Str. 111                                      
 
4. Władza polityczna 

Władza jest zjawiskiem niejednolitym. Określenie jej istoty budzi 

liczne  spory  i  kontrowersje.  Podjęliśmy  tu  próbę  wyjaśnienia  terminu 
„władza" oraz „władza polityczna", wskazania najważniejszych funkcji 
władzy politycznej oraz wyszczególnienia, jakimi środkami i w jakiej 
formie jest sprawowana. 

Dużą część naszych rozważań poświęciliśmy także zjawisku pra-

womocności  władzy  politycznej.  Oddzielamy  tu  „legitymizację" 
(uprawomocnienie, 

czyli 

proces 

wiodący 

do 

uzyskania 

prawomocności) 

od 

„legitymacji" 

(prawomocności) 

i 

„delegitymizacji" (utraty prawomocności). 

4. l. Pojęcie władzy politycznej       

4.1.1. Pojęcie władzy 

Terminy:  „władza",  „sprawowanie  władzy",  „pozostawanie  we 

władzy"  i  „władanie"  mają  ten  sam  źródłosłów,  lecz  dotyczą 
różnego rodzaju stosunków.

1

 

„Władać"  można  nieożywionymi  czy  ożywionymi  cząstkami 

przyrody,  pozostającymi  w  zasięgu  człowieka  i  w  mniejszym  czy 
większym  stopniu  przez  niego  przetwarzanymi.  „Władać"  można 
również  materialnymi  wytworami  naszej  różnorakiej  działalności: 
przedmiotami  użytku  i  narzędziami,  budowlami,  rzeźbami,  obrazami, 
książkami  czy  rękopisami.  „Władać"  też  można  członkami  własnego 
ciała  (czego  przeciwieństwem  będzie  ich  niedowład).  Powiada  się 
wreszcie, iż ktoś „włada" rodzimym 

1

  Definicje  terminu  „władza"  (power)  w  literaturze  amerykańskiej  można  znaleźć  w  dwóch 

interesujących  opracowaniach:  K.  E.  B  o  u  l  d  i  n  g:  Three  Faces  of  Power,  Newbury  Park, 
California 1989 oraz D. W r o n g: Power: Its Forms, Bases, and Uses, New York 1980. 

 

 

 

www.chomikuj.pl/politologiaUMK

   

Str. 112                                      
 
czy też obcym językiem, przez co rozumiemy w tym przypadku nie 
narząd  anatomiczny,  tylko  umowny  zespół  znaków,  przy  pomocy 
których porozumiewamy się ze sobą.

2

 

Natomiast  „sprawować"  władzę  można  tylko  nad  ludźmi. 

Podmiotem  stosunku  władzy,  zarówno  w  przypadkach  jej 
„sprawowania",  jak  i  w  przypadkach  „władania"  będzie  zawsze 
człowiek (ewentualnie grupa ludzi), gdyż pozostałe istoty żywe bywają 
„władcami" tylko w legendach i mitach.

3

 

Już  od  bardzo  dawna  wielu  autorów  opisujących  władzę 

starało  się  ją  zdefiniować.  Próby  te  nie  satysfakcjonowały  jednak 
większości z nich, rodziły zniechęcenie. Natura władzy nadal pozostaje 
nieuchwytna,  pomimo  wielowiekowych  prób  przeniknięcia  jej 
tajemnicy.

4

 

W literaturze socjologicznej, prawniczej i politologicznej termin 

„władza" rozumiany bywa różnorako.

5

 

Przedstawimy tu sześć

6

 definicji tego pojęcia: ' 

1)  behawioralną,  według  której  władza  to  szczególny  typ 

zachowania  polegający  na  możliwości  modyfikowania  zachowania 
innych  ludzi.  Taki  sposób  określania  znaczenia  tego  terminu  przyjął 
m.in. M. Weber, 

 

2 

Zob. L. Ł u s t a c z: O pojęciu władzy, Wyd. UW, Warszawa 1983, s. 1. 

3 

Tamże, s. 1. Zob. także P. H. P a r t r i d g e: So/ne Notes on the Concept of Power,„Political Studies", 11(1963), s. 111. 

4 

Zob. J. B u r n s: Dwie cechy władzy, [w:]  Władza i polityka - wybór tekstów zewspółczesnej politologa zachodniej,  (red.) M. 

Ankwicz, Warszawa 1988, s. 15. 

5 

Przykładowo,  A.  Redelbach,  S.  Wronkowska  i  Z.  Ziembiński  (Zarys  teorii  państwa  i  prawa,  Warszawa  1993,  s.  26)  oraz 

Dobrowolski 

i 

Wróbel 

(Wprowadzenie..., 

ss. 

72-73) 

wskazują  na  następujące  sposoby  definiowania  władzy:  a)  w  ujęciu  behawioralnym  -zjawisko  polegające  na  tym,  iż  nakazy  czy  zakazy 

formułowane przez  jednych ludzi wywołują z odpowiednio wysokim prawdopodobieństwem określone zachowania innych  ludzi;  b) w ujęciu 

normatywnym - zjawisko określające, jakie są podstawy skutecznego formułowania przez pewnych ludzi norm wyznaczających postępowanie 

innych ludzi;c) w ujęciu socjologicznym - szczególnego rodzaju stosunek społeczny. 

6     Por. Andrzejewski im.: Systemy polityczne..., s. 30, P. Andrzejewski,P. Deszczyński, K. Gołata: Wybrane zagadnienia z nauki o polityce, 

Poznań 

1991, s. 30; W. B u j a k, A. S i w i k: Podstawowe kategorie marksistowskiej nauki opolityce, [w:] Podstawy nauk politycznych, Wyd. AGH, 

Kraków 1981, s. 9. Zob. także F. R y s z k a: Delimitacja władzy politycznej, [w:] Elementy teorii polityki, (red.)K. Opałek, PWN, Warszawa 

1989, 

ss. 

83-87 

oraz 

J. 

I 

s 

a 

a 

c: 

Conception 

of 

Power, 

[w:] Encyclopedia of Government and Politics, (ed. by) M. Hawkesworth and M. Kogan, Routledge, New York 1992,1.1, s. 57. 

 

 

 

Str.113 

zdaniem którego: „Władza jest to możliwość narzucenia czyjejś woli na 
zachowanie innych osób".

7

 

2) teleologiczną, według której władza to spełnienie pewnych ce-

lów, wytwarzanie zamierzonych skutków. Przedstawicielem tego pode-
jścia jest B. Russell.

8

 

3) instrumentalną, traktującą władzę jako możliwość stosowania 

szczególnych środków, a zwłaszcza przemocy. Możemy tu zwłaszcza 
wskazać na interesującą definicję K. Opałka, zdaniem którego „[...] sto-
sunek władzy zachodzi wówczas, gdy ośrodek kierowniczy jest zdolny 
zapewnić posłuch w szerokiej społecznie skali dla swych poleceń, których 
treścią są określone zachowania, zalecane członkom organizacji, za po 
mocą przymusu lub autorytetu".

9

 

 

7 

Cyt. 

za 

R. 

B 

e 

n 

d 

i 

x: 

Max 

Weber. 

Ań 

Intellectual 

Portrait, 

Doubleday, 

Garden 

City, 

New 

York 

1960, 

ss. 

294-300; 

J. 

K. 

G 

a 

l 

b 

r 

a 

i 

t 

h: 

The 

Anatomy 

of 

Power, 

Hamish 

Hamilton, 

London 

1994, 

s. 

2 

oraz 

J. 

M 

i 

e 

l 

e 

c 

k 

i: 

Władza 

polityczna, 

[w:] 

Podsta 

wowe 

kategorie 

teorii 

polityki, 

(red.) 

J. 

Mielecki, 

Wyd. 

AR, 

Wrocław 

1979, 

s. 

33. 

Podejście 

behawioralne 

w 

definiowaniu 

pojęcia 

„władzy" 

reprezentują 

także: 

N. 

P. 

Bar- 

ry 

(Ań 

Introduction 

to 

Modern 

Political 

Theory, 

Macmillan, 

London 

1989, 

s. 

97), 

zdaniem 

którego 

„o 

pewnych 

ludziach 

można 

powiedzieć, 

że 

posiadają 

władzę 

nad 

innymi, 

w 

znaczeniu 

determinowania 

ich 

działań"; 

C. 

Castoriadis 

(Philosophy, 

Poli- 

tics, 

Authonomy, 

Oxford 

University 

Press, 

New 

York 

1991, 

s. 

149), 

który 

uważa, 

iż 

władza 

to 

„uprawnienie 

jednostki 

lub 

właściwego 

organu 

do 

nakłonienia 

innej 

osoby, 

aby 

zrobiła 

rzecz, 

którą 

niekoniecznie 

wykonałaby 

z 

własnej 

woli"; 

Z. 

B. 

Wiktor 

(Podstawowe 

kategorie 

nauki..., 

s. 

