1

KOMUNIKACJA 

MIĘDZYKULTUROWA

Dr Olgierd Witczak

AGENDA

1)

Istota procesu komunikacji

2)

Specyfika procesu komunikacji międzykulturowej. 

3)

Podstawowe style komunikacji – uwarunkowania kulturowe

4)

Definicja kultury, warstwy kultury, poziomy kultury, zależności 

między kulturą narodową a kulturą organizacyjną.

5)

Kultura narodowa a kultura organizacyjna

6)

Typologia kultur G. Hofstede i F. Trompenaarsa

7)

Kompetencje komunikacyjne menedżerów w otoczeniu 

wielokulturowym

LITERATURA



Komunikacja międzykulturowa w integrującej się Europie - aspekty 

metodyczne, wyniki badań, pr. zb. pod red. K. Karcz, Akademia 

Ekonomiczna im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2004



G. Hofstede, Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2000



F. Trompenaars, Ch. Hampden – Turner, Siedem wymiarów kultury, Oficyna 

Ekonomiczna, Kraków 2002



Literatura zalecana:



M. Bartosik – Purgat, Otoczenie kulturowe w biznesie międzynarodowym, 

PWE, Warszawa 2006



Ch. Hampden Turner, A. Trompenaars, Siedem kultur kapitalizmu, Oficyna 

Ekonomiczna, Kraków 2002.



M. Bartosik-Purgat, Uwarunkowania kulturowe w marketingu 

międzynarodowym, Wydaw.  Akademii Ekonomicznej W Poznaniu, Poznań 

2004



R. R. Gesteland, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, Wydawnictwo 

Naukowe PWN, Warszawa 2000

UWARUNKOWANIA

• rozwój technologii komunikacyjnej;
• rozwój środków transportu;
• budowanie społeczeństw wielokulturowych;
• hipoteza Huntingtona - cywilizacja zmierza ku 

konfliktowi (kultura determinuje międzynarodową 

politykę);
• rozwój międzynarodowych korporacji;
• skomplikowanie tożsamości narodowej;

INTENSYFIKACJA KONTAKTÓW 

MIĘDZYKULTUROWYCH

UWARUNKOWANIA



Konwergencja – zjawisko związane z wyrównaniem 

się poziomu w poszczególnych elementach tej samej 

powierzchni. Impulsy rozwojowe powstają najpierw w 

jednym punkcie, następnie rozlewają się na obszary 

sąsiednie.



Dywergencja – zjawisko odwrotne do 

konwergencji. Związane jest z narastaniem 

dysproporcji w rozwoju przestrzennym, 

charakteryzuje się tym, że ośrodek, w którym 

następuje proces rozrostu (pierwotne) zaczyna 

przejmować (wymywać) zasoby z obszarów 

sąsiednich. Następuje proste zjawisko kumulacji.

DEFINICJE KOMUNIKACJI



Komunikacja - relacja między jednostkami, 

utożsamiająca komunikację z percepcją



świadome lub nieświadome przekazywanie wiadomości

przeznaczonych do poinformowania jednostki albo grupy;



w momencie, gdy przekazywana jest informacja, odbywa się 

wzajemne oddziaływanie nadawcy i odbiorcy oraz 

wytwarza się efekt zwrotny (feed-back, inaczej

sprzężenie zwrotne)

[1]

.

[1]

N. Sillamy, Słownik psychologii, Wydaw. Książnica, Katowice 1994, s. 125.

2

DEFINICJE KOMUNIKACJI



Komunikowanie jest formą wymiany 

interpersonalnej, dzięki której osoby mogą 

nawiązywać kontakt z innymi ludźmi.



Mechanizm komunikacji zakłada zakodowanie

informacji za pomocą symboli, behawioralne 

nadawanie i percepcyjny odbiór tych symboli 

oraz ich rozkodowanie

[1]

.

[1]

Th. M. Newcomb, R.H. Turner, Ph. E. Converse, Psychologia społeczna, Warszawa 1970, s. 239.

