Funkcje wykonawcze
Funkcje wykonawcze
Za co odpowiadają?
•
Pośredniczą pomiędzy funkcjami percepcyjnymi a
motorycznymi, czyli pomiędzy percepcją, myśleniem a
działaniem;
•
Na podstawowym poziomie polegają na zdolności
opracowania nowych wzorców zachowania i sposobów
myślenia oraz zdolności do introspekcji wobec tych
nowych wzorców
•
Odnoszą się do różnych zdolności adaptacyjnych (np.
myślenia twórczego i abstrakcyjnego, introspekcji,
procesów umożliwiających człowiekowi analizę
własnych potrzeb, pragnień i marzeń, a także
sposobów, dzięki którym może to osiągnąć)
Czym są?
•
Zdolności zaliczane do funkcji wykonawczych wg teorii
Malloy i DeNatale:
•
Wyznaczenie celów z uwzględnieniem długofalowych
następstw
•
Tworzenie kilku alternatyw możliwych reakcji
•
Wybieranie i inicjowanie zachowań ukierunkowanych na
cel
•
Kontrola adekwatności i prawidłowości własnego
zachowania
•
Korygowanie i modyfikowanie zachowań przy
zmieniających się warunkach
•
Tworzenie kategorii, myślenie abstrakcyjne
•
Trwanie przy zamiarach pomimo dystrakcji
W skrócie...
•
3-S
•
Starting – rozpoczynanie działania
•
Stopping – zatrzymywanie działania
•
Shifting – zmiana działania w toku
Problemy terminologiczne
•
Termin funkcje wykonawcze bywa często traktowany
zamiennie z określeniem funkcje płatów czołowych
•
Zaburzenia funkcji wykonawczych bywają zaś błędnie
nazywane zespołem czołowym
•
Badacze podkreślają fakt, że nie należy utożsamiać funkcji
wykonawczych z funkcjami płata czołowego, bo jest to
ogromnym uproszczeniem i nie należy także traktować tych
pojęć jako zupełnie różnych
•
Obserwacje Duncana i Owena wskazują na fakt, że nie
każdy pacjent z zaburzeniami funkcji wykonawczych ma
uszkodzone płaty czołowe, i nie każdy pacjent z
uszkodzeniem płatów czołowych ma wyraźne zaburzenia
funkcji wykonawczych
Podział funkcji wykonawczych
•
wykonawcze funkcje poznawcze
•
funkcje metapoznawcze
•
samoregulacyjne funkcje behawioralno-
emocjonalne
Wykonawcze funkcje poznawcze
•
pełnią funkcje nadzorcze względem innych
procesów poznawczych
•
związane są m.in. z procesami uwagi, pamięci
operacyjnej
•
mogą dotyczyć
•
kreatywności w rozwiązywaniu problemów
•
stosowania strategii zapamiętywania i odtwarzania
informacji
•
planowania złożonych działań celowych
•
elastycznego przełączania reakcji w odpowiedzi na
zmieniające się warunki
Funkcje metapoznawcze
•
samoświadomość
•
samokontrola
•
społeczne poznanie i teoria umysłu
Samoregulacyjne funkcje
behawioralno-emocjonalne
•
inicjowanie i podtrzymywanie celowej
aktywności
•
hamowanie reakcji i zachowań
stereotypowych, popędowych oraz
nieakceptowanych/niedostosowanych
społecznie
•
kontrola afektu
Objawy zaburzeń funkcji wykonawczych u
pacjentów po urazach mózgu
•
Rozproszenie uwagi
•
Podejmowanie nieprawidłowych decyzji
•
Impulsywność
•
Apatia
•
Nieprawidłowe rozkładanie czynności w czasie
•
Brak wglądu
•
Perseweracje
•
Trudności z abstrakcyjnym myśleniem
•
Zaburzone planowanie
•
Brak kontroli i korekty podjętego działania
Objawy zaburzeń funkcji wykonawczych u
pacjentów po urazach mózgu
•
Euforia, nieadekwatność reakcji
•
Płytkość afektu
•
Dysocjacja wiedzy z praktyką
•
Zmienność (lub brak) motywacji
•
Nieprzestrzeganie reguł życia społecznego
•
Drażliwość
•
Brak zahamowań w zachowaniu
•
Niefrasobliwość
•
Konfabulacje
Zaburzenia funkcji wykonawczych
•
Nie można mówić o tzw. zespole zaburzeń funkcji
wykonawczych, ponieważ objawy mogą występować
pojedynczo lub w dowolnej kombinacji, co nie zgadza
się z definicją zespołu
•
Objawy powodują problemy w życiu codziennym.