29), 

zdaniem 

którego 

władza 

Jest 

to 

realna 

możli 

wość 

urzeczywistniania 

swojej 

woli 

w 

życiu 

społecznym, 

narzucać 

ją, 

jeśli 

jest 

to 

konieczne 

innym 

ludziom" 

oraz 

C. 

Znamierowski 

(Prolegomena 

do 

nauki 

o 

państwie, 

Poznań 

1947-1948, 

s. 

112) 

wyjaśniając, 

że 

„A 

ma 

władzę 

nad 

B 

mówimy 

przede 

wszystkim 

tam, 

gdzie 

A 

rozkazał 

skutecznie, 

to 

znaczy 

gdzie 

jego 

rozkaz 

spotkał 

się 

z 

posłuchem 

ze 

strony 

B. 

Rozkaz 

zaś 

znajdzie 

posłuch 

wówczas, 

gdy 

wykonawca 

nakazanego czynu uważa, iż wykonuje go dlatego, że mu został nakazany". 

8          Por.  B.  R  u  s  s  e  l  1:  Power.  A  New  Social  Analysis,  George  Allen  &  Unwin  Ltd., 

London 

1957, 

s. 

35. 

Według 

Oxford 

Companion 

to 

Politics 

of 

the 

World 

(ed. 

by 

J. 

Krieger, 

Oxford 

Uniwersity 

Press, 

Oxford 

1993, 

s. 

739) 

władza 

to 

„zdolność 

osiągania 

tego, 

czego 

się 

chce, 

lub 

wywoływania 

pożądanej 

zmiany", 

a 

w 

ujęciu 

T. 

Hobbesa 

(Leviathan, 

(ed. 

by) 

C. 

B. 

Macpherson, 

Pinguin, 

Middlesex, 

s. 

63) 

„władza 

jest to obecna przyczyna do otrzymania przyszłych dóbr". 

9 

      Zob. 

K. 

O 

p 

a 

ł 

e 

k: 

Przedmiot 

nauk 

politycznych, 

[w:] 

Podstawy 

nauk 

politycznych, 

Warszawa 

1975, 

s. 

11. 

Autorem 

podobnego 

ujęcia 

jest 

T. 

Parsons 

('Voting' 

and 

the 

Eąuilibrium 

of 

the 

American 

Political 

System, 

[w:] 

American 

VotingBehavior, 

(ed. 

by) 

E. 

Burdick, 

A. 

J. 

Brodbeck, 

Glencoe, 

Free 

Press, 

Illinois 

1959, 

s. 

81). 

Zdefiniował 

on 

władzę 

jako 

„zdolność 

ustroju 

społecznego 

do 

zmobilizowania 

wszelkich 

środków 

w 

celu osiągnięcia wspólnego dobra". Podobną definicję można spotkać w opracowaniu 

 

 

 

 

 

Str. 114 

4) strukturalną, ujmującą władzę jako pewnego rodzaju 

stosunek między rządzącymi a rządzonymi.  Klasyczna dla tego 
ujęcia będzie definicja zaproponowana przez H.  Przybylskiego,   a 
zakładająca,  że władza to „[...] stosunek zależności (panowania - 
podporządkowania) 
zachodzący w obrębie grupy społecznej, między ośrodkiem 
kierowniczym (ośrodkiem decyzji) a członkami grupy".

10

 

5)  zinstytucjonalizowanego wpływu, zgodnie z czym władza 

jest powiązana z możliwością instytucjonalnego wpływania na innych. 
Przed stawicielem takiego podejścia jest J. P. Gieorgica. Według 
niego „[...] władzą jest - najogólniej biorąc - zdolność do narzucania 
i egzekwowania decyzji, czyli wpływanie na ludzi tak, aby 
zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany".

11

 

 
 
 
 
 
 
 
 

Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, (red.) W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, 

Warszawa 1975, s. 415 i n. Słownik języka polskiego, (red. nacz. W. Doroszewski, PWN, Warszawa 1964, t. IX, s. 1158) określa władzę jako 

„prawo  rządzenia  państwem;  prawa  i  upoważnienia  rządu,  instytucji  rządowych,  urzędów  państwowych;  panowanie,  rządzenie". 

 IO Przybylski: Podstawowe zagadnienia..., s. 8. Autorem ciekawej definicji jest także T. Wałek (Podmiotowość i niepodległość, Kraków 1918, 

s. 5), zdaniem którego władza Jest stosunkiem podporządkowania woli podległej pod wolę panującą. W odniesieniu do tej ostatniej władza jest 

jej prawem podmiotowym; wola panującego jest podmiotem władzy". Zdaniem J. Szczepańskiego (Zagadnienia socjologii współczesnej, PWN, 

Warszawa 1965, ss. 68-69) „władza jest stosunkiem między dwoma osobnikami bądź też dwiema grupami, albo też między jednostką i grupą, w 

której jedna  strona podejmuje decyzje o pewnym stanie rzeczy, a druga je realizuje w sposób zgodny z decyzją, pod kontrolą decydującego". 

Słownik  języka polskiego ((red. nauk.)  M. Szymczak, PWN, Warszawa 1985, t. III, s. 732) określa władzę jako „prawo  rządzenia państwem, 

panowanie, rządzenie; stosunek społeczny między dwiema grupami, polegający na tym, że jedna z grup może w sposób trwały oddziaływać na 

postępowanie  grupy  drugiej  w  realizacji  zadań  społecznych  i  ma  środki  zapewniające  jej  kontrolę  tego  postępowania",  a  C.  Cies ielski,  B. 

Piasecki, K. Podoski i A. Soboci-ński (Nauka o polityce, Gdańsk 1989, s. 86) uważają, że władza to „taki stosunek społeczny między jednostką 

a grupą lub między dwiema grupami, który polega na tym, że jedna ze stron tego stosunku może w sposób trwały i instytucjonalnie zagwaranto-

wany zmuszać drugą stronę do określonego postępowania". 

11   Por. Nauka o polityce, (red.) A. Bodnar..., s. 17 oraz T. Langer, J. Jabłońska - B o n c a: Wstęp do prawoznawstwa, Gdańsk 1984, ss. 142-

143. Podobna definicja znalazła się w Małym słowniku terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 198?. s. 423. Określono w nim władzę jako 

„zdolność jednostki lub grupy do wpływania na zachowania jednostek lub grup, zdolność do wywoływania określonych działań innych ludzi i 

do kontrolowania ich przebiegu". 

 

 

Str. 115 

6)  „konfliktową",  według  której  władza  ma  możliwość 

podejmowania  decyzji  regulujących  rozdział  dóbr  w  sytuacjach 
konfliktowych. Zdaniem S. Ossowskiego „[...] przez władzę rozumiemy 
możność  podejmowania  i  realizowania  decyzji  niezależnie  od  woli 
ludzi, których decyzja w taki czy inny sposób dotyczy".

12

 

4.1.2. Władza a władza polityczna 

Władza polityczna ma miejsce wtedy, gdy przynajmniej jeden z 

podmiotów  stosunku  władzy  ma  realną  możliwość  podejmowania 
społecznie  ważkich  decyzji  regulujących  zachowanie  przede 
wszystkim  wielkich  grup  ludzi,  a  także  kiedy  ma  realną  możliwość 
egzekwowania  podjętych  decyzji  aż  do  stosowania  przymusu 
państwowego  włącznie.

13

  Kryteria  wyróżnienia  władzy  politycznej  są 

więc oczywiste. Głównym z nich jest możliwość podejmowania decyzji 
politycznych  istotnych  dla  społeczeństwa,  pomocniczym  -  możliwość 
użycia  zorganizowanego  przymusu  w  celu  wymuszenia  danego 
zachowania. 

Zasadnicza  różnica między  władzą  w ogólności  a  władzą  po-

lityczną polega na tym, że ta druga łączy się zawsze pośrednio lub bez-
pośrednio  z  konfliktami  w  ramach  wielkich  grup  społecznych  (np. 
narodów,  grup  wyznaniowych),  wynikłymi  na  tle  podziału 
różnorodnych dóbr materialnych i niematerialnych.

14

 Wewnątrz władzy 

politycznej  (rozumianej  szeroko)  dadzą  się  ponadto  wyszczególnić

15

 

następujące kategorie: 

1)  władza polityczna (w znaczeniu węższym), należąca do 

partii, która zwyciężyła w wyborach lub do koalicji rządowej; 

2)  władza państwowa, która przysługuje wskazanemu 

konstytucyjnie podmiotowi, którego zakres społeczny określają normy 
prawne;

16

 

12 

Zob. S. Ossowski:0 strukturze społecznej, PWN, Warszawa 1986, s. 23. 

13 

Por. K o ryb s k i i in.: Współczesne państwowe..., ss. 23-24. 

14 

Por. 

Andrzejewski 

i 

in.: 

Wybrane 

zagadnienia..., 

s. 

30, 

K 

o 

w 

a 

l 

s 

k 

i 

i 

in.: 

Teoria 

państwa 

i 

prawa..., 

s. 