DEFINICJE KOMUNIKACJI



Komunikowanie to proces porozumiewania

się jednostek, grup lub instytucji.



Celem jest wymiana myśli, dzielenie się

wiedzą, informacjami i ideami. Proces ten 

odbywa się na różnych poziomach przy użyciu 

zróżnicowanych środków i wywołuje określone 

skutki

[1]

.

[1]

B. Dobek-Ostrowska,  Podstawy komunikowania społecznego, Astrum, Wrocław 1999, s. 13.

FORMY KOMUNIKACJI



komunikowanie interpersonalne bezpośrednie - proces, w którym ludzie 

mogą bezpośrednio wymieniać sygnały;



komunikowanie interpersonalne medialne - ma miejsce wówczas, gdy 

bezpośredni kontakt nie istnieje, a komunikacja dokonuje się za pomocą mediów, 

zwanych też środkami komunikowania społecznego.



komunikowanie pośrednie masowe - przekazywanie informacji przy wykorzystaniu 

mass mediów

[1]

.

Inny podział komunikacji:



komunikowanie werbalne i niewerbalne;



Komunikowanie informacyjne i perswazyjne

[4]

.

[1]

J. Koblewska, Środki masowego oddziaływania, Wydaw. CRZZ, Warszawa 1972, s. 15.

POZIOMY KOMUNIKOWANIA

Źródło: D. McQuail, McQuails Mass Communiation Theory, Denis McQuail 2000, s. 10.

Masowe

Instytucjonalne

Grupowe

Interpersonalne

Intrapersonalne

Stosunkowo niewiele 

aktów komunikowania

Bardzo wiele aktów 

komunikowania

Wyodrębnione w oparciu o liczbę aktów komunikowania to:



komunikowanie intrapersonalne – zachodzi w umyśle jednostki, która 

przed i w trakcie formułowania przekazu rozważa różne warianty jego 

kodowania;



komunikowanie interpersonalne (międzyosobowe) – zachodzi między 

dwoma lub trzema osobami; ma ono zwykle formę dialogu;



komunikowanie grupowe – odbywa się w grupach społecznych;



komunikowanie instytucjonalne – odbywa się w ramach i między 

instytucjami (podmiotami zbiorowymi);



komunikowanie masowe – ma charakter ogólnospołeczny

[1]

.

[1] 

T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe, PWN, Warszawa 1999, ss. 31-32.

POZIOMY KOMUNIKOWANIA

FUNKCJE KOMUNIKACJI



informowanie (tak dokładne, by odbiorca był w stanie podjąć należyte decyzje);



socjalizację (by wszyscy byli rzeczywistymi członkami społeczeństwa i aktywnie 

uczestniczyli w życiu publicznym);



pobudzanie do działania (motywowanie i stymulowanie ludzkich aspiracji);



polemizowanie i dyskusje (wyjaśnianie różnych punktów widzenia na sprawy 

publiczne);



edukację (przekazywanie wiedzy w celu popierania rozwoju intelektualnego);



promowanie wartości kulturowych (ochrona własnej kultury oraz rozwój poczucia 

estetyki, piękna i ochrony twórczości artystycznej);



dostarczanie rozrywki (cele rekreacyjne);



integrację społeczną (poznanie i zrozumienie warunków życia, punktów widzenia, 

aspiracji innych ludzi, grup, narodów) 

[1]

.

[1]

J. Olędzki, Komunikowanie w świecie, Aspra, Warszawa 1998, ss. 35-36.

3

ZAKRES ODDZIAŁYWANIA KOMUNIKACJI



wpływ na zachowania (np. podejmowanie 

decyzji nabywczych);



wpływ na postawy (np. przekonania, 

preferencje, oceny towarów i instytucji);



wpływ na poziom wiedzy (np. stopień 

poinformowania, zakres wiedzy).

