plik

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

listopad 2009

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

www.lpmagazine.org

lin

ftw

Linux Kernel: Podróż

do wnętrza systemu

Część pierwsza (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

Wszyscy wiemy, że jądro jest podstawową częścią systemu operacyjnego, odpowiedzialną za tak
newralgiczne zadania jak zarządzanie zasobami sprzętowymi oraz izolację procesów. Wszystkie
najpopularniejsze dystrybucje systemu Linux dostarczane są w postaci gotowej całości – programów
skompilowanych i skonfigurowanych tak, aby działały bezproblemowo na możliwie jak największej
liczbie komputerów. To właśnie uniwersalność i łatwość konfiguracji przyczyniły się do eksplozji
zainteresowania systemami linuksowymi w ostatnich latach. Czy jednak naprawdę musimy decydować
się na gotowe, ale w dużym stopniu nieoptymalne dla naszych potrzeb rozwiązania?

Rafał Kułaga

awno, dawno temu, kiedy nie było jesz-
cze dystrybucji systemu Linux w formie,
do jakiej przywykliśmy obecnie, cały sys-
tem należało budować od podstaw. Powo-

dowało to bardzo wiele problemów, głównie ze względu
na ogromną wiedzę, jaką należało posiąść przed rozpoczę-
ciem budowy systemu dla określonego komputera. Wyni-
ki były jednak świetne – systemy tworzone według takiej
filozofii były doskonale dopasowane do danego kompute-
ra, nie tylko poprzez odpowiedni wybór oprogramowania,
lecz również sztuczki stosowane na etapie kompilacji. Ta-
kie podejście do dziś ma wielu zwolenników, szczególnie
wśród starszych użytkowników systemów opartych na ją-
drze Linux, ogranicza jednak dostępność systemu dla po-
czątkujących.

W celu rozwiązania wymienionych problemów, po-

wstały dystrybucje systemu Linux. Ich wykorzystanie za-
wsze jest kompromisem pomiędzy wydajnością, a wygo-
dą obsługi. Pomimo faktu, iż niektóre dystrybucje pozwa-
lają na budowę pakietów ze źródeł w trakcie instalacji (np.
Gentoo), większość korzysta z tzw. pakietów binarnych
– zawierających oprogramowanie w formie gotowej do

uruchomienia.  Takie  rozwiązanie  ogranicza  oczywiście
liczbę  architektur  sprzętowych,  na  których  może  zostać
uruchomiona  dana  wersja  dystrybucji,  pozwala  jednak
na dotarcie do szerokiej grupy odbiorców. Dla przeciętne-
go użytkownika, przyzwyczajonego do systemów z rodzi-
ny Microsoft Windows, przesiadka na dowolną dystrybu-
cję byłaby z pewnością nieznośna, gdyby nie dostępność
oprogramowania w postaci binarnej.

Dlaczego wspominam o tych zagadnieniach we wstę-

pie pilotażowego artykułu cyklu o budowie, konfiguracji i
programowaniu jądra Linux? Otóż dlatego, iż odpowied-
nia konfiguracja jądra systemu może przyczynić się do
znacznego wzrostu wydajności oraz bezpieczeństwa sys-
temu. Jeżeli nie dokonałeś rekompilacji jądra systemu, to
z bardzo dużym prawdopodobieństwem jest ono nieopty-
malne dla Twoich potrzeb.

Jądro rezyduje w pamięci przez cały czas, gdy uru-

chomiony jest system operacyjny. To ono decyduje o tym,
przez jak długi okres czasu (zwany kwantem czasu) pro-
ces wykonywany jest przez procesor. Jeżeli jądro napisa-
ne byłoby w sposób nieoptymalny, to w znacznym stopniu
odbiłoby się to na wydajności całego systemu.

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

listopad 2009

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

www.lpmagazine.org

Aby w pełni zrozumieć zasadę działania

jądra systemu oraz poszczególnych jego me-
chanizmów,  konieczne  jest  zapoznanie  się  z
podstawowymi  paradygmatami  związanymi
z budową tej części systemu. W tym cyklu ar-
tykułów zostaną poruszone zagadnienia takie
jak: rekompilacja jądra, proces uruchamiania
systemu, zarządzanie procesami oraz zasoba-
mi,  obsługa  systemów  plików,  mechanizmy
sieciowe systemu Linux, mechanizmy zabez-
pieczeń na poziomie jądra (SELinux), tworze-
nie modułów jądra oraz pisanie prostych ste-
rowników urządzeń.

Nie szkodzi, jeżeli wcześniej nie miałeś

styczności  z  tymi  zagadnieniami  –  wszyst-
ko zostanie przejrzyście omówione na przy-
kładach. Aby jednak w pełni skorzystać z in-
formacji  zawartych  w  tym  cyklu,  powinie-
neś opanować język C przynajmniej w stop-
niu  podstawowym  –  jest  to  bowiem  język
programowania  w  którym  zostało  napisa-
ne jądro.

W tej części cyklu zajmiemy się pod-

stawami budowy jądra systemu operacyjne-
go. Podstawowym tematem tego artykułu jest
jednak wybór odpowiedniej wersji jądra Li-
nux, jego kompilacja oraz wykorzystanie w
systemie. Zapraszam do lektury!

Jądro systemu

Zanim przejdziemy do dalszej części artykułu,
w której zajmiemy się praktycznymi aspekta-
mi konfiguracji jądra Linux, warto zastanowić
się nad budową tej części systemu oraz jego
miejscem w architekturze nowoczesnego sys-
temu operacyjnego.

Zadania jądra

We współczesnym modelu warstwowej bu-
dowy systemu komputerowego, jądro syste-
mu  odpowiada  za  zapewnienie  środowiska
dla aplikacji uruchamianych przez użytkow-
nika.  We  współczesnych  systemach  ope-
racyjnych  działa  jednocześnie  wiele  róż-
nych  aplikacji,  a  jak  wiemy,  procesor  mo-
że  jednocześnie  wykonywać  tylko  jeden
program (pomijam tu procesory wielordze-
niowe lub systemy wieloprocesorowe). Pro-
blemem jest również zapewnienie izolowa-
nego środowiska działania dla każdego pro-
cesu – niemożliwe jest bowiem wykorzysta-
nie jednej przestrzeni adresowej przez wie-
le  programów.  Konieczne  jest  także  zdefi-
niowanie  mechanizmów  obsługi  urządzeń
wejścia/wyjścia  oraz  zapewnienie  możli-
wości komunikacji międzyprocesowej, oraz
wywołań systemowych, wykorzystywanych
w celu komunikacji procesów z jądrem (Ry-
sunek 1).