86 

oraz 

N. 

Nizio-Baron: 

Podstawowe 

kategorie 

nauki 

o 

polityce, 

[w:] 

Nauka 

o 

polityce, 

(red.) 

J. 

Misztal, 

Wyd. 

Polit. 

Śląskiej, 

Gliwice 

1985, s. 35. 

15 

Por.  A.  N. 

W  r  ó 

b 

l  e 

w  s  k 

i: 

Rodzaje  władzy 

w  państwie.  (Próba 

systematyzacji), 

„Studia Nauk Politycznych", 2(1981), ss. 151-152. 

16 

Zdaniem 

E. 

S. 

Rappaporta 

(Państwo 

i 

prawo. 

Zarys 

krytyki 

radykalnej, 

Warszawa 

1909, 

s. 

16) 

można 

wskazać 

na 

cztery 

zasadnicze 

cechy 

pojęcia 

władzy 

państwowej: 

1) powszechność, 2) brak odpowiedzialności, 3) niepodzielność, 4) zwierzchnictwo. 

 

Str. 116 
 

3)  władza  publiczna,  będąca  jednocześnie  kategorią  prawną  i 

socjologiczną,  wykazująca  zarówno  więź  formalną  z  władzą  państwową 
(jako jej konstytucyjny organ), jak więź faktyczną- z władzą polityczną. 

Wiele  sporów  w  literaturze  przedmiotu  wynika  ze  wskazywania  -

przez  część  teoretyków,  a  zwłaszcza  przez  zwolenników  utożsamiania 
władzy politycznej  z władzą państwową-  na  konstytucję i  normy  prawne, 
jako determinanty sprawowania władzy politycznej. Byli też tacy, którzy tę 
drugą  postrzegali  jako  najbardziej  rozwiniętą,  ale  nie  jedyną  postać 
władzy  politycznej,  której  cechą  jest  także  działalność  partii,  związków 
zawodowych,  dużych  organizacji  gospodarczych,  a  zatem  szersze, 
wewnętrznie  zróżnicowane  i  powiązane  siecią  instytucjonalną  społe-
czności, mające publiczny charakter.

17

 

Nosicielem władzy politycznej jest państwo, uczestnikami władzy są 

zaś organizacje społeczne  (tzn. niepaństwowe) oraz obywatele.  Wyróżnia 
się także podmioty władczych uprawnień, czyli organy państwowe i organy 
organizacji społecznych wypełniające poruczenia państwa oraz podmioty 
podporządkowane - społeczeństwo, naród i obywateli. 
Podsumowując nasze rozważania, dochodzimy do wniosku, że 

władza polityczna to system stosunków społecznych, 

zachodzących pomiędzy określonymi podmiotami, polegający na 

możliwości stosowania trwałego i instytucjonalnego przymusu 

w celu zmuszenia drugiej strony do określonego postępowania.

18

 

4.2. Funkcje władzy politycznej 

Władza polityczna spełnia określone funkcje społeczne. Polega to 

głównie na tym, że podejmuje  ona  decyzje polityczne i dąży do wprowa-
dzenia ich w życie. Władzę polityczną cechuje jeszcze to, że może ona w 

 

 

17 

Por.  A.  Czajowski:  Władza  polityczna.  Analiza  pojęcia,  [w:]  Kategorie  analizy  politologicznej,  (red.)  A.  W.  Jabłoński,  L. 

Sobkowiak, Wyd. UWr, Wrocław 1991. s. 35. 

18 

Por.  Bujak:  Przedmiot  nauk  politycznych...,  Kraków...,  s.  23,  J.  H  a  u  s  n  e  r:  Związki  władzy  ekonomicznej  i  politycznej  \v 

procesie  reformy  gospodarczej  w  PRL.„Studia  Nauk  Politycznych",  4(1986),  ss.  122-123  oraz  M.  K  a  r  w  a  t:  Podstawowe  problemy 

metodologiczne języka nauki o polityce, [w:] Wprowadzenie do teorii polityki, (red.) J. P. Gieorgica, Warszawa 1982,1.1, s. 103. 

 

 

Str. 117 
sposób radykalny zmieniać stosunki społeczne i losy ludzi, także utrzymy-
wać  społeczny  status  quo  albo  podejmować  decyzje  ze  społecznego 
punktu widzenia szkodliwe.

19

 

Funkcje  władzy  politycznej  można  opisywać  przy  użyciu  najroz-

maitszych  kryteriów.  Dla  zachowania  jasności  naszych  wywodów,  pro-
ponujemy  rozpatrywanie  tychże  funkcji  według  kryterium  ich  szcze-
gółowości. Dlatego też możemy wskazać na następujące funkcje władzy 
politycznej: 

1)  sensu largo (określające całe płaszczyzny działania władzy po-

litycznej); 

2) sensu stricto (określające szczegółowo poszczególne rodzaje 

działań władzy politycznej). 

Ad 1) Według J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka 

w  skład  funkcji  władzy  politycznej  sensu  largo  wchodzą  następujące 
funkcje:  a)  integracyjna;  b)  dystrybucyjna;  c)  ochronna;  d)  strukturo-
twórcza.

20

 

Funkcja integracyjna polega na hamowaniu naturalnych - w nie-

których społeczeństwach - tendencji odśrodkowych i zapewnieniu władzy 
centralnej  najważniejszego  znaczenia  w  kierowaniu  krajem.  Przykładem 
tendencji  odśrodkowych  w  naszym  kraju  może  być  działalność  książąt 
dzielnicowych  w  wiekach  XII  i  XIII.  Rozdrobnienie  feudalne  doprowa-
dziło do prawie całkowitego zaniku władzy centralnej. Wzmocnienie wła-
dzy księcia dzierżącego dzielnicę senioralną nie leżało w niczyim interesie, 
za wyjątkiem interesu seniora i jego stronników. Dopiero ponowne skupi-
enie  władzy  w  jednym  ośrodku  ogólnonarodowym  doprowadziło  do 
zjednoczenia ziem polskich. Gdy w tym samym czasie na tym samym ob-
szarze  działa  więcej  niż  jeden  ośrodek  integracyjny,  to  nie  dochodzi  do 
spełnienia  funkcji  integracyjnej,  a  każdy  z  tych  ośrodków  pełni  funkcję 
integracyjną tylko na takim obszarze, jaki zdoła sobie podporządkować. 

Funkcja  dystrybucyjna  władzy  politycznej  związana  jest  z  kon-

fliktem dotyczącym społecznie pożądanych dóbr, których dysponentami 
są  podmioty  tej  władzy.  Jednocześnie  należy  nadmienić,  że  podmioty 
władzy politycznej działają także jako pośrednicy w rozprowadzaniu 

19

  Por. M i e l e c k i: Władza polityczna..., s. 38. 

20  Por. Kowalski i in.: Teoria państwa..., s. 67 i n. oraz Kowalski i in.: Teoria państwa i prawa..., ss. 107-108. Zob. także M. C h m a j, M. 

Żmigrodzki: O funkcjach władzy politycznej, [w:] Społeczeństwo, państwo, władza, (red.) M. Żmigrodzki, M. Chmaj, Lublin 1995. 

 

 

Str. 118 
różnego  rodzaju  wartości  i  dóbr  tworzonych  poza  systemem 
politycznym.  Takie  znaczenie  mają  m.in.  plany  gospodarcze  o 
znaczeniu  makrostrategicznym.  Należy  podkreślić,  że  pośrednictwo 
podmiotów  władzy  politycznej  nie  ma  cech  bezstronnego  arbitrażu. 
Głównie dlatego, że jest ono narzucone i przymusowe.

21

 

Realizację funkcji ochronnej rozpatrzymy biorąc pod uwagę 

-  płaszczyznę kontaktów zewnętrznych łączących system 

polityczny z jego otoczeniem, a zwłaszcza z tymi fragmentami tego 
otoczenia, które nie są objęte innymi systemami tego samego 
społeczeństwa (np. kontakty między systemami różnych narodów); 

-  płaszczyznę kontaktów wewnętrznych, gdzie realizacja 

funkcji ochronnej jest odpowiedzią na społeczną potrzebę 
bezpieczeństwa osiąga nego nawet kosztem poddania się dominacji ze 
strony dzierżycieli władzy politycznej.

22

 

Funkcja  strukturotwórcza  władzy  politycznej  związana  jest  z 

tworzeniem mechanizmów społecznych, które umożliwiałyby dostęp do 
rządzenia reprezentantom wszystkich ważnych  grup społecznych. Sam 
bowiem  dostęp  do  władzy  jest  pewną  wartością,  wokół  której  mogą 
powstawać  konflikty  i  podziały  społeczne.  Tworzenie  pewnych 
mechanizmów, struktur, dzięki którym do obszaru władzy lub obszaru 
wpływu  na  władzę  przenikają  nowe  jednostki,  jest  podstawowym 
zadaniem każdej władzy, która chce uniknąć rewolucji. 