SZUMY

MODEL KOMUNIKACJI

NADAWCA

ODBIORCA

WI
ADO
MO
ŚĆ

M

EDIA

W

IA

D

O

MOŚ

Ć

INTERAKCJA

SPRZĘŻENIE ZWROTNE

KODOWANIE

ODKODOWYWANIE

ODKODOWYWANIE

KODOWANIE

KODOWANIE I DEKODOWANIE



Dekodowanie przekazu - przypisywanie 

przez odbiorcę określonego znaczenia 

słowom, obrazom, symbolom, które 

zostały użyte przez nadawcę w celu 

zakodowania informacji.



symbole, znaki, dźwięki itp., które mogą 

być łatwo przetworzone w określone 

pojęcia i kategoryzowane;



łatwo identyfikowalny;



musi pasować do kategorii, jakie ludzie 

już stworzyli.

DETERMINANTY PROCESU 

KODOWANIA I DEKODOWANIA

DETERMINANTY PROCESU 

KODOWANIA I DEKODOWANIA



uwarunkowania kulturowe (kultura, 

subkultura, klasa społeczna);



społeczne (grupy odniesienia, rodzina, 

status, rola);



osobiste (wiek, zawód, sytuacja 

ekonomiczna, płeć itp.);



psychologiczne (motywacje, percepcja, 

proces uczenia się, przekonania i 

postawy) 

PRZEKAZ - DETERMINANTY



treść przekazu:



sposób wnioskowania



czy nadawca powinien wyciągać wyraźnie wnioski za audytorium czy też 

pozostawić to odbiorcom;



sposób argumentacji:



racjonalna - emocjonalna;



kolejność prezentacji



czy zaprezentować najmocniejsze argumenty na początku czy na końcu 

przekazu;



struktura przekazu;



kształt przekazu:



ilustracja, kolor, słowa, głos (tempo, rytm, wysokość tonu, artykulacja), 

wokalizacja (pauzy, znaki), głos nadawcy, mimika twarzy, gesty, ubranie, 

postawa, fryzura itp.;



źródło przekazu:



atrakcyjne źródła przekazu zwiększają uwagę i oddźwięk;



doświadczenie i sympatia;

4

PRZEKAZ - WIADOMOŚĆ



medium (środek przekazu komunikacyjnego) 

- techniczny lub psychiczny sposób 

przekazywania komunikatu i przekształcania 
go w sygnał, który z kolei może być 
transmitowany przez kanał;



kanał jest to fizyczny środek komunikacji, 

przez który przekazywany jest sygnał;

KATEGORIE ŚRODKÓW PRZEKAZU 



środki prezentacyjne: głos, twarz, ciało -

korzystają z naturalnych języków, słów, 

wyrażeń, gestów itd.; wymagają obecności 

osoby kodującej;



środki reprezentacyjne: książki, obrazy, 

fotografie, pisarstwo, architektura, dekoracja 

wnętrz itd.;



środki mechaniczne: telefony, telewizja, 

teleksy; mogą stać się przekaźnikami dla 

mediów prezentacyjnych i reprezentacyjnych. 

SZUM - ZAKŁÓCENIA



szum semantyczny – spowodowany nieprawidłowym 

użyciem symboli i słów w celu zakodowania wiadomości; 

powstaje wówczas gdy nadawca i odbiorca w różny 

sposób rozumieją słowa, wyrażenia, symbole itp.;



szum mechaniczny – związany jest z udziałem           

w procesie komunikacji różnego rodzaju urządzeń;



szum środowiskowy – zakłócenia spowodowane są 

czynnikami zewnętrznymi w stosunku do danego procesu 

komunikacji;



szum psychologiczny – to zakłócenia związane           

z odbiorcą przekazu, spowodowane jego uczuciami, 

predyspozycjami oraz uprzednimi doświadczeniami 

dotyczącymi nadawcy przekazu, samych przekazów oraz 

mediów komunikacyjnych.

ŹRÓDŁA WIEDZY O KULTURZE

- NAUKI PODSTAWOWE

Antropologia (gr. άνθρωπος

anthropos

– człowiek, λόγος

logos

–

nauka) jest nauką zajmującą się badaniem człowieka jako jednostki i 

jako społeczności.