W celu zapewnienia możliwości jedno-

czesnego wykonywania wielu procesów, wy-
korzystywana jest część jądra zwana schedu-
lerem,  odpowiadająca  za  określanie,  który
proces ma mieć w danej chwili dostęp do pro-
cesora oraz czasu tego dostępu (zwany kwan-
tem).  Po  upłynięciu  kwantu,  lub  zaistnieniu
innego  zdarzenia  powodującego  koniecz-
ność  przerwania  wykonywania  danego  pro-
cesu, dokonywane jest wywłaszczenie zada-
nia. Wskutek wywłaszczenia, następne zada-
nie (określane przez algorytm kolejkowania)
uzyskuje dostęp do procesora. Jądro systemu
pozwalające na jednoczesne działanie wielu
procesów, nazywamy wielozadaniowym.

Każdy z uruchamianych programów

wymaga  do  poprawnego  działania  wła-
snej  przestrzeni  adresowej.  Przy  wywoła-
niu  programu,  jądro  alokuje  niezbędną  pa-
mięć (m. in. stos) oraz wykonuje skok pod
adres  określający  początek  kodu  aplikacji.
Każdy  z  procesów  działa  w  podobny  spo-
sób,  w  jaki  byłby  wykonywany  gdyby  był
jedynym  zadaniem  wykonywanym  przez
procesor – wszelkie funkcje związane z za-
pewnieniem ochrony obszarów wykorzysty-
wanych  przez  inne  aplikacje  przejmuje  ją-
dro  systemu.  Stosowane  w  tym  celu  tech-
niki nazywane są pamięcią wirtualną – po-
zwalają bowiem na nadawanie obszarom pa-
mięci  fizycznej  dowolnie  określonych  ad-
resów,  które  następnie  wykorzystywane  są
przez procesy. Funkcje te wymagają wspar-
cia  ze  strony  procesora,  a  konkretnie  jego
części  zwanej  MMU  (ang.  Memory  Mana-
gement Unit).

W trakcie wykonywania programów, bar-

dzo często okazuje się, że ilość pamięci RAM
naszego  komputera  jest  niewystarczająca  do
przechowywania wszystkich niezbędnych da-
nych. W takiej sytuacji, nowoczesne jądra sys-
temu  zapisują  określone  fragmenty  pamięci
na urządzeniach pamięci masowej, takich jak
dyski twarde. Gdy zaistnieje potrzeba odwoła-
nia się do danych znajdujących się na partycji
wymiany (ang. swap partition), jądro wczytu-
je  określony  obszar  do  pamięci  operacyjnej.
Technika ta pozwala na wydajniejszą obsługę
dużych aplikacji.

W celu skutecznego wykonywania swo-

ich  funkcji,  jądro  musi  zostać  odizolowane
od  wykonywanych  aplikacji.  Umożliwia  to
zastosowanie  podziału  na  przestrzeń  użyt-
kownika  (ang.  userspace)  oraz  jądra  (ang.
kernelspace). Procesy działające w przestrze-
ni użytkownika nie mają dostępu do danych
znajdujących się w przestrzeni jądra. Wsku-
tek tego, dane jądra nie są narażone na mo-
dyfikację przez niepowołane procesy. Zwróć

uwagę, że taka ingerencja w zawartość pa-
mięci zawierającej kod jądra mogłaby stano-
wić ogromne zagrożenie dla bezpieczeństwa
systemu – pamiętajmy, że to jądro decyduje,
czy dany użytkownik uprawniony jest do do-
stępu do danego pliku, wywołania systemo-
wego itp.

Skoro procesy nie mają dostępu do prze-

strzeni jądra, to w jaki sposób odbywa się ich
komunikacja  z  jądrem?  Pamiętamy  przecież,
że  każdy  z  procesów  działa  w  osobnej,  wir-
tualnej przestrzeni adresowej. W celu zapew-
nienia  możliwości  komunikacji  międzypro-
cesowej wykorzystywane są rozmaite techni-
ki, takie jak deskryptory plików, sygnały, se-
mafory, gniazda oraz kolejki wiadomości. Ich
działanie polega na wykorzystaniu funkcji za-
pewnianych przez jądro systemu. Wywołanie
większości z nich odbywa się przy użyciu tzw.
wywołań systemowych (ang. system calls, po-
tocznie syscalls).

W obrębie jądra systemu (lub jako tzw.

moduły)  funkcjonują  sterowniki  urządzeń.
Ich działanie opiera się na zapewnieniu war-
stwy  abstrakcji  dla  funkcji  realizowanych
w  ścisłej  zależności  od  wykorzystywanego
sprzętu.  Dzięki  temu,  programista  nie  musi
znać szczegółów działania sprzętu, lecz jedy-

Rysunek 1.

Budowa systemu operacyjnego z ją-

drem monolitycznym

��

Rysunek 2.

Budowa systemu operacyjnego korzy-

stającego z mikrojądra

��

�

��

listopad 2009

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

www.lpmagazine.org

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

nie zestawy wywołań, służących do obsługi
mechanizmów abstrakcji.

Przestrzeń jądra

a przestrzeń użytkownika

Jak już powiedzieliśmy, w większości syste-
mów operacyjnych istnieje wyraźny podział

na przestrzeń jądra oraz przestrzeń użytkow-
nika. Większość z Czytelników z pewnością
miała  do  czynienia  z  tworzeniem  aplika-
cji  działających  w  przestrzeni  użytkowni-
ka. Cykl ten ze względu na naturę tematyki
będzie  zajmował  się  głównie  zagadnienia-
mi  związanymi  z  przestrzenią  jądra.  Czym

więc, w dużym skrócie, charakteryzuje się
programowanie w przestrzeni jądra?