Ad  2)  Do  funkcji  władzy  politycznej  sensu  stricto  zaliczymy 

następujące  funkcje,  które  charakteryzują  najważniejsze  zadania  tej 
władzy  odnośnie  podmiotów  pozostających  z  nią  w  stosunkach 
podporządkowania: 

-  stanowienie prawa, wydawanie norm (ustawy, dekrety, 

zarządzenia, rozporządzenia - nazwa nie ma znaczenia), których 
obywatele powinni przestrzegać; 

-  uruchamianie środków i form instytucjonalnych 

zapewniających poszanowanie tych norm; 

-  tworzenie lub modyfikowanie organów państwowych i 

ustalanie (w zależności od przypadku), w jaki sposób obywatele biorą 
udział w ich składzie i decyzjach (np. wybory, referendum); 
-  kierowanie państwowymi środkami represji i kontroli; 

21  K o w a l s k i i in.: Teoria państwa i prawa..., ss. 107-108. 

22  Tamże, s. 108. 

 

 

Str. 119 

-  powoływanie do życia instytucji użyteczności publicznej, 

określenie ich kompetencji, struktury wewnętrznej i modelu 
funkcjonowania; 

-  mianowanie personelu w aparacie państwowym i w 

instytucjach użyteczności publicznej; 

-  podejmowanie decyzji w zakresie finansów państwa: 

ściąganie podatków, ustalanie ich redystrybucji; 

-  podejmowanie decyzji w imieniu państwa i prowadzenie 

negocjacji z innymi państwami i organizacjami ponadnarodowymi; 

-  wpływanie na działalność naukową, kulturalną, oświatową 

i propagandową. 

Władza  polityczna,  aby  być  efektywna,  powinna  spełniać 

wszystkie  funkcje określone przez nas  jako  sensu largo  i  przynajmniej 
większość funkcji, określonych jako sensu stricto 

4.3. Sprawowanie władzy politycznej 

Ksawery  Szaniawski  w  roku  1810  stwierdził,  że  „[...]  rządzić 

jest  to  dawać  przepisy,  nakazywać  ich  wykonywanie,  pilnować  ich 
uskuteczniania".

24

  Ta  bardzo  zwięzła,  ale  jednocześnie  niezwykle 

wnikliwa definicja, mogłaby wystarczyć za całe nasze dalsze rozważania 
o  wykonywaniu  władzy.  Jednakże  z  naukowego  obowiązku 
poczuwamy się do szerszego  omówienia problemów wskazanych w tej 
definicji. 

4.3.1. Rządzenie 

Za  W.  Pietrasem  stwierdzamy,  że  na  władzę  polityczną 

(rządzenie) składają się cztery dopełniające się typy decyzji: 

-  decydowanie  o  tym,  co  jest  treścią  interesów 

poszczególnych  grup  społecznych  w  danych  warunkach  (określane 
mianem konkretyzacji interesów); 

23  Por. H a u b e n: Uwagi o polityce..., s. 19; S. O p a r a: Wiedza o społeczeństwie. 

Podstawowe pojęcia, WSiP, Warszawa 1987, s. 132 oraz S. W r ó b e 1: Przywództwo 

polityczne i władza polityczna w ujęciu  Talcotta Parsonsa,  „Studia Nauk Pol 

itycznych", 1-3(1990), s. 133. 

24  X. Szaniawski: O rządzeniu y radzeniu, Drukarnia Xsięży Piarów, Warszawa 

1810,s.4. 

 

Str. 120 

-  decydowanie o kompetencji różnych podmiotów w 

zakresie realizacji interesów o skonkretyzowanej treści; 

-  decydowanie o celach, dla których możliwe jest użycie 

społecznych zasobów środków przymusu oraz o ich dyslokacji; 

-  decydowanie o składzie personalnym grup podejmujących i 

egzekwujących decyzje w powyższych zakresach.

25

 

Rządzenie to wykonywanie władzy państwowej, 

a więc proces podejmowania decyzji i ich realizacja za 

pomocą aparatu państwowego.

26

 

Funkcjonalnym 

wymogiem 

sprawowania 

władzy 

w 

społeczeństwie  jest  istnienie  wyodrębnionej  grupy  ludzi  zajmującej  się 
rządzeniem.

27 

Grupę taką stanowią „rządzący", ci zaś, którzy podlegają 

ich  władzy,  to  „rządzeni".  W  literaturze  przedmiotu  istnieje  wiele 
różnych  określeń  grupy  rządzącej,  przy  czym  do  najczęściej 
spotykanych  należą:  „elita  władzy",  „kierownictwo  polityczne", 
„władza  polityczna",  „grupa  przywódcza".  Autorzy  zachodni  stosują 
najczęściej określenie „elita władzy". 

Kim  są  więc  „rządzący"?  Z  prawno-konstytucyjnego  punktu 

widzenia  odpowiedź  wydaje  się  bardzo  prosta  -  rządzi  ten,  komu 
prawo  do  sprawowania  suwerennej  władzy  zostało  przekazane  na 
mocy  ustawy  zasadniczej.  Jest  nim  zbiorowy  podmiot  społeczny 
(suweren)  określany  przez  konstytucje  współczesne  jako  lud  lub 
naród.

29

  

25

  Zob. W. P i e t r a s: Władza polityczna i jej przedmiot, „Studia Nauk Politycznych".3-4(1985). s. 90. 

26  Por. Redelbach iin.: Zarys teorii..., s. 56. 

27  Por. H. A r e n d t: On Yiolence, [w:] Crises ofthe Republic, Harcourt Brace Jaranowich, New York 1972, s. 143. 

28  Klasycznym przedstawicielem takiego podejścia jest C. W. Mills (The Power Elitę,Oxford University Press, New York 1966, ss. 3-4), 

którego zdaniem elita władzy to „tepolityczne, ekonomiczne i wojskowe kręgi, które jako zawiły zespół nakładających się klik dzielą decyzje 

mające co najmniej państwowe konsekwencje o tyle, że narodowe wydarzenia zadecydowały o tym, że elity władzy to są ci, którzy decydują o 

tych wy 

darzeniach". 

29  W latach 1952-1989 formalnie suwerenem w naszym kraju był „lud pracujący miast i wsi". Po rewizji Konstytucji z grudnia 1989 roku 

zapisano, że „W Rzeczypospolitej Polskiej władza zwierzchnia należy do narodu". Zob. art. 2, ust. 2 pozostawionych w mocy przepisów 

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 22 lipca 1952 roku. 

 

 

 

 

 

Str. 121 

 
Z  praktyki  politycznej  natomiast  wynika,  że  liczne  organy  państwa, 
zarówno kolegialne, jak i jednoosobowe, są wyposażone przez ustawy w 
uprawnienia  umożliwiające  rządzenie.  Możemy  przyjąć  założenie,  że 
suweren rządzi jedynie pośrednio (wyjątkiem od tej zasady jest instytucja 
ogólnonarodowego 

referendum), 

w 

drodze 

wyboru 

swoich 

przedstawicieli  do  organów  władzy  państwowej,  a  owi  przedstawiciele 
rządzą w sposób bezpośredni, teoretycznie w imieniu suwerena. 

Rządząc,  rozstrzyga  się  konflikty  i  spory  wynikające  z  zaspoka-

jania potrzeb obywateli; zapewnia się trwanie i pozycję państwa na arenie 
międzynarodowej  oraz  ład  i  porządek  wewnętrzny.  Rządzenie  obejmuje 
także działania zapewniające środki na funkcjonowanie aparatu państwo-
wego, a także realizację jego zadań. W szczególności rządzenie obejmuje 
takie  działania  państwa,  jak  wydawanie  aktów  prawodawczych,  decyzji 
administracyjnych i orzeczeń sądowych.

31

 

Jednym  z  ważniejszych  aspektów  sprawowania  władzy  jest  egze-

kwowanie  posłuchu.  Miernikiem  tego  może  być  stosunek  liczby  decyzji 
podjętych do wykonanych. Władza będzie tym silniejsza, im więcej podję-
tych  przez  nią  decyzji  zostanie  wprowadzonych  w  życie.  Zdaniem  G. 
Bokszańskiej odpowiedź na pytanie, kiedy władza może liczyć na posłuch, 
zależy od tego, w jaki sposób 
1)  nie przeciwstawia się społeczeństwu; 
2)  nie narzuca swoich poglądów społeczeństwu wbrew jego opinii; 

3) zaspokaja żywotne interesy grupy społecznej, na której się op-

iera w taki sposób i w takich rozmiarach, że nie zubaża to innych grup 
społecznych; 

4) nie staje się niewolnikiem tych, którzy mają być narzędziem 

realizującym jej cele.