Wiele objawów zaburzeń funkcji wykonawczych
naśladuje w nieco przesadzonej postaci zachowania
spotykane czasami u ludzi zdrowych (np. ekstrawersja
vs rozhamowanie), co powoduje, że czasem trudno je
jednoznacznie wyodrębnić
Zespoły czołowe
•
Istnieją pewne kontrowersje odnośnie
posługiwania się tym terminem
•
W ramach „zespołu czołowego” wyodrębnione
zostały następujące jego formy:
•
Zespół wypukłości czołowej (grzbietowo – boczny)
•
Zespół oczodołowy (przypodstawny)
•
Zespół przyśrodkowy
Zaburzenia w zespole grzbietowo –
bocznym
•
Zaburzenia przypominania
•
Utrata uczuć społecznych i patriotycznych
•
Trudności w dostosowaniu się do zmieniających się warunków
•
Upośledzone tworzenie strategii w rozwiązywaniu problemów
•
Zanik inicjatywy
•
Zanik zainteresowań
•
Upośledzone abstrahowanie
•
Zmniejszona kontrola umysłowa
•
Zaburzone planowanie
•
Zaburzenia napędu ruchowego
•
Perseweracje
•
Umiejętność powtórzenia instrukcji/nieumiejętność wykonania zadania
Zespół grzbietowo – boczny: przykłady
•
Osoby z tym zespołem dobrze sobie radzą w
warunkach szpitalnych – wykonują polecenia,
zaplanowane przez personel, dużo gorzej radzą
sobie w domu, gdzie nie wykazują inicjatywy i
często zmieniają zdanie
•
Powtarzanie jednego twierdzenia - perseweracje,
nieumiejętność rozwinięcia wypowiedzi
•
Chorzy rozumieją instrukcję, potrafią ją
powtórzyć, ale nie umieją wykonać zadania
Zaburzenia w zespole oczodołowym
(przypodstawnym)
•
Odhamowanie i zmniejszenie samokontroli
•
Zmiany osobowości
•
Impulsywność
•
Brak taktu i utrata wrażliwości w kontaktach międzyludzkich
•
Obniżony krytycyzm wobec zjawisk społecznych
•
Ograniczony wgląd
•
Drażliwość
•
Wahania nastroju (od euforii do rozdrażnienia)
•
Hipomania, depresja
•
Wzmożona ekspresja słowna
•
Zaniedbywanie higieny oraz potrzeb emocjonalnych
•
Konfabulacje
•
Dezorganizacja w zachowaniu
Zespół oczodołowy: przykłady
•
W mowie pacjentów pojawiają się przeciwstawne
twierdzenia
•
Chorzy charakteryzują się bardzo dużą labilnością
nastroju – szybko przechodzą od płaczu do śmiechu
•
Chorzy nie kontrolują własnych działań (gdy opuszczają
szpital, „zamiast do rodzinnej górskiej miejscowości,
trafiają nad morze, gdyż wsiadają w pierwszy pociąg,
jaki pojawił się na stacji”)
•
Dotychczas spokojny człowiek, staje się drażliwy,
wybuchowy, nieodpowiedzialny, wybucha śmiechem
bez powodu, ciągle zmienia plany, obraża się z byle
powodu
Zaburzenia w zespole przyśrodkowo -
czołowym
•
Zaburzenia świadomości
•
Utrata orientacji w miejscu, czasie i otoczeniu; objawy
splątania
•
Tendencja do pojawiania się stanów akinetycznych
•
Spadek zainteresowań
•
Uboga motywacja
•
Zaburzona inicjacja
•
Zmniejszona aktywność
•
Upośledzenie dbałości o środki życiowe
•