W szerokim znaczeniu wykorzystuje osiągnięcia wiele nauk zajmujących 

się człowiekiem i jego życiem (medycyna, psychologia, socjologia) w 

celu zrozumienia właściwości i rozwoju człowieka.

W wąskim znaczeniu jest gałęzią nauk przyrodniczych zajmującą się 

człowiekiem i rasami etnograficznymi człowieka.

Najważniejsze dziedziny antropologii to:



antropologia fizyczna (czyli biologia porównawcza człowieka);



antropologia kulturowa;



archeologia;



lingwistyka;



paleoantropologia.

ŹRÓDŁA WIEDZY O KULTURZE

- NAUKI PODSTAWOWE

Antropologia kulturowa

- dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kultury, 

rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu 

skonstruowania ogólnej teorii kultury. Zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej 

przejawach.

Antropologia kulturowa akcentuje w badaniach różnorodność kultur i bada odniesienie 

zachowań ludzkich do ogólnego kształtu kultury danej społeczności.

W skład antropologii kulturowej wchodzą cztery dyscypliny naukowe:



archeologia; 



etnologia; 



etnografia; 



językoznawstwo.

Terminy "etnologia", "etnografia" i "antropologia kulturowa" używane są wymiennie.

Przyjmuje się, że 

etnografia

to czysty opis kultury, 

etnologia

- ogólniejszy opis wraz z 

wnioskami; klasyfikuje ludy na podstawie cech środowiskowych i kulturowych, oraz 

opisuje poszczególne kultury, a 

antropologia kulturowa

to nauka zajmująca się 

teoriami dotyczącymi kultury.

DEFINICJE KULTURY



skomplikowany i współzależny zbiór elementów 

obejmujących wiedzę, wierzenia i wartości, sztukę, 

prawo, obyczaje i zasady moralne oraz wszystkie 

inne rodzaje umiejętności i zwyczajów nabytych przez 

istotę ludzką jako członka określonej społeczności;



względnie zintegrowaną całość obejmującą 

zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla 

zbiorowości społecznej wzorów wykształconych            

i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierającą 

wytwory takich zachowań;



stanowi ogół wytworów działalności ludzkiej, 

materialnych i niematerialnych, wartości i 

uznawanych w danej zbiorowości sposobów 

postępowania.

5

DEFINICJE KULTURY

"Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura." 

Johan Herder

„Istotą wszelkiej definicji kultury jest bowiem to, że 

wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczanego 

owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych 

aspektów. Nacisk ten, a w konsekwencji także wartość 

definicji, będą zależały od tego, jaki szczególny cel 

definiujący miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości 

definiowania kultury, a każda jest użyteczna w 

powiązaniu z dociekaniami określonego rodzaju.”

Ralph Linton

DEFINICJE KULTURY

sześć typów definiowania kultury (Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn)



opisowo-wyliczający (nominalistyczny) - definicje 

prezentujące klasyczną postać wczesnych definicji etnologicznych.

"Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje 

wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne 

zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa." 

Edward Tylor



historyczny - czynnik tradycji jako mechanizm przekazywania 

dziedzictwa kulturowego.

"Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem 

twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń (...) Jest 

nią całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku 

społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności 

ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie."

Stefan Czarnowski

DEFINICJE KULTURY

sześć typów definiowania kultury (Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn)



normatywny - podporządkowanie się zachowań ludzkim normom, 

wzorom, wartościom i modelom.

"Kultura to przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych 

symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi 

ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania."

Alfred Kroeber, Talcott Parsons



psychologiczny - psychiczne mechanizmy kształtowania się kultury -

mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji 

norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości uznawanych przez tą 

zbiorowość, jak również wpływ kultury na kształtowanie osobowości 

jednostek. Główny nacisk położony jest na uczenie się i 

naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury.

"Kultura jest pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w 

łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego 

systemu stosunków międzyludzkich." 

