Badania kliniczne

Dr n. med. Ewa

Jaźwińska

Tarnawska

Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej

AM Wrocław

Etyczne aspekty badań klinicznych

nowych leków

i stosowania

placebo

Krystyna

Orzechowska

Juzwenko

Kodeks Norymberski

Obejmuje

10 zasad dopuszczalno

ci do

wiadcze

na ludziach.

Kodeks Norymberski z 1947 roku by

pierwsz

dzynarodow

deklaracj

dotycz

bada

owieku. Kodeks ten k

adzie szczeg

lny nacisk

„

dobrowoln

zgod

”

(obecnie u

ywa si

terminu

„

wiadoma zgoda

”

czyli

”

informed

consent

”

) os

b uczestnicz

cych

w badaniach, kt

uznaje si

„

absolutnie

konieczn

”

Deklaracj

Helsi

ńs

wiatowe Stowarzyszenie Medyczne (

World

Medical

Association

–

WMA) na 18

wiatowym Zgromadzeniu

Medycznym w Helsinkach

w 1964 r. przyj

ęł

„

Deklaracj

Helsi

”

rozszerzaj

i uzupe

niaj

Kodeks Norymberski.

Deklaracja ta by

a zbiorem zasad, jakimi powinni

kierowa

lekarze prowadz

cy badania zar

wno

terapeutyczne, lecznicze jak i

nieterapeutyczne

, tzn.

naukowe

Deklaracj

Helsi

obowiązkiem lekarza przeprowadzającego
eksperyment medyczny jest ochrona życia,
zdrowia, prywatności i godności człowieka
poddawanego badaniom;
eksperyment medyczny z udziałem ludzi
powinien być przeprowadzany tylko przez
osoby przygotowane do pracy naukowej pod
nadzorem lekarza o doświadczeniu klinicznym;
eksperyment medyczny powinien być
przeprowadzony na ludziach tylko wtedy, kiedy
korzyści przewyższają ryzyko i obciążenia
związane z badaniem dla osoby uczestniczącej
w eksperymencie;

Deklaracj

Helsi

c.d.

we wszystkich eksperymentach przeprowadzanych na

ludziach, każdy potencjalny uczestnik musi być należycie
poinformowany o celach, metodach, źródle

finansowania, możliwych sprzecznościach interesów,

instytucjonalnej przynależności badacza, oczekiwanych

korzyściach i potencjalnym ryzyku związanym z

eksperymentem, a także o dyskomforcie, jaki on ze sobą
niesie. Osoba badana powinna być poinformowana o

prawie do odstąpienia od udziału w eksperymencie lub

wycofania zgody na uczestnictwo w każdej chwili bez

żadnych konsekwencji;

Deklaracj

Helsi

c.d.

po upewnieniu się, że uczestnik badania

zrozumiał przekazane mu informacje lekarz

powinien od uczestnika badania uzyskać

wyrażoną z własnej woli świadomą zgodę,

najlepiej na piśmie lub w obecności

świadków.

Deklaracja

Helsińska

–

Deklaracja z Tokio z 1975 r.

rozszerzająca zakres

poprzedniej

deklaracji o

„badania

biologiczne

i medyczne na człowieku”

Deklaracje międzynarodowe dotyczące badań

naukowych na człowieku

„Deklaracja

Helsińska

II” lub „Deklaracja z Tokio” (z

1975r.). Według niej przyjęto że:

•

protokoły do badań na człowieku powinny być

poddane ocenie, skomentowaniu i wskazówkom

specjalnie utworzonej

niezależnej komisji;

•

badaniom medycznym nie powinni być poddawani

ludzie, jeśli nie uzyskano ich

„

dobrowolnie udzielonej

świadomej zgody

”

po przekazaniu im dostatecznych

informacji o

„

celach, metodach, przewidywanych

korzyściach i potencjalnych zagrożeniach

wynikających z doświadczenia

”, a także informacji iż

„

mają oni prawo powstrzymać się lub wycofać w

dowolnej fazie badania

”.