32

 

Należy  także  zauważyć,  że  w  dziedzinie  rządzenia  występują  również 

działania  niewładcze,  w  których  ujawnia  się  w  rządzeniu  nie  tyle 
przymus, ile przekonywanie i perswazja oraz oddziaływanie przez środki 
ekonomiczne.  Rządzeni  nie  są  zmuszani  wprost  do  określonych 
zachowań  ale  wskazuje  się  im  na  celowość  zachowań 
zmierzających do 

30 Zob. także M. Chmaj, M. Żmigrodzki: Status prawny partii politycznych w Polsce, Toruń 1995, s. 56.  

31  Por. Redelbach iin.: Zarys teorii..., s. 57. 

32 G. Bokszańska: Władza polityczna, [w:] Materiały do studiowania przedmiotu „Nauka o polityce", (red.) W. Baranowski i S. Krakowski, 

Wyd. Polit. Łódzkiej, Łódź 1988, ss. 44-45. 

 

 

Str122 
pożądanych przez rządzących skutków. Działania niewładcze występują 
przede wszystkim tam, gdzie rządzący i rządzeni przyjmują analogiczne 
wartości, a rządzeni uznają autorytet rządzących w jakiejś dziedzinie i w 
jakiejś mierze.

33

 

4.3.2. Środki sprawowania władzy politycznej 

Jak zauważył T. Parsons władza to pośrednik funkcjonujący  w 

systemie politycznym analogicznie, jak pieniądz na rynku. Osoba dyspo-
nująca  władzą,  podobnie  do  dysponenta  gotówką,  może  w  dowolnie 
wybranym miejscu systemu politycznego i w dowolnym czasie uzyskać 
to, co uzna za niezbędne dla zaspokojenia potrzeb grup, z którymi się 
utożsamia.

34

  Porównanie  takie,  aczkolwiek  obrazowe,  nie  daje  jednak 

odpowiedzi  na  pytanie,  jakimi  środkami  jest  sprawowana  władza 
polityczna. 

Zanim  podejmiemy  próbę  wskazania,  jakimi  środkami  jest 

sprawowana  władza  polityczna,  wyjaśnimy,  że  poprzez  środki 
sprawowania  władzy  politycznej  rozumiemy  takie  dostępne  formy 
oddziaływania,  dzięki  którym  rządzący  wpływają  na  określone 
zachowanie się rządzonych. 

Zdaniem J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka do 

katalogu środków sprawowania władzy zaliczamy 

1) przymus fizyczny, stanowiący element konstytutywny 

pojęcia władzy, pociągający jednak za sobą zawsze mniej lub 
bardziej rozległe koszty, wynikające m.in. z uruchomienia aparatu 
represji; 

2) bodźce materialne i moralne, jedne ze skuteczniejszych 

stymulatorów pożądanych zachowań: otwierają szerszy dostęp do 
wartości będących przedmiotem powszechnego pożądania w zamian za 
uległość wobec decyzji władczych; bywają powiązane z groźbą 
zastosowania przymusu w przypadku niepodporządkowania; 

3) zabiegi perswazyjno-ideologiczne, wykazujące pozorną lub 

rzeczywistą zgodność między, z jednej strony, interesami, celami, 
systemem wartości dzierżyciela władzy a, z drugiej, interesami, 
celami, systemem 

33 R e d e l b a c h i in.: Zarys teorii..., s. 58. 

34 T. P a r s o n s: On the Concept of Political Power, [w:] Sociological Theory and Modern Society, New York 1962, s. 306-309.

 

 
 

 

Str. 123 
wartości  podmiotów  podporządkowanych  (są  środkami  oddziaływania 
na świadomość i procesy motywacyjne); 

4)  regulację dopływu (aspekt ilościowy)  oraz kontrolę treści 

(aspekt  jakościowy)  informacji  niezbędnych  do  podejmowania 
działań,  przy  czym  wzrost  znaczenia  tego  stymulatora  jest  związany  z 
postępujące  tendencją  racjonalizacji  zachowań  ludzkich,  a  także 
narastającą  złożonością  rzeczywistości  społecznej,  gospodarczej, 
technicznej, politycznej itp.

35

 

Powyższy katalog nie jest wprawdzie wyczerpujący, można bo-

wiem wskazać  na jeszcze wiele innych środków sprawowania władzy 
politycznej, jednak jego zaletą jest zwięzłość i klarowność, dlatego też 
na nim poprzestaniemy. 

 

4.4. Legitymizacja władzy politycznej  

4.4.1. Ewolucja koncepcji prawomocności 

Słowo 

„prawomocność" 

jest 

polskim 

odpowiednikiem 

łacińskiego  wyrażenia  legitimere

36

,  od  którego  pochodzi  angielskie 

legitimate

31

  czy  niemieckie  legitime.  Przyjmujemy  więc,  że  pojęcia 

„prawomocność"  i  „legitymacja"  są  tożsame,  dlatego  dalej  używane 
będą  zamiennie.  Należy  również  dokonać  rozróżnienia  między 
prawomocnością  (legitymacją),  a  uprawomocnieniem  (legitymizacją) 
oraz  delegirymizacją.  Otóż  jeśli  przez  prawomocność  danej  władzy 
rozumiemy pewien stan

38

, to wówczas  

35  Por. Kowalski i in.: Teoria państwa i prawa..., ss. 102-104 oraz Kowalski i in.: Teoria państwa..., s. 62. 
36  Zdaniem J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka (Teoria państwa i prawa..., s. 111) źródłosłowem terminu 
„legitymacja" jest łacińskie pojęcie prawnicze -lex, legis, a terminu „prawowita", polskie „prawo". 
37  Por. P. P a c e w i c z: Pomiędzy myślą a rzeczywistością. Rewolucja Jako zjawisko psychologiczne, Warszawa 1983, s. 
154. 
38 Zdaniem S. M. Lipseta (Political Mań. The Social Bases ofPolitics, Doubleday & Company Inc., Garden City, New 
York 1960, s. 77 oraz Political Mań, Mercury Books, London 1963, s. 77) prawomocność jest to zdolność systemu do 
wywoływania i podtrzymywania przekonań, że istniejące instytucje polityczne są najwłaściwsze dla danego społeczeństwa, 
a w ujęciu J. Linza (Legitimacy of Democracy and the Socio-economic System, [w:] Comparing Pluralist Democracies: 
Strains on Legitimacy, (ed. by) M. Dogan, Westenwiew Press, Boulder 1988, s. 65) legitymacja to „przekonanie, że 
pomimo krótkokadencyjności i porażek instytucji politycznych, są one lepsze od czegokolwiek co mogłoby być 
ustanowione i dlatego mogą wymusić posłuszeństwo". 

Str. 124 
legitymizacja  jest  procesem  wiodącym  do  tego  stanu;  natomiast 
delegitymizacja jest procesem odwrotnym, czyli erozją prawomocności.

39

 

O  legitymizacji  możemy  przy  tym  mówić  w  aspekcie  podmiotu 

sprawującego władzę oraz sposobu jej  sprawowania.

40

  Legitymizacja pod-

miotu  władzy  oznacza,  że  rządząca  w  systemie  politycznym  grupa  osób 
osiągnęła  swoje  stanowiska  zgodnie  z  obowiązującymi  normami,  przede 
wszystkim zaś normami prawnymi. ^Jedynym bowiem legalnym sposobem 
zdobycia  władzy  w  państwie  przez  daną  partię  jest  wygranie  wyborów 
parlamentarnych.  Legitymizacja  sposobu  sprawowania  władzy  oznacza 
zaś, że wszystkie instytucje wchodzące w skład systemu władzy powołane 
zostały  zgodnie  z  obowiązującymi  normami  oraz  że  funkcjonują  one 
zgodnie  ze  swoimi  kompetencjami  oraz  na  podstawie  istniejących  norm 
prawnych/" 

Przez  legitymację  władzy  politycznej  będziemy  zaś  rozumieć 

wytworzenie u poddanych lub obywateli przekonania, że ci co rządzą są 

do tego uprawnieni, a sposoby sprawowania władzy są prawo wite.42 

Od zjawiska legitymizacji władzy politycznej  odróżnić należy te¬orię 

legitymizmu. Była to bowiem doktryna polityczna, która pojawiła się w 

początkach  XIX  wieku  w  Europie  jako  odpowiedź  na  antyfeudalne  i 

antymonarchiczne  ruchy  rewolucyjne.  A  zatem  pojęcia  „legitymizm"  i 

„legitymacja" (legitymizacja) odnoszą się do zjawisk o różnym zasięgu i 

charakterze, choć ich źródłosłów jest taki sam.43 

  

 

 

39 Zob. J. G a j d a: Prawomocność polityczna, [w:] Wprowadzenie do teorii polityki,red.) J. P. 

Gieorgica, t. IV, Warszawa 1981, s. 251; J. G a j d a: Proces legitymizacji władzy politycznej, 
[w:] Elementy teorii polityki, (red.) K. Opałek, PWN, Warszawa 1989, s. 336 oraz J. G a j d a: 
Legitymizacja kapitalistycznych systemów politycznych, „Studia Nauk Politycznych", 3(1983), s. 
46. 