Stanisław Ossowski

DEFINICJE KULTURY

sześć typów definiowania kultury (Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn)



strukturalny - struktura konkretnej kultury, zasadnicze elementy 

oraz ich wewnętrzne powiązania. Wyróżnia się cztery kategorie 

elementów kultury:



materialno-techniczne, 



społeczne, 



ideologiczne, 



psychiczne (dotyczące uczuć i postaw). 



genetyczny - geneza kultury, wyjaśnianie jej pochodzenia. 

Definicje te można podzielić na dwie grupy:



dotyczące wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych 

(wyższych) jej form z form innych wcześniejszych (uważanych za 

niższe), 



dotyczące problemu wyłaniania się kultury z natury oraz związkami, 

różnicami i przeciwieństwami między nimi.

DEFINICJE 

KULTURY ORGANIZACYJNEJ

zbiór wyobrażeń, symboli, wartości, wierzeń

i norm podzielanych przez członków grupy, 

umożliwiających pewną zgodność 

partykularnych interesów oraz ułatwiających 

harmonijny rozwój grupy społecznej zbieżny 

z jej celami, tzn. jej wysiłek zmierzający do 

przystosowania się do uwarunkowań 

zewnętrznych i wewnętrznych

Źródło: 
Strategor, Zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość, PWE, Warszawa 1995, s. 507.

DEFINICJE 

KULTURY ORGANIZACYJNEJ

system łączący osobiste doświadczenia

życiowe ludzi i zgromadzoną wspólną 

wiedzę, która jest rejestrowana

i kodowana oraz przyswajana tylko dla 

tych, którzy kod ten znają, a także 

powiązana z konfiguracją umożliwiającą 

organizowanie i strukturalizowanie 

istniejących relacji, praktyk i wyobrażeń

Źródło:
E. Morin, Sociologie, Fayard, Paryż 1984

6

DEFINICJE 

KULTURY ORGANIZACYJNEJ

wyuczony produkt grupowego doświadczenia

opartego na wartościach oraz normach i 

wynikających z nich wzorach kulturowych

[1]

.

zbiorowe zaprogramowanie umysłu odróżniające 

członków jednej organizacji od członków innej

[2]

[1]

Ł. Sułkowski, Kulturowa zmienność organizacji, PWE, Warszawa 2002, s. 58.

[2]

G. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, PWE, Warszawa 2000, s. 375.

DEFINICJE 

KULTURY ORGANIZACYJNEJ



względnie zintegrowaną całość obejmującą 

zachowania ludzi przebiegające według wspólnych 

dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych 

i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierającą 

wytwory takich zachowań

[1]

.



ogół wytworów działalności ludzkiej, 

materialnych i niematerialnych, wartości

i uznawanych w danej zbiorowości sposobów 

postępowania

[2]

. 

[1]

A. Kłoskowska, Kultura masowa, PWN 1980, s. 40.

[2]

J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972, s. 78.

PŁASZCZYZNY ZJAWISK 

KULTUROWYCH



materialna – każde zjawisko kulturowe ma wymiar materialny 

(wytwory człowieka, technika, umiejętności praktyczne);



behawioralna – zjawiska kulturalne są związane nierozerwalnie z 

zachowaniami motorycznymi:



zewnętrznymi - czynnościami związanymi z tworzeniem i odbiorem dzieła 

kulturowego;



wewnętrznymi, czyli przeżyciami, odczuciami, bądź wypowiedziami;



psychologiczna – dla niektórych badaczy ważne są: 

wartościowanie, oceny, postawy, motywy i znaczenia nadawane 

przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowaniom;



aksjonormatywna – można też wyróżnić w kulturze normy i 

wartości.

ELEMENTY TWORZĄCE KULTURĘ



wymiar niematerialny (idee, wartości, 

religie, mity itp.);



materialny (wytwory sztuki, rzemiosła 

itp.);



organizacyjny (system rodziny, instytucje 

społeczne, klasy społeczne itp.).