Upośledzone zainteresowanie związkami emocjonalnymi
Zespół przyśrodkowo – czołowy:
przykłady
•
Chory, zapytany o datę, odpowiada, ze jest rok
1946
•
Chora odpowiedziała „ Dzień dobry” lekarzowi
dopiero gdy ten wychodził z sali (odroczenie
reakcji, spowolnienie)
Terapia funkcji wykonawczych
•
Rehabilitacja neuropsychologiczna pacjentów z zaburzeniami funkcji
wykonawczych jest bardzo trudna, ze względu na to, że:
•
Zaburzenia funkcji wykonawczych manifestują się w różny sposób i
dotyczą poznania, nastroju i zachowania
•
Trudno jest zakwalifikować te problemy do ściśle zdefiniowanych
kategorii, jak to ma miejsce w przypadku zaburzeń innych funkcji
poznawczych
•
Brak jest powszechnie przyjętego podejścia do diagnostyki i terapii
tych zaburzeń
•
W wielu przypadkach pacjenci nie mają świadomości obecności
deficytów i są one odnotowywane jedynie przez ich otoczenie – co
może budzić sprzeciw odnośnie podjęcia terapii
•
Wspierana jest przez następujące czynniki:
•
Uraz mózgu doznany w wieku dorosłym, gdy te funkcje
są już w pełni wykształcone
•
Jednorazowy uraz mózgu, bez komplikacji
•
Ogniskowe, a nie rozproszone zmiany a korze mózgowej
•
Wysoka motywacja do pracy nad sobą
•
Świadomość pacjenta odnośnie własnych problemów w
myśleniu i osobowości
•
Brak skrajnych zaburzeń zachowania
•
Brak nadużycia alkoholu czy narkotyków w wywiadzie
•
Brak w wywiadzie leczenia psychiatrycznego przed
urazem mózgu
•
Wsparcie ze strony rodziny i społeczeństwa
Spontaniczna poprawa
•
Budowa schematu działania- formułowanie intencji działania,
wyznaczanie celu, formułowanie oczekiwań oraz planowanie
•
Aktywizacja schematu działania- inicjowanie działania,
układanie czynności w kolejności, stymulacja pamięci
prospektywnej w tym przypominanie sobie intencji w celu
działania
•
Kontrola schematu działania- hamowanie(odrzucanie)
niepożądanych zachowań, skupianie się nad zadaniem,
formułowanie osądów i ocen sytuacji, podjęcie decyzji
(odnośnie do kontynuacji, czy zmian w schemacie działania)
oraz rozwiązanie problemu (czyli utrzymanie, bądź zmiana
schematu działania)
Model terapii funkcji wykonawczych
Strategie ukierunkowane na
odbudowę funkcji wykonawczych
•
Modyfikacja środowiska (zmiana kontekstu fizycznego czy
społecznego np. zmiana układu mebli w pokoju,
korzystanie z notesu itp.
•
Modyfikowanie uwarunkowań: nagród i kar
•
Techniki interwencji poznawczej (utrwalenie konkretnego
zadania poprzez kilkakrotne powtarzanie)
•
Trenowanie specyficznych umiejętności lub zadań (szereg
metod pochodzących z psychologii poznawczej i
behawioralnej, przeznaczonych do uczenia się, jak wykonać
specyficzne czynności życia codziennego; techniki te
powinny obejmować metaprocesy poznawcze:
metapamięć, metauwagę, metaemocje)