40 Odnośnie sposobu sprawowania władzy politycznej interesujące stanowisko zajął W. 

Lamentowicz, wskazując na jej kulturowe aspekty. Zob. W. Lamentowicz: Kul¬turowe aspekty 
legitymizacji monocentrycznych struktur politycznych, [w:] Legity¬macja. Klasyczne teorie i 
polskie doświadczenia, (red.) A. Rychard i A. Sułek, War¬szawa 1988, ss. 71-72. 

41 Por. Andrzejewski iin.: Wybrane zagadnienia..., s. 31. 
42 Por. Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., s. 143; P a ł e c k i; Prawo, 

polityka, władza..., ss. 53-55 oraz W. Wesołowski: Weberowska koncepcja legitymizacji: 
ograniczenia i kontynuacje,  [w:] Legitymacja. Klasyczne teorie i polskie doświadczenia, (red.) A. 
Rychard i A. Sułek, Warszawa 1988, s. 34.  

43 K o w a l s k i i in.: Teoria państwa i prawa..., s. 251. 

 

 

 

Str.125 

Pierwszą historycznie koncepcję prawomocności, zgodnie z którą 
posiadanie lub dążenie do posiadania pewnych wartości są jedynym 
kryterium prawomocności, określa się mianem tradycyjnej.

44

 Uzyskanie 

tytułu do prawomocności opiera się tu na spełnieniu pewnych 
zewnętrznych lub transcendentalnych wartości,  takich jak:  boskie 
pochodzenie,  boskie powołanie, boska inspiracja, prawo natury, prawo 
historii, nieśmiertelna tradycja, prawo ludzkie itd. Nawet pobieżna 
znajomość historii pozwala umiejscowić powyższe wartości w czasie i 
przestrzeni.

45

 Tego rodzaju koncepcja, mimo swej ograniczoności 

teoretycznej (koncentracja na jednym wyznaczniku czy rodzaju 
prawomocności), w różnych szatach ideowych wykazywała zawsze dużą 
żywotność. Teokratyczna teoria państwa przyjęła feudalną organizację 
państwową za odzwierciedlenie nadprzyrodzonego Królestwa 
Niebieskiego na Ziemi. W Hobbesowskim modelu społeczeństwa 
podporządkowanie się władzy państwowej wynikało z jej pozycji 
gwaranta „umowy społecznej". Teoria państwa jako tworu urze-
czywistniającego ideę moralną posłużyła Heglowi do  przedstawienia 
burżuazji pruskiej jako gwaranta „umowy społecznej". 

Na przestrzeni XVIII i XIX stuleci wraz ze zmianami warunków 

społecznych nastąpiło w nauce i filozofii europejskiej istotne przewartoś-
ciowanie poglądów na legitymizację władzy politycznej. Boskie po-
chodzenie władzy (panowanie z łaski Bożej) zostało zakwestionowane. 
Koncepcje całkowitej równości wszystkich ludzi (także wobec Boga) 
podważyły zasadę uprzywilejowania rządzących i wskazały drogę do 
poszukiwania nowych źródeł władzy politycznej. Suwerenem stał się lud. 
Tak narodziła się historycznie druga koncepcja prawomocności, wy-
sunięta w ramach klasycznej teorii demokracji jako teoria zgody (consent 
theory).

46

 Według klasycznych liberałów tylko ta forma rządów jest pra-

womocna, która gwarantuje szeroką i świadomą partycypację obywateli w 
procesie politycznym i zdobywa poparcie obywateli. Zaledwie uległość 
lub bierne przyzwolenie nie były akceptowane jako źródło prawomoc-
ności. 

Trzecia koncepcja prawomocności powstała na kontynencie am-

erykańskim. Jest ona związana z tak znanymi badaczami, jak D. Easton, 

44. Por. G a j d a: Legitymizacja kapitalistycznych..., ss. 46-47 oraz G a j d a: Proces 
legitymizacji..., ss. 336-337. 

45

 Por. Kowalski i in.: Teoria państwa..., ss. 48-49. 

46

 Por. F. M ł y n a r s k i :  Człowiek w dziejach. Jednostka - państwo - naród, [w:] 

Szkice z historii socjologii polskiej, (red.) K. Z. Sowa, Warszawa 1983, ss. 221-223. 

Str. 126 
S. M. Lipset

47

, C. Friedrich czy P. G. Stillman. Według nich legitymacja 

jest przede wszystkim rodzajem przekonania społecznego o rym, że ok-
reślony  obiekt  systemu  jest  „słuszny  i  władczy  w  sferze  politycznej".

48 

Legitymizacja  jest  traktowana  tutaj  łącznie  w  płaszczyźnie 
socjologicznej, psychologicznej i prawnej.

49

 

Czwarta  koncepcja prawomocności stanowi  logiczną  konsek-

wencję  trzeciej  i  określana  jest  jako  „behawioralna".

50

  Rozwinęła  ona 

zainteresowanie  stabilizacją  politycznego  status  quo,  całym 
repertuarem  środków  i  mechanizmów  legitymizacji  systemów 
politycznych.  Przymus  fizyczny,  wszelkiego  rodzaju  psychologiczne 
oraz  socjotechniczne  formy  manipulacji  są  instrumentami  osiągania 
prawomocności.  Legitymacja  władzy  politycznej  oznacza  zatem  jej 
akceptację,  wynikającą  z  samego  faktu  istnienia  władzy,  braku 
alternatywy oraz beznadziejności prób podważenia reżimu. 

4.4.2. Teoria prawomocności Maxa Webera 

Klasyczną już dzisiaj koncepcję prawomocności władzy -po-

litycznej stworzył wybitny niemiecki socjolog - Max Weber (1864-
1920). W Weberowskiej teorii polityki analiza zależności między 
władzą (aspekt polityczny) a jej legitymacją (aspekt wartościujący) 
uzyskała podstawowe znaczenie.51 Sposoby, metody i środki 
gwarantowania przez elity przywódcze lojalności wobec państwa, 
związków oraz partii politycznych, tj. własnego panowania, podnosił 
Weber do rangi „podstawowego problemu socjologicznego".

52

  

47 

Szerokie ujęcie koncepcji legitymacji S. M. Lipseta zostało przedstawione w jego 

książce: Political Mań. The Social... Interesujące jest także przedstawienie przez niego 
dynamiki legitymacji i jej związków z efektywnością za pomocą matrycy. Zob. M. D o- 
g a n: Conception of Legitymacy, [w:] Encyclopedia ofGovernment and Politics, (ed. 
by) M. Hawkesworth and M. Kogan, Routledge, New York 1992,1.1, s. 123. 

48 

T. L a n g e r: Amerykańska wersja analizy systemowej w nauce o polityce, War 

szawa 1977, s. 4. 

49 

Por. D. E a s t o n: A Systems Analysis of Political Life, New York 1965, s. 278; 

C. F r i e d r i c h: Mań andHis Government, New York 1963, s. 234 oraz P. G. S t i 1- 
1 m a n: The Concept ofLegitimacy, „Polity", 7(1975), ss. 37-38. 

50

  Por.  G  a  j  d  a:  Prawomocność  polityczna...,  s.  19  oraz  Gaj  da:  Legitymizacja 

kapitalistycznych..., s. 47. 

51. Por. J. J. W i a t r: Socjologia stosunków politycznych, Warszawa 1977, s. 116. 
 

52

 Zob. M. W e b e r: Gesammelte Aufalzee żur Soziologie undSozial Politik, Ttibingen 1924, s. 444. 

 

 

Str. 127 
Stawiając  kwestię  prawomocności  (Legitimitdf)  sprawowania  władzy 
przez  polityków,  uczony  ten  poszukiwał  racjonalnej  odpowiedzi  na 
dwa podstawowe pytania: 

1.  Jakie  wewnętrzne  podstawy  prawomocności   i  zewnętrzne 

środki przymusu wspierają wszelkie panowanie? 

2.  Co poczynają władze polityczne, aby utrzymać swoje pano-

wanie?

53

 
Z  kilku  teoretycznie  możliwych  czynników  prawomocności  pano-

wania,  takich  jak:  przymus,  przemoc,  przyzwolenie,  aktywne  wsparcie 
rządzonych,  właśnie  przemoc  przyciągnęła  jego  szczególną  uwagę.  Pier-
wszy i trzeci zostały uznane za przypadki graniczne. M. Weber twierdząc, 
że podstawową cechą państwa jest „legitymowane użycie siły", nie nego-
wał  jednocześnie  roli  przymusu  jako  podbudowy  stosunków  panowania. 
Zwracał  przy  tym  uwagę  na  to,  że  władza  jedynie  wtedy  jest  zdolna  do 
urzeczywistnienia swych celów, gdy rządzeni traktują stosunki panowania 
jako „wiążące". Każde bowiem ponowanie może być legitymowane przez 
różnorodne czynniki: 
1) afektywne (uczuciowe oddanie); 
2) racjonalno-aksjologiczne (wiarę w to, że władza, panowanie są 
nakazem i środkiem realizacji określonych wartości etycznych); 
3)  interesy (oczekiwanie na zaspokojenie określonych potrzeb). 
Ukazał to Weber konstruując trzy „czyste typy" panowania: 1) tradycyjne; 
2) charyzmatyczne; 3) legalne. 