Będąc w przestrzeni jądra, mamy pełen

dostęp do wszystkich zasobów systemu. Wy-
nikają z tego nie tylko bardzo duże możliwo-
ści,  lecz  również  odpowiedzialność  –  musi-
my mieć świadomość, że każdy z błędów mo-
że  spowodować  zawieszenie  systemu,  lub,
co  gorsza,  narażenie  przechowywanych  da-
nych. Z tego względu, w zagadnieniach zwią-
zanych  z  realizacją  funkcji  charakterystycz-
nych  dla  jądra,  istnieje  tendencja  do  przeno-
szenia ich do przestrzeni użytkownika, gdzie
mogłyby być realizowane przez wyspecjalizo-
wane serwery.

Następną różnicą, której bardzo często nie

uświadamiają sobie początkujący programiści,
jest to, iż moduły jądra (oraz jego część głów-
na, nazywana statyczną) nie mają dostępu do
funkcji biblioteki standardowej C. W modu-
le jądra nie możemy więc wywołać np. funk-
cji

printf()

, ponieważ kod ten nie jest linko-

wany z biblioteką standardową (cechę tę okre-
śla się jako samodzielność). Większość funk-
cji posiada jednak odpowiedniki, które może-
my wykorzystać w tworzonych przez nas mo-
dułach jądra, np. dla funkcji

printf()

jest nim

kprintf()

Oczywiście istnieje jeszcze wiele innych

różnic, które omówimy w następnych czę-
ściach cyklu, a w szczególności w części do-
tyczącej tworzenia modułów jądra.

Rodzaje jądra systemu

Istnieje wiele metodologii budowy jądra sys-
temu operacyjnego. Głównym parametrem,
pod względem którego dokonywany jest po-
dział na poszczególne kategorie, jest rozdzie-
lenie zadań jądra pomiędzy serwery działają-
ce w przestrzeni użytkownika oraz część ją-
dra rezydującą w przestrzeni jądra. Nie moż-
na jednoznacznie orzec, która z tych meto-
dologii jest najlepsza – każda ma swoje za-
lety i wady oraz znajduje zastosowania w in-
nej klasie systemów operacyjnych (np. syste-
mów dla urządzeń wbudowanych).

Najważniejsze z istniejących obecnie filo-

zofii budowy jądra systemu to:

•   Jądro monolityczne;
•   Mikrojądro;
•   Jądro hybrydowe;
•   Nanokernel i exokernel.

Przyjrzyjmy się krótko każdemu z tych typów.

Jądro monolityczne

Koncepcja jądra monolitycznego (ang. mo-
nolithic kernel) polega na budowie jądra ja-

Rysunek 3.

Schemat numeracji wersji jądra Linux serii 2.6

��

Rysunek 4.

Strona główna kernel.org

listopad 2009

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

www.lpmagazine.org

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

ko  jednolitego,  dużego  programu  działają-
cego  w  przestrzeni  jądra  (Rysunek  1).  Kla-
syczne jądro monolityczne zajmuje się obsłu-
gą wszystkich funkcji jądra systemu, jednak
większość  wykorzystywanych  obecnie  ją-
der,  budowanych  w  oparciu  o  tą  metodolo-
gię  posiada  możliwość  dynamicznego  dołą-
czania  modułów,  gdy  nastąpi  taka  potrzeba
(np.  po  podłączeniu  do  komputera  urządze-
nia pamięci masowej USB). Przykładem ją-
dra monolitycznego jest Linux oraz jądra sys-
temów UNIX.

Największą zaletą jądra monolitycznego

jest jego wysoka wydajność, wynikająca z za-
stosowania jednej, spójnej przestrzeni adreso-
wej, w której działa większość mechanizmów
jądra. Dzięki temu, nie jest konieczne przełą-
czanie kontekstów procesów przy wykonywa-
niu podstawowych funkcji systemu, tak jak ma
to miejsce w mikrojądrach, wykorzystujących
dużą liczbę serwerów przestrzeni użytkowni-
ka. Znacznie ułatwiona zostaje również komu-
nikacja pomiędzy poszczególnymi elementa-
mi jądra.

Główna wada jądra monolitycznego wy-

nika  z  tej  samej  cechy,  która  jest  źródłem
wszystkich jego zalet, a mianowicie – zasto-
sowania  jednorodnej  przestrzeni  adresowej.
Podejście  takie  powoduje  bowiem  znacz-
ną komplikację rozwoju jądra oraz dużą po-
datność  na  błędy.  Co  więcej,  wspólna  prze-
strzeń  adresowa  oznacza,  iż  błąd  w  jednej
części jądra może spowodować awarię całe-
go systemu.

Mikrojądro

Zupełnie  inne  podejście  do  realizacji  za-
dań  jądra  systemu  reprezentuje  koncepcja
mikrojądra.  Opiera  się  ona  na  implemen-
tacji jedynie podstawowych i zupełnie nie-
zbędnych funkcji w programie działającym
w przestrzeni jądra. Pozostałe funkcje reali-
zowane są przy użyciu tzw. serwerów – pro-
gramów  działających  w  przestrzeni  użyt-
kownika  (Rysunek  2).  Przykładem  mikro-
jądra jest jądro systemu BeOS, MINIX oraz
Mach i L4.

Podstawową zaletą mikrojądra jest teo-

retycznie większe bezpieczeństwo, wynika-
jące ze znacznego uproszczenia kodu dzia-
łającego w trybie jądra. Serwery działają w
przestrzeni użytkownika, przez co podlega-
ją  podobnym  ograniczeniom  co  większość
procesów. Mikrojądra doskonale nadają się
do  zastosowania  w  systemach  wbudowa-
nych,  dzięki  znacznie  mniejszej  ilości  pa-
mięci zajmowanej przez programy niezbęd-
ne  do  wykonywania  podstawowych  funk-
cji systemu.

Jak już wspomnieliśmy w paragrafie do-

tyczącym jąder monolitycznych, główną wa-
dą  mikrojądra  jest  duży  wydatek  oblicze-
niowy  związany  z  przełączaniem  pomiędzy
serwerami  działającymi  w  przestrzeni  użyt-
kownika. Co więcej, w rozbudowanych sys-
temach  operacyjnych,  przeznaczonych  dla
komputerów  typu  desktop,  mikrojądro  wraz

z serwerami może zajmować znacznie więcej
pamięci niż standardowe jądro monolityczne.
Wynika to z faktu, iż każdy serwer jest osob-
nym programem, który dodatkowo może być
napisany w języku wysokiego poziomu. Pro-
blematyczne jest również zapewnienie ko-
munikacji pomiędzy procesami użytkowni-
ka a serwerami.

