw, bawi się i zależnie od kaprysów zmienia reguły) 
2.  Faza gier (dziecko ucząc się reguł stopniowo odczytuje je na podstawie reakcji otoczenia, rozumie, że musi nauczyć się 

reguł przypisanych do swojej roli, ale także do roli innych graczy) 

3.  Powstanie uogólnionego innego (w pewnym momencie dziecko przyswaja sobie ogół reguł wszystkich grup, do których 

należy, pojawia się wyobrażony inny, człowiek wie czego się od niego oczekuje w różnych sytuacjach) 

 

Po tym wszystkim powstaje społeczne super ego:   

ja przedmiotowe – konformistyczna część natury ludzkiej, wszystko to, co trzeba posiadać, aby przynależeć do grupy 

4 

 

ja podmiotowe(na drugim biegunie)  – kapryśne, nonkonformistyczne, nieokiełznane, znamy reguły, ale wcale nie musimy się do 
nich stosować, jednak nawet bunt jest wyprowadzony ze społecznego kontekstu – między oboma JA panuje nieustanna 
interakcja 

6.  Anomia i alienacja jako krytyka społeczeństwa nowoczesnego 

Zarówno alienację, jak i anomię można potraktować jako rodzaj patologii, zaburzenia relacji jednostki ze społeczeństwem.   

U Durkheima:  w dynamicznie rozwijającym się społeczeństwie w okresach wielkich przemian dochodzi do załamania 
dotychczasowych systemów wartości.  Normy, reguły stają się niejasne lub sprzeczne.  Ludzie pozostawieni „bez steru” nie 
wiedzą, co jest dobre, co złe; co sprawiedliwe, a co nie, tracą więc poczucie bezpieczeństwa, czują się zagubieni w chaosie świata.  
Taka sytuacja prowadzi do cierpienia i może być przyczyną samobójstw lub innych form dewiacji.  Ceną szybkiego postępu jest 
więc wzrost zachowań dewiacyjnych.   

Również Marks dostrzega ujemne skutki rozwoju społecznego.  Fazę kapitalizmu, w którą weszły społeczeństwa zachodnie, 
krytykuje bardzo ostro.  W wyniku podziału pracy (a dokładniej: oddzielenia pracy od kapitału i powstania instytucji pracy 
najemnej) powstaje własność prywatna będąca przyczyną (i jednocześnie efektem) alienacji pracy robotnika.  Jego praca staje się 
zewnętrzna wobec niego, jest wobec niego obca.  Robotnik nie pracuje już dla zrealizowania naturalnej potrzeby pracy (istota 
gatunku ludzkiego), ale by przeżyć. W dodatku pracując umacnia wrogie sobie siły-bo pozwala bogacić się posiadaczowi środków 
produkcji.  Praca jest przymusem prowadzącym do odczłowieczenia robotnika.  W tym sensie społeczeństwo kapitalistyczne, 
choć zorganizowane wg racjonalistycznych zasad, staje się niewolą.  

Marks widzi alienację na wszystkich płaszczyznach, podobnie jak Durkheim widzi społeczeństwo na progu rozkładu, gdy brak moralnego 
oparcia w grupie i jednostka pozbawiona jest kontroli i opieki. U Durkheima brak opieki ze strony państwa jest przyczyna i równocześnie 
skutkiem anomii, u Marksa natomiast to efekt tego, że alienacja jest również alienacja polityczną wiec państwo dba tylko o interesy klasy 
dominującej, zostawiając klasę robotniczą bez opieki. 
 

7. Porównaj teorie struktury społecznej u Marksa i Webera 

Podczas gdy Marks nazwał i bardzo szczegółowo, można powiedzieć, „wymienił członków” obu klas, których aktorami były 
zbiorowe podmioty, tworzące realną siłę, tak u Webera pojęcie klasy i podział klasowy nie jest „namacalny”, jest to jedynie 
kategoria analityczna. 