4.4.2.1. Panowanie tradycyjne 

Panowanie  tradycyjne  opiera  się  na  wierze,  rządzonych  w  pra-

womocność władzy, która „istniała zawszę". Odziedziczony status społe-
czny jest głównym źródłem sprawowania władzy politycznej.

35

  

 

5 3

 Por. G. L e n s k i: Power cmdPrivilege, New York 1966, s. 43. 

54 

Zob. B e n d i x: Max Weber..., ss. 253-433; M. W e b e r: Trzy czyste typy panow ania, [w:] 

Elementy teorii socjologicznych,  (red.) W. Derczyński i in., Warszawa 1975,ss. 539-551; K. G r z y 
b o w s k i: Nauka o polityce, Kraków 1949, ss. 25-31; J. Gaj- 
d a: Przyczynek do problematyki przywództwa politycznego, „Studia Nauk Politycznych", 3(1981), 
ss. 138-140; G. L. S e i d l e r: Teoria państwa i prawa. (Część analityczna), Kraków 1951, s. 3 
oraz Wesołowski: Weberowska koncepcja legitymizacji..., s. 38. 

55 

M. S o b o l e w s k i  (Podstawy teorii państwa, Wyd. UJ, Kraków 1986, s. 22) zwraca uwagę 

na poważną rolę konformizmu w zacofaniu jednostek, jako czynnika utrwalającego władzę. Jest to 
odruch wyrobiony w długiej praktyce społecznej, przy czym jest obojętne, czy władzę ocenia się 
pozytywnie czy negatywnie - odruch ten bowiem rodzi się w stosunku do każdej władzy. 

 

Str. 128 
Zakres  władzy  rozkazodawczej  panującego  (pana)  wyznaczony  jest 
przez  tradycję.

56

  Bezwzględne  naruszenie  tego  zakresu  przez  pana 

podważałoby  prawomocność  jego  własnego  panowania  opartego  na 
uznaniu  świętości.  Ustanowienie  nowych  praw  niezgodnych  z 
tradycyjnymi  normami  jest  zasadniczo  niemożliwe:  wprowadzanie 
nowych  przepisów  prawnych  dokonuje  się  w  praktyce  w  drodze  ich 
„odkrywania" i „przypominania" jako od dawna obowiązujących. Poza 
tradycyjnymi  normami  wola  pana  jest  ograniczana  tylko  poczuciem 
słuszności,  a  więc  w  sposób  bardzo  elastyczny.  Zatem  prawomocność 
tego  rodzaju  występuje  wszędzie  tam.  gdzie  „władcy"  domagają  się 
posłuszeństwa  na  podstawie  przyjętych  obyczajów,  co  zdarza  się  w 
każdej  konstelacji  historycznej.  Może  to  dotyczyć  również 
powoływania  się  na  obyczaje  tzw.  „narodów  cywilizowanych"  świata 
cywilizowanego,  utożsamianego  z  reguły  z  Zachodem  Prawomocność 
w  tym  typie  panowania  zagwarantowana  jest  nie  tylko  istnieniem 
tradycji,  ale  i  określoną  organizacją  społeczeństwa.  Najczystszym 
typem  panowania  tradycyjnego  jest  władza  patriarchalna.  Takie 
panowanie (wzorujące się na tradycyjnym gospodarstwie domowym) 
opiera  się  na  stosunkach  mających  charakter  wspólnoty,  typem 
rozkazującym  jest  „pan",  służebnym  „poddany",  zespół  zarządzający 
ma zaś charakter służby. 

W zależności od zakresu władzy, jej ograniczeń  czy związanej 

z  tym  pozycji  sługi  (aparatu  władzy)  Weber  wyróżnił  dwa  warianty 
panowania 

tradycyjnego: 

patrymonializm 

i 

feudalizm. 

W 

patrymonializmie  występuje  całkowita  zależność  sługi  od  pana, 
zarówno gdy chodzi o sposób jego rekrutacji, jak stosunek do urzędu i 
sposób  jego  sprawowania.  Technicznymi  środkami  zarządzania 
rozporządza  całkowicie  pan.  Te  zasady  organizacji  rozciągnięte  były 
na całe społeczeństwo. Feudalizm charakteryzuje się już większą sferą 
autonomii dla szerszych grup społecznych. 
W  panowaniu  tradycyjnym  duże  znaczenie  ma  przywiązanie  do 
tradycji  i  określonej  organizacji  społecznej,  w  której  istotna  jest  rola 
przy-  j  musu.  Panowanie  tradycyjne  musi  być  szczególnie  wyczulone 
na  formalne  ustalenie  praw  i  obowiązków  władzy  i  poddanych,  a 
także na skutki zbyt daleko posuniętej decentralizacji. Ochronę przed 
taką właśnie decentralizacją stanowiło organizowanie zrzeszeń wspólnie 
odpowiedzialnych za wykonywanie obowiązków publicznych, zbiorowa 
odpowiedzialność rodu czy wspólnoty lokalnej itp. 

 

56

 Por. Bokszańska: Władza polityczna..., s. 37. 

 

Str. 129 

4.4.2.2. Panowanie charyzmatyczne. 

Charyzmatyczna  forma  legitymacji  (łac.  charisma  'rzadki  dar, 

umiejętność, talent') opiera się na charyzmie przywódcy (proroka, bohat-
era,  demagoga  itp.),  który  musi  dowieść,  że  ma  charyzmę  wynikającą  z 
objawienia,  mocy  magicznych,  bohaterstwa,  nadzwyczajnych  umiejęt-
ności.  Podstawą  istnienia  porządku  społecznego  i  jego  stabilności  jest 
zatem  osoba  przywódcy.

57

 Panowanie legalne  i tradycyjne  uważał Weber 

za  trwałe  i  zaspokajające  zwykłe,  codzienne  potrzeby  społeczeństwa.  Z 
reguły przywództwo charyzmatyczne jest potrzebne w okresach kryzyso-
wych,  aczkolwiek  pojawia  się  także  w  trwałych  systemach  panowania. 
Ludzie  poddają  się  takiemu  przywódcy,  gdyż  ulegają  wierze  w  te 
zjawiska, które potwierdzającego nadzwyczajne cechy.

58

 

Przywództwo  charyzmatyczne  jest  „czystego  typu"  w  momencie 

jego powstawania, po czym oscyluje zwykle w kierunku dwóch pozosta-
łych typów panowania. Zmiana warunków społecznych sprawia, że przy-
wództwo charyzmatyczne, które z samego założenia jest nadzwyczajne i 
niestabilne,  wraz  z  zanikiem  misji,  do  której  zostało  powołane,  może 
stracić poparcie rządzonych. Podobnie sukcesja charyzmy, niezależnie od 
jej  formy  zmienia  jej  charakter.  Dążenie  do  tego,  by  „moc  charyz-
matyczna" służyła nadal interesom odpowiedniej społeczności sprawia, że 
poszukuje  się  optymalnych  metod  jej  przedłużenia.  I  tak  następca 
charyzmatycznego  przywódcy  może  być  wybierany  m.in.  w  oparciu  o 
przyjęte kryteria „charyzmy", mianowany przez swego poprzednika czy 
też  ludzi  z  najbliższego  kręgu  władzy,  co  jest  przyjęte  powszechną  akla-
macją.  W  przypadku  niepowodzenia  powyższych  manipulacji  interesy 
grup społecznych korzystających z „charyzmy" przywódcy mogą zostać 
zagrożone, gdy jej zabraknie. 

57 

Por. Bokszańska: Władza polityczna..., s. 38 oraz G a j d a: Proces legitymizacji..., s. 341. 

58 

Legitymizm charyzmatyczny odżył ponownie w XX wieku w tzw. „państwie partyjnym" w 

postaci kultu wodza (np. Hitlera) oraz w tzw. „państwie z misją dziejową", w  postaci kultu 
jednostki (np. Stalina). W poszczególnych krajach kształtowała się cała  drabina kultów, włącznie 
do kultu całkiem lokalnych przywódców. Zob. R e d e l  - 
b a c h i in.: Zarys teorii..., s. 33. 

 

 

 

 

Str. 130 

 
Stąd  pragnienie  stworzenia  bezosobowej  postaci  charyzmy,  czyli  jej 
depersonalizacji. Źródłem prawomocności mogą być wówczas związki 
krwi  aktualnego  podmiotu  władzy  ze  swoim  legendarnym  protoplastą, 
lub  też  instytucjonalizacja  charyzmy.  Zdaniem  Webera  charyzma  jest 
zjawiskiem  powracającym,  ludzie  korzystający  z  niej  zdobywali 
bowiem przywództwo we wszystkich warunkach historycznych. 