ELEMENTY TWORZĄCE KULTURĘ

Widocznym przejawem kultury są artefakty

– sztuczne twory danej kultury:



artefakty językowe (język, mity, legendy);



artefakty behawioralne (rytuały, ceremonie, 

zwyczaje);



artefakty fizyczne (wystrój wnętrza, sztuka, meble, 

technologia, inne przedmioty materialne).

ELEMENTY TWORZĄCE KULTURĘ 

ORGANIZACYJNĄ 

PRZEDSIĘBIORSTWA

Rdzeń kultury organizacyjnej: wartości i ukształtowane na ich bazie 

rytuały, bohaterowie i symbole.



Rytuały są zbiorowymi działaniami, które postrzegane są przez 

członków danej organizacji jako społecznie niezbędne (zwyczaje, 

ceremonie i obchody itp.).



Natomiast bohaterowie to postaci, współczesne lub historyczne, 

fikcyjne lub realne, które uosabiają cechy szczególnie cenione przez 

grupę i stanowiące dlań wzorce zachowań.



Symbole to słowa, gesty, znaki, obrazy, przedmioty, które mają 

szczególne znaczenie dla członków danej organizacji i są przez nich 

powszechnie rozpoznawane. Do tej kategorii zaliczamy: język (w tym 

określenia żargonowe), symbole (flagi, znak handlowy), logotyp 

przedsiębiorstwa

[1]

.

[1]

G. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, PWE, Warszawa 2000, ss. 42-46.

7

POZIOMY „ZAPROGRAMOWANIA 

UMYSŁU” WG G. HOFSTEDE

dziedziczona

nabyta

dziedziczona 

lub nabyta

specyficzna 

dla jednostki

specyficzna 

dla grupy 

lub kategorii

uniwersalna

OSOBOWOŚĆ

KULTURA

NATURA LUDZKA 

TRZY POZIOMY KULTURY 

ORGANIZACYJNEJ



natura ludzka, która jest uniwersalna    

i dziedziczona;



kultura, która jest specyficzna dla grupy 

(organizacji) i przez nią nabyta;



osobowość, która jest specyficzna dla 

jednostki, częściowo dziedziczona, 

a częściowo nabyta.

ŹRÓDŁO NORM I WARTOŚCI 

ORGANIZACJI



założyciele firmy, właściciele, liderzy opinii, bohaterowie

organizacji, wszyscy, którzy wywarli piętno na organizacji, a więc 

np.: inwestorzy, od których pośrednio zależą pewne cele i normy 

postępowania organizacji oraz sformułowane względem pracowników 

oczekiwania, misja organizacji;



historia przedsiębiorstwa, przekaz z ust do ust, który może być 

silniejszy niż nakazy i zakazy jeśli słabo jest kontrolowane ich 

przestrzeganie - gdy nie nagradza się respektowania i nie karze za 

łamanie;



członkowie firmy – każdy nowy członek, który swe normy i wartości 

potrafi zaszczepić w organizacji;



kultura otoczenia w skali narodu, regionu, która tworzy nacisk 

społeczny, gdyż w długim okresie czasu organizacja nie może 

mieć wartości i norm sprzecznych z wyznawanymi przez 

otoczenie.

MODEL WSPÓLNOTY DOŚWIADCZEŃ      

W. SCHRAMM’A

Źródło / Kodujący

Dekodujący / Adresat

Sygnał

DOŚWIADCZENIE

DOŚWIADCZENIE

MODEL SPOŁECZNO-KULTUROWY 

A. TUDORA

nadawca

publiczność

przekaźnik

KULTURA

STRUKTURA 

SPOŁECZNA

Określa język 

przekaźnika

Określa sytuację 

przekaźnika

motywacje

efekty

Orientacje i oczekiwania poznawcze, 

ekspresywne i wartościujące

Orientacje i oczekiwania poznawcze, 

ekspresywne i wartościujące

Społeczne usytuowanie 

odbiorcy

Społeczne usytuowanie 

nadawcy