Rysunek 5.

Program konfiguracyjny jądra działający w trybie tekstowym

Rysunek 6.

Program konfiguracyjny jądra działający w trybie tekstowym

listopad 2009

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

www.lpmagazine.org

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

Jądro hybrydowe

Jądra  posiadające  zarówno  cechy  mikroją-
dra  jak  i  jądra  monolitycznego,  nazywamy
hybrydowymi.  Podstawowe  założenie  pozo-
staje w ich przypadku takie samo, jak w mi-
krojądrach  –  znaczna  część  funkcji  realizo-
wana  jest  przy  pomocy  serwerów  działają-
cych  w  przestrzeni  użytkownika.  Jądra  hy-
brydowe charakteryzuje się jednak realizacją
pewnych funkcji w programie działającym w
przestrzeni jądra, w celu zwiększenia wydaj-
ności.  Przykładem  jądra  hybrydowego  jest
jądro wykorzystywane w systemach rodziny
Microsoft Windows NT.

Nanokernel i exokernel

Wraz  z  rozwojem  systemów  operacyjnych
przeznaczonych dla urządzeń wbudowanych,
coraz  większe  znaczenie  ma  minimalizacja
wymagań  sprzętowych  jakie  narzuca  jądra.
Odpowiedzią na te potrzeby są dwa nowe typy
jądra systemu: nanokernel oraz exokernel.

Pod pojęciem nanokernela rozumiemy ją-

dro zbudowane w oparciu o założenia charak-
terystyczne dla mikrojądra, ze szczególnym
naciskiem na minimalizację objętości progra-
mu znajdującego się stale w pamięci. Nano-
kernel ma za zadanie realizować jedynie pod-
stawowe funkcje jądra, w sposób jak najbar-
dziej efektywny.

Exokernel jest nanokernelem, w którym

zadania związane z zarządzaniem zasobami
systemu zostały przekazane aplikacjom prze-
strzeni użytkownika. Zadaniem jądra jest je-
dynie zapewnienie, że procesy nie będą nad-
pisywać danych należących do innych pro-
cesów.

Jądro Linux

Po zapoznaniu się z podstawami budowy
systemów operacyjnych, nadszedł czas aby-
śmy skupili się na jądrze Linux. Nie jest to
jedynie zbiór wielu milionów linii kodu,
który na początku lat 90 umożliwił zbudo-

wanie pełnowartościowego, wolnego syste-
mu operacyjnego, ale również największy
na świecie program o otwartym kodzie źró-
dłowym. Zajmiemy się teraz krótko histo-
rią, budową oraz architekturami, na których
działa jądro Linux.

Historia Linuksa

Wszyscy wiemy, iż osobą odpowiedzialną za
rozpoczęcie prac nad jądrem Linux jest Linus
Torvalds. Za datę powstania systemu przyjmu-
je się 26 sierpnia 1991, kiedy to wysłał on na
grupę dyskusyjną wiadomość, informującą o
tworzonym amatorsko systemie operacyjnym.
Linus Torvalds z pewnością nie mógł przewi-
dzieć, że jego dzieło stanie się początkiem re-
wolucji.

Jak wiemy, system operacyjny skła-

da  się  ze  znacznie  większej  ilości  kompo-
nentów niż samo jądro. W celu utworzenia
kompletnego  systemu  operacyjnego,  jądro
Linux  połączono  z  narzędziami  przestrzeni
użytkownika,  zapewnianymi  przez  projekt
GNU,  zapoczątkowany  we  wrześniu  1983
roku  przez  Richarda  Stallmana.  Zdaniem
części  osób  ze  społeczności  związanych  z
tymi projektami, prowadzi to do konieczno-
ści określania całości jako GNU/Linux (jest
tak np. w dystrybucji Debian GNU/Linux).
Nie będziemy tu roztrząsać tego tematu, po-
nieważ nie jest on zbyt ważny z punktu wi-
dzenia cyklu artykułów. Obiektywnym fak-
tem pozostaje jednak, iż rozwój Linuksa nie
byłby możliwy bez narzędzi dostarczanych
przez projekt GNU.

Już w 1993 roku powstały pierwsze dys-

trybucje  systemu  Linux,  pozwalające  na  je-
go  wykorzystanie  przez  zwykłego  użytkow-
nika – Slackware i Debian. Znamienne jest, iż
nazwa  dystrybucji  Slackware,  obecnie  uzna-
wanej  za  przeznaczoną  dla  zaawansowanych
użytkowników,  oznacza  w  wolnym  tłuma-
czeniu oprogramowanie dla leniwych. W po-
czątkach systemu Linux, za leniwych uznawa-

no bowiem tych, którzy nie budowali systemu
od podstaw.

W ostatnich latach znacznie wzrosło za-

interesowanie  Linuksem  wśród  początkują-
cych  użytkowników  komputerów.  Stało  się
to głównie za sprawą dystrybucji takich jak
Ubuntu,  które  główny  nacisk  kładą  na  ła-
twość  instalacji  i  konfiguracji.  Z  pewnością
jest  to  zjawisko  bardzo  korzystne  dla  całej
społeczności – producenci sprzętu kompute-
rowego zaczynają bowiem postrzegać Linuk-
sa na równi z systemami Microsoft Windows.
Oznacza to nie tylko zwiększoną dostępność
sterowników,  lecz  również  znacznie  lepszą
kompatybilność urządzeń z systemami spod
znaku pingwina.

Budowa jądra Linux

Jądro Linux jest typowym jądrem monolitycz-
nym. Obsługuje jednak możliwość dynamicz-
nego dołączania fragmentów kodu, w postaci
tzw. modułów.

Obecnie, jądro Linuksa składa się z pra-

wie 12 milionów linii kodu. Jest to jeden z naj-
większych i najszybciej rozwijanych progra-
mów na świecie.