4.4.2.3. Panowanie legalne 

Panowanie legalne - w przeciwieństwie do obydwu poprzednio 

wymienionych  typów  prawomocności  władzy  -  stanowi  rezultat 
stopniowego rozwoju państwa i społeczeństwa.

59

 „Legenda panujących" 

czy  też  „mit  rządzących",  oparte  bądź  na  tradycji,  bądź  na 
charyzmatycznym  charakterze  przywództwa  ulegają,  w  warunkach 
współczesnego  świata,  demitologizacji,  stają  się  coraz  trudniejsze  do 
utrzymania, upowszechnienia i utrwalenia w świadomości i postawach 
rządzonych.  „Dzisiaj  -twierdzi  Weber  -  najczęstszą  podstawą 
prawomocności jest wiara w  prawo, gotowość podporządkowania się 
przepisom  poprawnym  formalnie  i  ustanowionym  zgodnie  z  przyj  etą 
procedurą".

60

  W  innym  miejscu  pisze:  „Panowanie  legalne  istnieje 

dzięki  ustawie  [...]  Panuje  tu  podstawowe  przekonanie,  że  każdą 
normę  prawną  można  stworzyć  lub  zmienić  w  drodze  proceduralnie 
poprawnego postępowania".

61

 

Taki  system  stanowi  -  zdaniem  Webera  -  osobliwość  świata 

zachodniego  i  jest  jedną  z  dwóch  podstawowych  (obok  religii) 
przyczyn,  dla  których  świat  ten  osiągnął  tak  wysoki  poziom  rozwoju. 
Weber  dostrzegał  negatywne  przejawy  funkcjonowania  tego  typu 
organizacji społeczeństwa. Stąd też pojawiająca się często, szczególnie 
przy  analizie  niektórych  typów  społeczeństw,  jego  znana  kategoria 
„wyradzania  się  biurokracji".  Ponadto  twierdził,  że  rzeczowość, 
specjalizacja  oraz  inne  wymogi  nowoczesnej  kultury,  które  oferuje 
aparat  administracyjny  państwa  legalnego,  są  lepsze  od  łaski, 
wdzięczności i gniewu władców. 

 

59

 A. Redelbach, S. Wronkowska oraz Z. Ziembiński określają ten rodzaj legitymacji jako 

„racjonalistyczny". Zob.60.Redelbach iin.: Zarys teorii..., s. 33. 
61. B e n d i x: Max Weber. Portret uczonego..., s. 370.  
62.Tamże, s. 371. 

 

 

 

Str. 131 
 
4.4.3. Inne koncepcje legitymacji 
 

Na  współczesne  nauki  społeczne  duży  wpływ  wywarła  koncepcja 

legitymizacji stworzona przez D. Eastona. Założeniem jego koncepcji stała 
się  teza,  iż  podstawowym  czynnikiem  konfrontującym  wszystkie 
społeczeństwa  jest  niedostatek  dóbr,  traktowanych  jako  wartości,  co 
nieuchronnie  prowadzi  do  sporów  i  kontrowersji  wokół  ich  podziału. 
Problemy  te  rozstrzyga  polityka,  a  konkretnie  decyzje  polityczne,  z 
konieczności mające często charakter autorytarny. W związku z tym Easton 
rozszerza znacznie tradycyjne pojęcie legitymacji  widząc je jed¬nocześnie 
w  trzech  wymiarach,  jako:  legitymację  ideologiczną,  struk¬turalną  i 
personalną. 
 

Prawomocność  ideologiczna  opiera  się  na  wartościach  i 

pryn¬cypiach,  do  których  odwołuje  się  władza  polityczna.  Celem 
legitymacji  ideologicznej  jest  akceptacja  dla  głównych  zasad,  według 
których  władza  jest  zorganizowana  w  systemie  politycznym,  a  także  dla 
zakresu  tej  władzy.  Źródłem  tej  legitymacji  może  być  zarówno  sama 
ideologia, jak i praktyczne działania państwowe obiektywnie korzystne dla 
społeczeństwa  i  tak  przez  nie  oceniane.  W  praktyce  legitymacja 
ideologiczna  rozciąga  się  również  na  akceptację  społeczną  zasadniczych 
zasad  operacyjnych,  według  których  zorganizowany  jest  system 
sprawowania władzy.

62

 

 

Podstawą 

legitymacji 

strukturalnej 

jest 

przekonanie 

o 

pra¬worządnym  charakterze  norm  regulujących  wzajemne  stosunki 
pomiędzy  władzą  a  społeczeństwem.  Norm,  które  nie  tylko  zapewniają 
społe¬czeństwu wpływ na decyzje władzy poprzez istnienie odpowiednich 
dla tego celu instytucji prawnych (np. referendum, inicjatywy ludowej itp.), 
ale  także  przyznających  społeczeństwu  prawo  do  powoływania 
od¬powiednich władz w drodze wyborów, a także do odwoływania tychże 
władz  w  trakcie  ich  kadencji

.63

  Akceptacja  społeczna  dla  porządku 

prawnego  sprawia,  że  jeżeli  system  polityczny  działa  zgodnie  z 
istnie¬jącymi  normami,  to  tym  samym  jest  prawomocny.  Normy 
legitymacji  strukturalnej  przesądzają  o  zgodnych  z  prawem  działaniach 
władzy oraz o tym, że wiążą one podmioty władzy z normami regulującymi 
sposób do¬chodzenia do pozycji władczych i odchodzenia z tych pozycji w 
sposób prawnie przewidziany. Legitymacja strukturalna jest (i powinna być) 
synonimem państwa prawnego. 

 

62

 Zob. Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., ss. 146-147 oraz Bokszańska: Władza 

polityczna..., s. 41. 
Zob. Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., s. 144. 

Str. 132 

 

Źródłem legitymacji personalnej jest osobisty stosunek otoczenia do 

osób  pełniących  role  władcze  w  ramach  danego  systemu.  W  tym  rodzaju 
legitymacji  rolę  podstawową  spełniają  zachowania  autorytetów,  ich  sposób 
politycznego  działania,  a  także  do  pewnego  stopnia  ich  osobowość. 
Pomimo  pewnego  stopnia  zinstytucjonalizowania,  władza  w  organizacjach 
zhierarchizowanych  nie  jest  nigdy  całkowicie  anonimowa.  Sprawują  ją 
bowiem  ludzie,  którzy  w  formy  prawno-organizacyjne  aparatu 
państwowego  wkładają  swój  osobowość  i  styl.  Rolę  podstawową  pełnią  z 
reguły społeczne oceny związane z zachowaniem owych autorytetów, stylem 
ich politycznego działania, a także w dużym stopniu ich osobowością.

64

 

Inną  koncepcję  legitymizacji  przedstawił  niemiecki  uczony  J. 

Habermas. Jego zdaniem państwo możemy ujmować jako system sprawują-
cy  uprawomocnioną  władzę.  „Wyjściem"  systemu  są  podejmowane  na 
wysokim szczeblu decyzje administracyjne, „wejściem"  - lojalność mas. W 
obu  kierunkach  może  dojść  do  grożących  kryzysem  zakłóceń.  Kryzysy 
wejścia  przybierają  formę  kryzysów  racjonalności;  systemowi  admini-
stracyjnemu  nie  udaje  się  spełnić  nakazów  sterowania,  jakie  przejął  od 
systemu  gospodarczego.  Wynikiem  tego  jest  dezorganizacja  pewnych 
dziedzin  życia.  Kryzysy  wyjścia  mają  formę  kryzysów  uprawomocnienia; 
systemowi  uprawomocnienia  nie  udaje  się  utrzymać  pożądanego  poziomu 
lojalności  mas.  „Państwo  -  twierdzi  Habermas  -  może  uniknąć  problemu 
uprawomocnienia  w  tej  mierze,  w  jakiej  uda  się  uniezależnić  system  ad-
ministracyjny od uprawomocniającego procesu kształtowania się woli".

65

 

Na gruncie polskiej politologii autorem oryginalnej koncepcji legitymacji 
władzy politycznej jest K. Pałecki. Zgodnie z jego koncepcją władza 
polityczna nie wymaga żadnego uzasadnienia, a jej uprawnienia władcze 
usprawiedliwia sam fakt posiadania władzy (tzw. „samoistne źródło władzy 
politycznej"). W bardziej umiarkowanej postaci ta tendencja przejawia się 
głównie w rozmaitych działaniach organów władzy politycznej 
ograniczających zakres lub skuteczność prawa obywatelskiego, działaniach 
nadających mu charakter fasadowy, limitujących faktyczne możliwości 
występowania przeciwko podmiotowi władczemu, ograniczających rolę 
jednostki w państwie.

66

 

64.Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., ss. 147-148 oraz G a j d a: Proces 
legitymizacji..., s. 342. 

65

 Por. J. Habermas: Teoria i praktyka. Wybór pism, Warszawa 1983, ss. 462-464. 

66

 Zob. P a ł e c k i: Prawo, polityka, władza..., s. 55. 

63