Marks nie zdefiniował jednoznacznie pojęcia klasy, wg. niego, nierównomierny podział dóbr powoduje istnienie grup 
upośledzonych i uprzywilejowanych, struktura społeczna zatem, przedstawia się u niego jako podział na dwie klasy: 
nieposiadającą (proletariat) i posiadającą (burżuazję), które to są w ciągłym konflikcie.  

U Webera natomiast pojawia się stratyfikacja społeczna, jako nie tyle konkretne grupy, co narzędzie klasyfikacji. Wyróżnia on trzy 
łady: 

 

Ekonomiczny (dystrybucja dóbr i usług ekonomicznych) – KLASY 

 

Społeczny (dystrybucja prestiżu, szacunku) – STANY 

 

Polityczny (dystrybucja władzy) – PARTIE 

Klasy Weber definiuje jako zrzeszenia, względem jednakowego położenia ekonomicznego 

Stany definiuje jako wspólnoty, wyróżniane na podstawie rozdziału godności społecznych (prestiż) 

Partie definiuje jako wspólnoty, grupy celowe (gdzie celem jest zdobycie, utrzymanie władzy) 

 

8. Scharakteryzuj analogię społeczeństwa do organizmu w myśl Herberta Spencera  

 

Podobieństwa społeczeństwa do organizmu wyrażały się w: 

5 

 

 

Wzrost masy (organizm rośnie, społeczeństwo też) 

 

Wraz ze wzrostem masy różnicuje się budowa (pantofelek jest mniej skomplikowany od psa, a rodzina mniej 
skomplikowana od narodu) 

 

Wraz ze wzrostem masy i budowy pojawia się zróżnicowanie funkcjonalne i wzajemne zależności 

 

Całość trwa dłużej niż żyje poszczególny element (organizm żyje choć komórki umierają, tak jak społeczeństwo trwa, 
mimo braku poszczególnych jednostek) 

 
Różnice: 

 

Społeczeństwo nie posiada jednego ośrodka odczuwania, każdy element ma swój 

 

Komunikacja (krwioobieg) w społeczeństwie jest komunikacją symboliczną za pomocą języka mówionego, pisanego, 
wyrazów i wyobrażeń 

 

Społeczeństwo nie ma zamkniętego, określonego kształtu

 

9. Teoria i funkcje religii w socjologii Durkheima 

Socjologia  jest nauką o instytucjach. Prawie wszystkie instytucje zrodziły się z religii. Religia jest instytucją wzorcową  - obejmuje 
wszystko to, co najważniejsze w społeczeństwie.  

DEFINICJA RELIGII – system wierzeń i praktyk odnoszących się do świata sacrum, skupiających ludzi we wspólnotę zwaną 
Kościołem, regulujących stosunek ludzi do rzeczy świętych 

FUNKCJE: 

 

funkcja inicjująca do życia w społeczności  (poprzez religię jednostka uczy się tego, co jest ważne dla społeczeństwa (np. 
hierarchii); jest ona pierwszą szkołą życia) 

 

funkcja integrująca – religia łączy ludzi, gdyż głosi, że wszyscy jesteśmy równi wobec Boga 

 

funkcja podtrzymywania tradycji grupowych 

 

funkcja euforyczna – pozwala jednostce przetrwać różne ciężkie dla niej chwile – funkcja terapeutyczna pozwala 
redukować różne napięcia 

10. Porównaj typologie społeczeństw u Spencera i Durkheima 

 

SPENCER:  

- każde społeczeństwo da się zaliczyć do określonej klasy i podklasy  

- żadne nie jest bez zastrzeżeń militarna lub industrialne (na tych dwóch typach niemożna oprzeć żadnej ścisłej klasyfikacji) 

Dwa typy idealne zbudowane na zasadzie opozycji: 

TYP MILITARNY-nastawiony na walkę z innymi 
społeczeństwami-starsze.  

TYP INDUSTRIALNY-nastawiony na rozwiązywanie 
własnych problemów wew. 

Sztywna struktura oporna na zmiany 

-podział na klasy np. wojownicy(najważ.) 