Nie chcę jednak wyprzedzać treścią na-

stępnych  artykułów  –  budową  wszystkich
najważniejszych  mechanizmów  jądra  oraz
tworzeniem  modułów  i  prostych  sterow-
ników  zajmiemy  się  w  dalszych  częściach
cyklu.

Obsługiwane architektury

Systemom  opartym  na  jądrze  Linux  często
zarzuca  się  niedopasowanie  do  potrzeb  ty-
powego  użytkownika  komputera.  Z  opinią
tą można się zgadzać lub nie, trzeba jednak
przyznać,  iż  jest  to  niezwykle  elastyczny
system,  który  znajduje  bardzo  wiele  zasto-
sowań, począwszy od zabawek i systemów
wbudowanych,  aż  do  najszybszych  super-
komputerów na świecie.

Niektóre z architektur wspieranych przez

jądro  Linux  to:  x86  (większość  kompute-
rów osobistych), 64-bitowe rozwiązania Inte-
la i AMD, mikrokontrolery oparte na rdzeniu
ARM (wykorzystywanego w ogromnej ilości
systemów  wbudowanych),  procesory  oparte
na  rdzeniu  MIPS  (sieciowe  systemy  wbudo-
wane),  PowerPC  (wydajne  procesory  RISC,
przeznaczone  m.in.  dla  systemów  wbudowa-
nych), Microblaze (architektura, którą może-
my implementować w układach logiki progra-
mowalnej FPGA).

Na rynku urządzeń mobilnych widać ten-

dencję do stosowania systemów opartych na
jądrze Linux. Dotyczy to nie tylko sprzętu ta-
kiego jak netbooki, lecz również PDA i smart-

Listing 1.

Przykładowy wpis konfiguracyjny dla nowego jądra w programie rozruchowym GRUB

title Kernel 2.6.30.5 – nowy

# etykieta

root (hd0,0)

# dysk główny

kernel /boot/bzImage-2.6.30.5

root

= /dev/sda1 ro quiet

# ścieżka do

obrazu jądra i opcje

Listing 2.

Przykładowy wpis konfiguracyjny dla nowego jądra w programie rozruchowym LILO

image

=/boot/bzImage-2.6.30.5

# ścieżka do obrazu jądra

label

=Kernel 2.6.30.5 - nowy

# etykieta

read

-only

# tryb tylko do odczytu

root

=/dev/sda1

# partycja główna

listopad 2009

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

www.lpmagazine.org

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

fony. Przykładem mogą być chociażby platfor-
my Android oraz Moblin.

Przygotowanie

do kompilacji jądra

Zanim zajmiemy się omówieniem procesu
pobrania i instalacji najnowszej wersji jądra,
warto zastanowić się, jakie pakiety będą nam
potrzebne do jego konfiguracji oraz kompila-
cji. Po instalacji nowego jądra, często okazu-
je się również, że do poprawnej pracy syste-
mu konieczna jest aktualizacja pakietów wy-
mienionych poniżej.

Narzędzia kompilacji

Jeżeli  jesteś  początkującym  użytkownikiem
systemu Linux, to z pewnością masz nieprzy-
jemne  wspomnienia  związane  z  kompilacją
programów ze źródeł. Błędy, które z pewno-
ścią często napotykałeś (zwłaszcza przy okazji
budowania mniej popularnych aplikacji) wy-
nikały z używania niewłaściwej wersji pakie-
tu GCC lub błędów samego programisty. Mam
przyjemność  poinformować  Cię,  że  w  przy-
padku jądra, prawie na pewno nie napotkasz
żadnych problemów – jest to bowiem kod o
znaczeniu  absolutnie  krytycznym,  dokładnie
przeanalizowany przez najlepszych programi-
stów na świecie. W celu sprawnej kompilacji
powinieneś jednak upewnić się, że dysponu-
jesz najnowszymi wersjami kilku pakietów, a
mianowicie: kompilatora GCC, narzędzi binu-
tils oraz programu make.

Jako że jądro Linux napisane jest w ję-

zyku  C  (ze  wstawkami  w  asemblerze),  bę-
dziesz  potrzebował  możliwie  najnowszej
wersji kompilatora GCC. Jest on dostępny w
repozytoriach  wszystkich  dystrybucji,  więc
na pewno nie będziesz miał problemów z je-
go instalacją.

Do przeprowadzenia kompilacji jądra,

będziesz również potrzebował pakietu binu-
tils, zawierającego narzędzia służące do ope-
rowania na plikach binarnych (m. in. linker i
asembler).

Program make wykorzystywany jest w

procesie automatycznej kompilacji i linkowa-
nia programów składających się z wielu pli-
ków źródłowych.

Programy zależne od jądra

Większość programów działających w prze-
strzeni użytkownika jest niezależna od uży-
wanej  wersji  jądra  systemu.  Istnieje  jed-
nak  pewna  grupa  aplikacji,  które  w  znacz-
nym  stopniu  zależne  są  od  działania  pew-
nych  mechanizmów  jądra.  Instalacja  nowe-
go  jądra  może  spowodować,  że  programy
te  zaczną  działać  niepoprawnie  lub  w  ogó-

le nie dadzą się uruchomić. Jeżeli po rekom-
pilacji jądra zauważyłeś problemy, powinie-
neś zainstalować nowsze wersje odpowied-
nich programów.

Część programów, które mogą wyma-

gać uaktualnienia po instalacji nowego ją-
dra, to:

• module-init-tools – narzędzia służące do

obsługi modułów jądra;

• udev – narzędzia służące do dynamiczne-

go tworzenia plików urządzeń w katalogu
/dev;

• util-linux – zbiór podstawowych narzę-

dzi wykorzystywanych w systemach
Linux;

• Narzędzia do obsługi systemów plików.

Pobranie najnowszej wersji jądra

Najnowsza wersja jądra Linux jest zawsze do-
stępna na stronie http://www.kernel.org/. Znaj-
dują się tam nie tylko pełne wersje źródeł, lecz
również tzw. patche – pliki umożliwiające ak-
tualizację posiadanych źródeł jądra. Więcej o
ich wykorzystaniu powiemy w następnej czę-
ści cyklu, kiedy zajmiemy się optymalizacją
konfiguracji jądra.