Wytyczne

Rady Międzynarodowych Organizacji

Medycznych

–

CIOMS

(

Council

for

International

Organizations

Medical

Sciences

)

opracowane w 1976 r., 1982r., 2002r., w oparciu

o zasady obu deklaracji (

Helsińskiej

I i II)

miały za zadanie wskazywać jak owe zasady

skutecznie wcielać w życie.

Deklaracje międzynarodowe dotyczące badań

naukowych na człowieku

Wenecji

(1983r)

Hong Kongu

(

1989 r)

Somerset

West

–

RPA (1996r)

Edynburgu

(

2000 r)

Są one prezentowane szczegółowo w Internecie jako:

Ethical

Principles

for

Medical

Research

Involving

Human

Subjects

(

www

wma

.net)

Zasady „ Deklaracji

Helsińskiej

I” i „Deklaracji z Tokio”

(tzw. „Deklaracja

Helsińska

II”) zostały uzupełnione

na zgromadzeniach Generalnych Światowego

Stowarzyszenia Medycznego WMA (

World

Medical

Association

) w:

W 1997 r. w

Oviedo

zosta

przyj

Europejska Konwencja o

Ochronie Praw Cz

owieka i

Godno

ci Istoty Ludzkiej wobec

Zastosowa

Biologii i Medycyny,

opracowana przez Komitet

Ministr

w Pa

stw Cz

onkowskich

Rady Europy, innych Pa

stw i

stw Wsp

lnoty Europejskiej.

Kodeksy

Polskie

Polskie zasady etyki post

powania lekarskiego

zosta

y opracowane i og

oszone jako:

Zbi

r zasad deontologii lekarskiej, przyj

ty na

Walnym Zebraniu Naczelnej Izby Lekarskiej w

1935 r.

Zbi

r zasad deontologii lekarskiej przyj

ty przez

Naczeln

Izb

Lekarsk

w 1936 r.

Zbi

r zasad etyczno

deontologicznych

polskiego lekarza

wydany drukiem przez PZWL

w 1968 r.,

w 1974 r., a nast

pnie

znowelizowany w 1984r.

Do 2003 roku obowiązującym

polskich lekarzy zbiorem

zasad etycznych

był

„

Kodeks Etyki Lekarskiej

”

z 1991 r., znowelizowany w

1993 r.

a og

oszony w 1994

roku.

Obecnie obowiązuje polskich

lekarzy

„Kodeks Etyki Lekarskiej”

z 2004 roku

zawierający

zmiany uchwalone w dniu

września 2003 roku

przez

Nadzwyczajny VII Krajowy

Zjazd Lekarzy

Komisje etyki badań

naukowych

obecnie

Komisje

Bioetyczne

Komisje Etyki Badań Naukowych



USA

druga połowa lat siedemdziesiątych



Polska



Terenowe Komisje Nadzoru nad Dokonywaniem

Badań na Ludziach

druga połowa lat osiemdziesiątych



Terenowe Komisje Etyki Badań Naukowych

powoływane przez rektorów we wszystkich

ośrodkach akademickich

lata dziewięćdziesiąte



Komisje

Bioetyczne

powoływane przy Okręgowej Izbie Lekarskiej przez

Okręgową Radę Lekarską, przy wyższej uczelni lub przy

medycznej jednostce badawczo

rozwojowej przez

rektora lub dyrektora jednostki badawczo

rozwojowej

na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z 1999r

–

od 1999r.

Podstawowe obowiązki Komisji Etyki

Badań Naukowych wg Rady

Międzynarodowych Organizacji

Medycznych CIOMS (

International

Organization

Medical

Sciences

)



sprawdzanie czy wszystkie proponowane

działania, a zwłaszcza podawanie nowych

leków, zostały przez kompetentne ciało

ekspertów ocenione jako wystarczająco

bezpieczne do podjęcia u ludzi;



upewnienie się, że wszystkie inne problemy

etyczne wynikające z planu badania zostały

zadowalająco rozwiązane w teorii i praktyce.