Centralizacja kontroli,mech. przymus 
Podporządkowanie jednostki państwu 
Jednolite wierzenia 
Status-przypisany, często dziedziczony 
Władza totalna 
Zależność, hierarchia 
Konserwatyzm 
Rozciągnięcie zasad wojskowych na całe 

społeczeństwo-> regimentacja 

 

Struktury oparte na dobrowolności 

 

Samoregulacja 

 

Państwo chroni interesy jednostki 

 

Różnorodność przekonań 

 

Nagradzanie za rzeczywiste zasługi 

 

Część działań jedn – poza kontrolą 

 

Partnerstwo 

 

Innowacje, decentralizacja 

 

Ochrona interesów jednostki, wielość 

 

Społ. Pokojowe, ludzie poszerzają krąg swojej 
wolności 

ROSJA, Egipt, Sparta, Peru 

USA, ANGLIA - Ma nastąpić, Ateny 

6 

 

 

DURKHEIM

 –

zainteresowany przemianami solidarności społecznej;  jego typologia podobna trochę do Spencera, ukazuje 2 różne 

sposoby integrowania ludzi,2 różne typy społeczeństw o innych rodzajach solidarności (związek pewnych elementów) kryterium 
wyróżniające: prawo 
 
TYPY SOLIDARNOŚCI implikują dwa typy społeczeństwa: 
MECHANICZNA(starsze) 

ORGANICZNA 

 

Prawo karne 

 

Sankcje represyjne 

 

Społ. Segmentowe-„rób to co wszyscy” 

 

Prawo kooperacyjne 

 

Sankcje restytucyjne (mające przywrócić 
naruszony stan, ale nie karać winnego) 

 

„Bądź w stanie wypełniać z pożytkiem 
określoną funkcję. 

 

Podobieństwa: 

- podział społeczeństw ze względu ma kolektywizm i indywidualizm oraz stare i nowe 

 
11. Scharakteryzuj pojęcie klasy u Marksa 

Klasa społeczna, to wielka grupa ludzi różniąca się od innych miejscem zajmowanym w historycznie określonym procesie 
produkcji, rolą w procesie organizacji i stosunkiem do środków produkcji.  

Podział klasowy zdaniem Marksa nie jest pierwotny – powstaje wówczas, gdy jakaś grupa przechwyci i zawłaszczy środki 
produkcji, jest więc wynikiem przywłaszczenie środków produkcji. Powoduje to sytuację, że jedni posiadają środki produkcji a inni 
nie – nie ma trzeciej drogi. Jedni są uprzywilejowani a drudzy upośledzeni. 

12. Omów koncepcję władzy u Webera ze szczególnym uwzględnieniem panowania i sposoby 
legitymizacji władzy 

 

Władza (Macht), to szansa narzucenia innym swojej woli, nawet wbrew woli innych, wola ta może być dobra i zła, a narzucenie 
jej opierać może się na samej groźbie realizacji.  

Panowanie (Herschaft) jest to szansa na uzyskanie posłuchu, dla rozkazu określonej treści. Posłuch ten wiąże się ze swego 
rodzaju przyzwoleniem, wiarą że tak być powinno.  

Weber wyróżnił trzy, następujące typy panowania: 

 

Charyzmatyczne – suweren otrzymuje poparcie, ze względu na cechy osobiste, charyzmę, która pozwala mu prowadzić 
tłumy, musi on jednak pielęgnować relację z tłumem, z „uczniami”, gdyż gdy pozytywne emocje z suwerenem opadną, 
a relacja zostanie zaniedbana, może on zostać zastąpiony przez kogoś, kogo cechy wydadzą się na dany moment 
bardziej atrakcyjne i predysponujące do panowania 

 

Tradycyjne – osoba panująca wskazywana jest przez tradycję, tradycyjną regułę, prawo do panowania może być 
dziedziczone 

 

Legalne – oparte na normach prawnych, sprawowane przez kierownika i sztab zarządzający