Po otworzeniu strony ze źródłami jądra

Linux, z pewnością zauważysz, że dostęp-
nych jest wiele różnych wersji, z których część
oznaczona jest jako stabilna, część jako wersje
testowe. Którą powinieneś wybrać?

Oznaczenia wersji jądra

W większości przypadków, najodpowiedniej-
szym rozwiązaniem będzie pobranie najnow-
szej stabilnej wersji jądra. Warto jednak po-
znać system oznaczeń wersji, aby mieć świa-
domość, w jaki sposób odbywa się rozwój tej
części systemu.

Jeżeli używałeś Linuksa jeszcze w cza-

sach jądra z rodziny 2.4, to z pewnością pa-
miętasz podział na dwie gałęzie: gałąź roz-
wojową  (development)  oraz  stabilną  (sta-
ble). Wersje testowe oznaczane były za po-
mocą  liczby  nieparzystej  (np.  2.5.22),  zaś
stabilne  przy  pomocy  liczby  parzystej  (np.
2.4.22).  Taki  system  oznaczeń  powodował
jednak  wiele  niedogodności  oraz  był  nie-
zbyt  zrozumiały  dla  początkujących  użyt-
kowników.

Wraz z wprowadzeniem jądra w wer-

sji  2.6  zdecydowano  się  zmienić  sys-
tem  numerowania  wersji.  Zrezygnowa-
no  z  utworzenia  osobnej  gałęzi  dla  wer-
sji  rozwojowych,  decydując  się  na  wyko-
rzystanie  schematu  numeracji  z  wersjami
-rc  (ang.  release  candidate).  Nowy  sche-
mat  łatwo  wytłumaczyć  na  przykładzie

(Rysunek 3). Załóżmy, że ukazuje się wer-
sja  2.6.30  jądra.  W  trakcie  prac,  dewelo-
perzy  odnajdują  błędy,  które  zostają  usu-
nięte  w  kolejnych  wersjach  stabilnych  ją-
dra,  oznaczanych  jako  2.6.30.1,  2.6.30.2
itd. W tym samym czasie, trwają intensyw-
ne prace nad nowymi funkcjami, wskutek
czego powstają wersje testowe, oznaczane
2.6.31-rc1, 2.6-31-rc2 itd. Po kilku miesią-
cach, wersja 2.6.31-rcX zostaje uznana za
stabilną i cykl powtarza się.

Pobranie i rozpakowanie jądra

Zdecydowanie polecam Ci pobranie najnow-
szej dostępnej wersji stabilnej jądra. Mo-
żesz tego dokonać wchodząc na stronę http:
//www.kernel.org/ i klikając w link Full Source
znajdujący się obok najnowszej wersji ozna-
czonej jako stable (Rysunek 4). Źródła jądra
zajmują około 55 MB.

Jeżeli chcesz pobrać źródła w trybie tek-

stowym, to możesz tego dokonać za pomo-
cą polecenia:

wget http://kernel.org/pub/linux/
kernel/v2.6/linux-2.6.x.x.tar.gz

Aby wyświetlić informacje o najnowszych
wersjach jądra, możesz skorzystać z poleceń:

wget http://kernel.org/kdist/finger_
banner
cat finger_banner

Po pobraniu, źródła możesz rozpakować przy
użyciu polecenia:

tar -xzvf linux-2.6.x.x.tar.gz ~/
linux-src/

Zapoznamy się teraz ze strukturą katalogów ze
źródłami jądra Linux.

Struktura katalogów ze źródłami

Po rozpakowaniu archiwum ze źródłami, z
pewnością zauważysz, iż zajmują one łącznie
ponad 300 MB. Taka ilość kodu może przy-
tłaczać, w znakomitej większości są to jednak
komponenty, których nie będziesz wykorzy-
stywał w swoim systemie. Przyjrzyjmy się te-
raz zawartości najistotniejszych katalogów w
drzewie jądra:

• arch – pliki zawierające implementacje

funkcji charakterystycznych dla konkret-
nych architektur sprzętowych obsługiwa-
nych przez jądro;

• crypto – pliki zawierające implementacje

mechanizmów kryptograficznych jądra;

listopad 2009

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

www.lpmagazine.org

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

• drivers – pliki z kodem źródłowym ste-

rowników urządzeń;

• firmware – pliki z kodem źródłowym ob-

sługi firmware urządzeń;

• fs – pliki zawierające implementacje sys-

temów plików;

• init – pliki zawierające implementacje

funkcji niezbędnych do rozruchu systemu;

• ipc – pliki zawierające implementację me-

chanizmów komunikacji międzyproceso-
wej (semafory, kolejki wiadomości itp.);

• kernel – pliki zawierające implementację

najważniejszych funkcji jądra (obsługa
przerwań, schedulera itp.);

• mm – pliki zawierające implementację

mechanizmów związanych z zarządza-
niem pamięcią;

• net – pliki zawierające implementację

mechanizmów sieciowych jądra;

• security – pliki zawierające implementa-

cję mechanizmów zabezpieczeń jądra;

• sound – pliki zawierające implementację

mechanizmów obsługi dźwięku;

• virt – pliki zawierające implementację

mechanizmów obsługi wirtualizacji.

W głównym katalogu źródeł jądra znajdują się
również katalogi Documentation (dokumenta-
cja jądra), include (pliki nagłówkowe jądra),
oraz lib (implementacja funkcji bibliotecz-
nych jądra).

Konfiguracja jądra

Przed  rozpoczęciem  kompilacji  powinieneś
wybrać  komponenty,  które  chcesz  zbudować
jako część statyczną jądra oraz moduły. Archi-
wum ze źródłami jądra, które przed chwilą po-
brałeś z internetu, zawiera również wygodne
narzędzia,  pozwalające  na  szybką  modyfika-
cję konfiguracji.