GCP

Zasady prawidłowego prowadzenia badań

klinicznych produktów medycznych

w krajach Wspólnoty Europejskiej

„

Good

Clinical

Practice

for

trials

medicinal

products

the

European

Community

The

rules

governing

medicinal

products

the

European

Community

”

opracowane przez Komisję Wspólnot

Europejskich w 1990r.

Od 1997 roku zalecane s

dla kraj

w Unii Europejskiej,

Stan

w Zjednoczonych i Japonii tr

jstronne wskaz

wki ICH

GCP

(

Tripartite

International

Conference

Harmonisation

Guideline

for

Good

Clinical

Practice

)

opracowane przez

dzynarodow

Konferencj

(do spraw Harmonizacji)

Uzgadniaj

Techniczne Wymagania Rejestracji Produkt

Farmaceutycznych Przeznaczonych do Stosowania

u Cz

owieka

(

Tripartite

International

Conference

Harmonisation

Technical

Requirements

for

Registration

Pharmaceuticals

for

Human

Use

)

Celem opracowania

tych wskaz

wek by

o ustalenie zunifikowanego standardu

dla wszystkich wy

ej wymienionych kraj

ICH GCP

Styczeń 2003 r.

–

w Polsce

–

Rozporządzenie

Ministra Zdrowia w Sprawie Określenia

Szczegółowych Wymagań Dobrej Praktyki

Klinicznej

Kwiecień 2001 r.

Dyrektywa Europejskiego

Parlamentu i Rady omawiająca uregulowania

prawne i administracyjne zabezpieczenie

Państw Członkowskich dotyczące

wprowadzenia zasad Dobrej Praktyki

Klinicznej do badań klinicznych produktów

medycznych na człowieku

–

obowiązuje

Polsce

od 01.05.2004r.

Zarówno Rozporządzenie Ministra

Zdrowia, jak i Dyrektywa

Europejskiego Parlamentu oparte

są na

zasadach ICH GCP

oraz

zawierają ich założenia i standardy

Zasady ICH GCP

Podstawowe

enia Dotycz

Prawid

owego Prowadzenia Bada

Klinicznych Zaakceptowane Przez ICH

Badania kliniczne powinny by

prowadzone

w oparciu o zasady

etyczne, kt

rych podstaw

stanowi

Deklaracja

Helsi

ska

i kt

re s

zgodne z

zaleceniami GCP

(

Good

Clinical

Practice

)

obowi

zuj

cymi przepisami

Zasady ICH GCP

Podstawowe Za

enia Dotycz

Prawid

owego Prowadzenia Bada

Klinicznych Zaakceptowane Przez

ICH

Przed rozpocz

ciem badania klinicznego, nale

y rozwa

potencjalne ryzyko i niedogodno

ci,

w por

wnaniu

do przewidywanej korzy

ci dla osoby uczestnicz

cej w

badaniu i spo

ecze

stwa. Badanie mo

e zosta

rozpocz

te i

kontynuowane, je

eli potencjalne korzy

ci dla jednostki i

spo

ecze

stwa, wynikaj

ce z jego przeprowadzenia

usprawiedliwiaj

ryzyko.

Zasady ICH GCP

Podstawowe Za

enia Dotycz

Prawid

owego Prowadzenia Bada

Klinicznych Zaakceptowane Przez

ICH

Nale

y pami

e prawa, bezpiecze

stwo i dobro

uczestnik

w badania s

warto

nadrz

i s

niejsze ni

interes nauki i spo

ecze

stwa.

Wyniki bada

nieklinicznych

i dane otrzymane z

wcze

niejszych bada

klinicznych z badanym

produktem powinny wystarczaj

co uzasadnia

proponowane badanie kliniczne.

Zasady ICH GCP

Podstawowe Za

enia Dotycz

Prawid

owego Prowadzenia Bada

Klinicznych Zaakceptowane Przez

ICH

Badania kliniczne powinny by

uzasadnione z

naukowego punktu widzenia i opisane za

pomoc

szczeg

owego

i czytelnego

protoko

Badanie kliniczne powinno by

prowadzone

zgodnie

z protoko

em, kt

ry zosta

uprzednio

zaakceptowany przez Niezale

Komisj

Etyczn

Zasady ICH GCP

Podstawowe Za

enia Dotycz

Prawid

owego Prowadzenia Bada

Klinicznych Zaakceptowane Przez

ICH

Opieka medyczna oraz wszelkie decyzje medyczne

dotycz

ce os

b uczestnicz

cych w badaniu powinny by

zawsze podejmowane przez wykwalifikowanego lekarza

medycyny lub, je

li to uzasadnione, stomatologii.

da z os

b prowadz

cych badanie kliniczne powinna

posiada

odpowiednie kwalifikacje: wykszta

cenie,

szkolenie i do

wiadczenie, odpowiednie do wykonywania

powierzonych jej w badaniu zada

Zasady ICH GCP

Podstawowe Za

enia Dotycz

Prawid

owego Prowadzenia Bada

Klinicznych Zaakceptowane Przez

ICH

Dobrowolna,

wiadoma zgoda na uczestnictwo

badaniu powinna by

uzyskana od ka

dej osoby

poddaj

cej si

badaniu klinicznemu, przed jej

przyst

pieniem do badania.

10.

Wszelkie informacje dotycz

ce badania klinicznego

powinny by

rejestrowane, przetwarzane i

przechowywane w spos

b umo

liwiaj

cy ich w

ciwe

raportowanie, interpretacj

i weryfikacj

Zasady ICH GCP

Podstawowe Za

enia Dotycz

Prawid

owego Prowadzenia Bada

Klinicznych Zaakceptowane Przez ICH

11.

Poufno

ść

danych umo

liwiaj

cych identyfikacj

uczestnicz

cych w badaniu powinna by

chroniona

przestrzegana zgodnie z obowi

zuj

cymi przepisami

o ochronie danych osobowych,

12.

Badany produkt powinien by

wytwarzany,

transpor

towany

i przechowywany zgodnie z zasadami GMP

(

Good

Manufacturing

Practice

)

Jego zastosowanie

powinno by

zgodne z zatwierdzonym protoko

badania klinicznego.

13.

Powinny zosta

zapewnione systemy i procedury

gwarantuj

ce jako

ść

badania w ka

dym aspekcie.

Placebo

jest to substancja podobna do leku,
lecz nie zawierająca jego leczniczych
składników, podawana dla osiągnięcia
efektu psychologicznego

1747 r.

pierwsze zastosowanie

placebo

–

James

Lind

(400

marynarzy)

1787 r.

pierwsze pojawienie się słowa

„

placebo

”

w angielskim słowniku

lekarskim

wiek

–

zastosowanie

placebo

jako

narzędzia farmakologicznego w

randomizowanych

badaniach

klinicznych

Z punktu widzenia prawnego i

etyczno

moralnego stosowanie

placebo

jest obecnie krytykowane,

ponieważ:

pozbawia chorego korzyści standardowego

leczenia

nie jest używane w codziennej praktyce

klinicznej

W aspekcie prawnym i etyczno

moralnym kontrolowane badania

nowych leków

muszą być bezpieczne

Warunki dopuszczające

stosowanie

placebo

Brak powszechnie uznanej standardowej

farmakoterapii danej choroby.

Skuteczność standardowej farmakoterapii

nie przewyższa skuteczności

placebo

Placebo

jest standardową farmakoterapią.

Warunki dopuszczające

stosowanie

placebo

c.d.:

Skuteczność standardowej farmakoterapii
jest wątpliwa.

Skuteczna standardowa farmakoterapia nie
jest dostępna (lub jest zbyt kosztowna).

Standardowa farmakoterapia i
farmakoterapia drugiego wyboru nie jest
skuteczna.

Placebo jest dodatkiem do standardowej
farmakoterapii.

Istnieje

ryzyko konsekwencji prawnych,

karno

sądowych

cywilno

sądowych

stosowania

placebo