Konfigurację jądra możemy przeprowa-

dzić na trzy sposoby:

• Odpowiadając na pytania odnośnie każ-

dego  składnika  jądra  –  szczerze  odra-
dzam  Ci  zastosowanie  tej  metody,  przy-
najmniej na początku. Proces ten jest bo-
wiem  niezwykle  czasochłonny  (należy
odpowiedzieć na ponad 2000 pytań) oraz
wymaga dużej wiedzy na temat poszcze-
gólnych elementów jądra;

• Korzystając z narzędzia działającego

w trybie tekstowym – w takim przy-

padku  zaczynamy  pracę  od  wczytania
standardowej konfiguracji oraz urucho-
mienia narzędzia menuconfig (Rysunek
5). Jest to zdecydowanie najlepsze roz-
wiązanie, gdy budujemy jądro na zdal-
nym  systemie,  np.  przy  użyciu  połą-
czenia SSH. Należy pamiętać, iż w ce-
lu kompilacji i uruchomienia programu
menuconfig  potrzebna  jest  biblioteka
ncurses;

• Korzystając z narzędzia działającego w

trybie graficznym – podobnie jak w przy-
padku programu menuconfig, zaczynamy
od wczytania konfiguracji domyślnej, a
następnie wprowadzamy w niej zmia-
ny przy użyciu narzędzia działającego w
trybie graficznym (Rysunek 6). Mamy do
wyboru dwa programy: jeden z nich ko-
rzysta z biblioteki QT3 (xconfig), drugi z
GTK+ (gconfig).

W tym artykule omówimy dwa ostatnie z wy-
mienionych sposobów konfiguracji.

Część statyczna a moduły

Większość elementów jądra możemy zbudo-
wać jako składnik części statycznej lub jako
moduł. Jaka jest różnica pomiędzy tymi dwo-
ma rozwiązaniami i czym powinniśmy kiero-
wać się przy podjęciu decyzji?

Moduł jest skompilowanym elementem

jądra, który możemy wczytać w dowolnym
momencie  po  uruchomieniu  systemu  ope-
racyjnego  (za  pomocą  programu  modpro-
be). Gdy zdecydujemy, że wczytany do pa-
mięci moduł jest nam już niepotrzebny, mo-
żemy go usunąć. Moduły w systemie Linux
przechowywane  są  zazwyczaj  w  katalogu
/lib/modules jako pliki obiektowe z rozsze-
rzeniem .ko. Listę obecnych w systemie mo-
dułów, wraz z podstawowymi informacjami
na ich temat, możesz uzyskać przy pomocy
polecenia

lsmod

Część statyczna jądra (ang. base ker-

nel) to część jądra, która jest zawsze obec-
na  w  pamięci  –  nie  możemy  jej  odłączyć.
Co więcej, dokonanie jakichkolwiek zmian
w  jej  obrębie  wymaga  ponownego  urucho-
mienia systemu, a często nawet rekompila-
cji  całego  jądra.  W  części  statycznej  znaj-
duje się zdecydowana większość kodu, od-
powiadającego za realizację podstawowych
funkcji systemu.

Wybór składników

Po zapoznaniu się w podanymi informacja-
mi,  możesz  przejść  do  konfiguracji  jądra.
Zastosujemy  tu  wygodną  metodę,  polega-
jącą  na  wczytaniu  konfiguracji  domyślnej,
a  następnie  wprowadzeniu  modyfikacji  w
obrębie  interesujących  nas  funkcji.  Pamię-
taj, aby wykonywać te czynności przy uży-
ciu konta użytkownika bez uprawnień admi-
nistratora  –  w  przeszłości  zdarzały  się  bo-
wiem  błędy,  które  powodowały  uszkodze-
nie ważnych plików systemowych w trakcie
kompilacji jądra.

Aby wczytać domyślną konfigurację ją-

dra, przejdź do katalogu z źródłami i wpro-
wadź polecenie:

make defconfig

Następnie, w celu uruchomienia programu
konfiguracyjnego działającego w trybie gra-
ficznym (GTK+), wydaj polecenie:

make gconfig

Jeżeli wolisz skorzystać z narzędzia wykorzy-
stującego bibliotekę QT3, możesz wydać po-
lecenie:

make xconfig

Po chwili, w czasie której narzędzie konfigura-
cyjne jest kompilowane, Twoim oczom ukaże
się program, w którym będziesz mógł zmienić
ustawienia jądra.

Opcje konfiguracyjne zostały podzielone

na następujące kategorie:

• General setup – kategoria zawierająca

podstawowe opcje konfiguracyjne ją-
dra;

• Processor type and features – kategoria

zawierająca opcje konfiguracyjne wpły-
wające  na  obsługę  procesora.  Niektó-
re ze znajdujących się tu opcji dotyczą
wsparcia  konkretnych  technologii  (np.
SMP)  lub  aktualizacji  mikrokodu  pro-
cesora;

• Power management and ACPI options

– kategoria zawierająca opcje konfigura-
cyjne dotyczące funkcji zarządzania ener-
gią oraz ustawienia systemu ACPI;

• Bus options (PCI etc.) – kategoria zawie-

rająca opcje konfiguracyjne obsługi magi-
strali, takich jak PCI, PCI-E;

• Executable file formats/Emulations – ka-

tegoria pozwalająca na wybór obsługiwa-
nych przez jądro typów plików wykony-
walnych;

• Strona główna jądra Linux – http://www.kernel.org/
• Strona KernelTrap – http://kerneltrap.org/

W Sieci

listopad 2009

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

www.lpmagazine.org

Jądro Linuksa

Linux Kernel (1/7): Wprowadzenie, kompilacja i instalacja

• Networking support – kategoria zawiera-

jąca opcje konfiguracyjne związane z pra-
cą różnego rodzaju urządzeń sieciowych
oraz stosu TCP/IP;

• Device Drivers – kategoria umożliwiająca

wybór sterowników urządzeń, które chce-
my włączyć do części statycznej jądra lub
skompilować jako moduły;

• Firmware Drivers – kategoria zawiera-

jąca opcje dotyczące obsługi firmware
urządzeń;

• File Systems – kategoria umożliwia-

jąca wybór obsługiwanych systemów
plików;

• Kernel hacking – kategoria zawierająca

rozmaite opcje konfiguracyjne, przydatne
przy modyfikacji kodu jądra oraz tworze-
niu własnych modułów;

• Security options – kategoria zawierająca

opcje konfiguracyjne wpływające na za-
bezpieczenia wykorzystywane w syste-
mie;

• Cryptographic API – kategoria zawierają-

ca opcje konfiguracyjne interfejsu krypto-
graficznego jądra systemu;

• Virtualization – kategoria zawierająca

opcje związane z technologią wirtuali-
zacji;

• Library routines – kategoria zawierająca

opcje konfiguracyjne funkcji bibliotecz-
nych.

Dla każdego ze składników jądra możesz wy-
brać jedną z trzech opcji: nieaktywny (N), zbu-
dowany jako moduł (M), wbudowany w część
statyczną (Y).

Po zmianie interesujących Cię opcji kon-

figuracyjnych, możesz zapisać zmiany korzy-
stając z przycisku Save.

Kompilacja jądra

Sam  proces  kompilacji  nie  powinien  po-
wodować  żadnych  problemów  –  jeżeli  tak
się dzieje, znaczy to, że powinieneś spraw-
dzić,  czy  używasz  najnowszych  wersji  na-
rzędzi wymienionych we wcześniejszej czę-
ści artykułu.

Aby rozpocząć kompilację jądra, należy

wydać polecenie:

make

Jeżeli korzystasz z procesora wielordzenio-
wego, możesz znacznie skrócić czas kompi-
lacji, dzięki zastosowaniu opcji konfiguracyj-
nej

-jN

, gdzie

to liczba procesorów pomno-

żona przez 2, np.

make -j4

Po zakończeniu procesu kompilacji, możesz
przejść do następnego kroku, którym jest in-
stalacja modułów.

Instalacja modułów

Po zakończeniu procesu kompilacji jądra, na-
leży zainstalować moduły przy pomocy pole-
cenia:

make modules_install

Do jego poprawnego wykonania niezbędne są
uprawnienia użytkownika root.

Instalacja jądra

W  trakcie  procesu  instalacji  wygenerowa-
ny zostaje plik z obrazem jądra, który zosta-
je wczytany do pamięci przez program rozru-
chowy. W celu umożliwienia wyboru nowego
jądra w trakcie uruchamiania systemu, prze-
kopiujemy jego obraz do katalogu /boot oraz
odpowiednio zmodyfikujemy pliki konfigura-
cyjne  boot  loader'a.  Opiszemy  tu  procedurę
dla  programu  rozruchowego  GRUB,  jednak
w przypadku LILO przebiega ona bardzo po-
dobnie (Listing 2). W razie wątpliwości, od-
wołaj się do dokumentacji wykorzystywane-
go programu.

Po zakończeniu procesu kompilacji,

obraz jądra znajduje się w pliku ~/kernel-
src/linux-2.6.x.x/arch/x86/boot/bzImage.
Przekopiuj go do katalogu /boot za pomo-
cą polecenia:

cp ~/kernel-src/linux-2.6.x.x/arch/
x86/boot/bzImage /boot/bzImage-
2.6.x.x

Oprócz tego, konieczne jest również prze-
kopiowanie pliku ~/kernel-src/linux-2.6.x.x/
System.map do katalogu /boot:

cp ~/kernel-src/linux-2.6.x.x/
System.map /boot/System.map-2.6.x.x

Następnym  krokiem  jest  konfiguracja  pro-
gramu  rozruchowego.  W  przypadku  pro-
gramu  GRUB  jest  ona  bardzo  prosta  i  pole-
ga na dodaniu nowego wpisu na końcu pliku
/boot/grub/menu.lst. Przykładowy wpis został
przedstawiony na Listingu 1.

Po wykonaniu wszystkich opisanych

czynności, możesz ponownie uruchomić kom-
puter i wybrać nowe jądro w menu programu
rozruchowego.

Kernel panic?

W trakcie lektury tego cyklu z pewnością spo-
tkasz się z sytuacją, w której nowe jądro od-

mówi posłuszeństwa, wyświetlając przy star-
cie  ogromne  ilości  komunikatów  o  błędach,
podsumowane  krótkim  napisem  Kernel  pa-
nic. Nie powinieneś się tym jednak przejmo-
wać  –  wystarczy  zresetować  komputer  oraz
wybrać z menu programu rozruchowego dzia-
łający obraz jądra.

Istnieje wiele przyczyn, które mogą po-

wodować powstanie błędów uniemożliwiają-
cych uruchomienie systemu z nowym jądrem.
Nie sposób wymienić tu wszystkich, jednak
jego wystąpienie zawsze świadczy o tym, że
na którymś z opisanych w artykule etapów po-
pełniłeś błąd. Bardzo często Kernel panic jest
skutkiem wadliwej konfiguracji programu roz-
ruchowego.

Podsumowanie

Tym sposobem dotarliśmy do końca pierw-
szej części cyklu. Zapoznałeś się w nim z ar-
chitekturą nowoczesnego systemu operacyj-
nego,  różnymi  metodologiami  budowy  ją-
dra oraz jego zadaniami. Omówiliśmy krót-
ko historię jądra Linux oraz jego wpływ na
rozwój  ruchu  Wolnego  Oprogramowania,
poznaliśmy  podstawowe  cechy  jego  budo-
wy oraz architektury, na których działa. Do-
wiedziałeś  się  również,  w  jaki  sposób  po-
brać  najnowszą  wersję  jądra,  dokonać  je-
go  konfiguracji,  rekompilacji  oraz  instala-
cji w systemie.

Jeżeli jesteś zainteresowany szczegóła-

mi związanymi z działaniem jądra systemu
operacyjnego oraz jądrem Linux, to polecam
Ci odwiedzenie stron wymienionych w tabe-
li W Sieci. Znajdziesz tam wiele informacji
na tematy, dla których zabrakło miejsca w
tym artykule.

W następnej części cyklu zajmiemy się

bliżej  procesem  optymalizacji  jądra  poprzez
wybór  odpowiednich  składników,  odpowia-
dających  naszym  potrzebom.  Dowiesz  się
również,  w  jaki  sposób  możesz  skrócić  czas
uruchamiania  systemu  oraz  zapoznasz  się  ze
szczegółami  procesu  uruchamiania  systemu
Linux. Do usłyszenia!

Autor  interesuje  się  bezpieczeństwem
systemów  informatycznych,  programo-
waniem,  elektroniką,  muzyką  rockową,
architekturą  mikroprocesorów  oraz  za-
stosowaniem Linuksa w systemach wbu-
dowanych.
Kontakt z autorem: rl.kulaga@gmail.com

O autorze